1

Euskal Herrira etorritako bidaiari klasikoen artean, seguruenik, “euskaldunen adiskide” gisa ezaugarritu izan den Wilhelm von Humboldt (1767-1835) prusiarra da ezagunenetako bat, bai, baina zergatik etorri zen hona? Eta zer ikasi zuen hemen? Hasteko, baina, argitu dezagun nortaz ari garen: gure autorea –Alexander naturalistaren anaia nagusia– humanista bat da ezeren aurretik, eta, alde horretatik, hezkuntzari buruzko ekarpen antropologiko-filosofiko sakonak utzi dizkigu. Humboldt, bestela, dezente engaiatzen da politikan –bai hausnarketa teorikoak eginez bai jarduera praktikoetan inplikatuz– eta bera da adibidez Berlingo lehen unibertsitatearen sortzailea. Hizkuntza, azkenik, bere aztergai kuttunena da –bereziki Euskal Herrian egon eta gero–, eta horri buruzko bere saiakera filosofiko eta linguistikoak oso aberatsak dira. Humboldt, beraz, kultura eta prestigio handiko pertsona da eta, horregatik bakarrik ere, bada harritzekoa horrelako norbait –1800. urte inguruan– birritan euskaldunak ezagutzera etorri izana. Baina berea ez da etortzea bakarrik, ez, berak horiei eta horien hizkuntzari buruzko informazio asko jasotzen du, eta, egiaz, hurrengo hogei urteetan behin eta berriro hartzen eta lantzen ditu bildutako euskal materialak. Humboldten euskal interesa, finean, marko teoriko zabalago batean kokatzen da –hor bakarrik aurkitzen dute erantzuna hasierako galderek– eta horren azalpenak soilik erakutsiko digu zergatik den bere pentsamendua aktuala oraindik ere euskaldunontzat.

2

Euskal Herrira etorri aurretik Humboldt murgilduta dago hezkuntzaren teoria propio baten lanketan eta –ohiko planteamendu ilustratuen aurrean– hasieratik du garbi, giza garapenari dagokionez, prozesua garrantzitsuagoa dela emaitza baino. Kontua da, funtsean, gizakia ez dela entelekia abstraktu bat edo zientifikoki guztiz ezagutu daitekeen zerbait, aldiz, gizakia soilik banako ezberdinetan da erreala eta, benetan, horietako bakoitzak modu pertsonalean gauzatzen du bere izaera. Horregatik guztiagatik, bada, Humboldtek giza aniztasuna hartzen du bere ikerketa antropologikoen abiapuntu eta –diferentziak positiboki baloratuz– banakoen arteko konparazioan oinarritutako egitasmo humanistiko bat burutzeko beharra ikusten du. Giza espresio ezberdinak zuzenean behatuz eta elkarrekiko erlazioan aztertuz, posible izango da bakoitzaren egoera erreala hobeto ezagutzea –berau zer den eta zer ez zehaztuz– bai eta beraren garapenerako aukerak irekitzea ere–xede berriak irudikatuz–. Baina bestela ere Humboldtek garbi du banakoa ez dela besterik gabe bestelakoekin bat egiten duen irla isolatu bat, ez, berak badaki berau berez dela soziala eta bere izaera erreferentziazko talde baten baitan edo talde batekiko erlazioan osatzen duela. Talde hauxe da berak herri edo nazio gisa ezaugarritzen duena eta, era bateko edo besteko gorabehera politikoen gainetik, beraren oinarrizko izaera historiko-kulturalaz hitz egiten du eta, modu metaforiko batean, baita beraren izaera naturalaz ere. Giza-banakoa ez da ezer giza-talderik gabe, ez bere osaketan ez bere garapenean, eta horrexegatik ikusten ditu Humboldtek elkarri lotuta eta elkarrekiko eraginean banakoaren hezkuntza eta nazioaren hezkuntza. Nazioenganako bere interesa, beraz, gizakiaren aniztasun kolektiboa baloratzen duen bere antropologiatik jaiotzen da eta, horren baitan, nazio ezberdinak bisitatzeko eta horien arteko konparazioak egiteko plana osatzen du.

Hemendik abiatzen da euskaldunekiko Humboldten interesa –horiek finean bere ikerketen “objektu oso interesgarria” osatzen dute– eta hortik soilik uler daiteke zergatik berak, Parisen bizi den garaian, Euskal Herrira etortzea erabakitzen duen. Lehen aldian, 1799ko udazkenean, gure herria zortzi egunez zeharkatu baino ez du egiten. Egonaldi labur hau, egiaz, Espainiarako bidaia luze baten parte da. Hain zuzen ere, familia guztiarekin egiten duen eta guztira zazpi hilabete luze irauten duen bidaia batena. Estreineko kontaktu horrek, baina, izugarri handitzen du Humboldten jakin-mina eta, 1801eko udaberrian, familiarik gabe eta modu esklusibo batean, Euskal Herrira itzultzea erabakitzen du bertan hilabete pasatxo eginez. Bere helburu esplizitua hegoaldeko zein iparraldeko euskal probintzia denak bisitatzea da –berak muga politiko ororen aurretiko euskaldunen herriari berari erreparatu nahi dio– eta horrela euskaldunen bizitza eta hizkuntza zuzenean ezagutu. Humboldtek bere osotasunean hartuta kontsideratu nahi ditu euskaldunak, alegia, berak horien talde izaera ulertu nahi du –egun ere identitate kolektiboaz dihardugu– eta finean euskaldunen herria nazio gisa ezaugarritu edo irudikatu nahi du. Bada, egiteko horretan euskara da Humboldten bidaien “atentzio puntu nagusia” –horren berezitasun linguistikoak, gogora dezagun, aspaldi piztu zuen bere arreta– eta herrian bertan, jada aipatutako moduan, gero landuko duen horri buruzko informazioa eta materiala biltzen du. Garbi dago, beraz, bera ez datorrela Euskal Herrira kasualitate batez edo turista gisa, ez, bera nazio bati buruzko landa-lan bat egitera dator eta, horren bitartez, gizadiaren inguruko bere hausnarketa orokorrak aberastera. Humboldten bidaia testuetan, ohar etnografiko asko aurkitzen ditugu, esaterako, euskaldunen fisionomiari eta haien ingurune naturalari buruzkoak, euskaldunen errealitate eta historia politikoari buruzkoak, bai eta euskaldunen kultura herrikoari buruzkoak.

Hezkuntzaren ikuspuntutik esanahi berezia dute euskal kulturari buruzko oharrek eta, zentzu horretan, azpimarratzekoa da Humboldtek hezkuntza eta kultura, egiaz, formazio edo humanizazio gisa ulertzen duen Bildung kontzeptuarekin hestu lotzen dituela. Gizakia kulturan islatzen da eta kulturak gizakiaren berri ematen digu –berau izan den, orain den eta izan nahi duen horren berri– baina giza kultura ez da banakoen ekarpenen bilduma hutsa, baizik eta baita herriaren talde bizitzaren gauzatze gunea ere. Bere bidaietan, zehazki, Humboldtek arretaz behatzen ditu euskaldunen espresio kultural ezberdinak –nekazaritza eta arrantza bezalako lanbideak edota pilota eta dantza bezalako aisia ekintzak– horietan antzeman baitaiteke haien talde dinamika. Aldi berean kontsideratzen ditu, halaber, herri sentimenduarekin edota herri karakterearekin loturiko beste kontuak eta –bertako eskola formazioa eskasa ikusita ere– euskaldunek propioki garatutako herri ilustrazio bat antzematen du. Bada, honen arrazoia ematerakoan Humboldtek euskaldunen “erabateko berdintasun” edo “koparetasun orokor” hura aipatzen du, bere ustez, horrek ahalbidetu baitu bistakoa duen behe eta goi mailakoen arteko ezohiko harreman oparoa. Eta horrek bakarrik ere –gehiago sakondu gabe– hezkuntzari buruzko printzipio orokor bat irakasten dio, hots, benetako giza formazioa ez dela herriaren azpitalde baten monopolioa, baizik eta herri osoaren ekintza eta ardura dela. Humboldtek bazekien gizakiaren formazioak ekoizpen akademiko, literario, zientifiko eta filosofikoak behar dituela, bai, baina orain –Euskal Herrian ikusitakoak ikusita– badaki, baita ere, formazio horrek ezin duela herriaren formazio “natural” xumea ordezkatu. Bukatzeko azpimarra dezagun honakoa: geroxeago, eta prusiar hezkuntza ministro gisa, “herriaren hezkuntza” edo “klase sozial baxuentzako udal-eskolen eraketa” bultzatuko du, hain zuzen, “herri formazioa, egiaz, formazio ororen oinarria delako”.

3

Euskal Herrira egindako bidaiek, bestela, garrantzi handieneko eragina dute Humboldten pentsamendu antropologikoaren garapenean, hain zuzen, euskararekin topo egiten duenetik berak oro har geroz eta garrantzi handiagoa ematen diolako hizkuntzari. 1797an Parisera joan aurretik ere, preseski, gizakiaren dimentsio unibertsala eta singularra edota beraren izaera erreala eta potentziala –bai maila indibidualean bai maila kolektiboan– batera kontsideratzen lagunduko dion “zerbaiten bila” dabil. Humboldtek abiapuntu eta helburu humanistiko batetik garatu nahi du bere antropologia –gizakia ez da soilik oraino dena, aldiz, bada ere oraindik ez dena– eta horrexegatik giza talde guzti horiek artikulatu eta lotu ahal izango dituen elementu bat behar du. Hauxe da berak Euskal Herrian aurkitzen duena, hizkuntza, eta hemendik aurrera bere antropologiak ageriko orientazio linguistiko bat hartzen du, hain zuzen, garbi ikusten duelako gizakia aztertzeko hizkuntzari erreparatu behar zaiola. Baina zergatik ohartzen da Humboldt horretaz gure artean? Esan dezakegu, labur-labur, berak hemen hizkuntzaren esperientzia berri bat duela –besteak baino oinarrizkoagoa den bat– euskara ez duelako liburuetan aurkitzen, baizik eta “herriaren ahoan”. Eta berak zuzenean izandako bizipen honek, hala, aukera ematen dio hizkuntzari buruz orokorrean hausnartzeko eta –garaiko aurreiritzi askoren kontra– hizkuntzaren berezko eta funtsezko balore antropologikoa guztiz antzemateko. Gure ikuspuntutik zoritxar moduan ikus daitekeena –euskararen idatzizko lanketaren falta– Humboldtek abagune gisa hartzen du gizakiaren berezko izaera linguistikoaz edota hizkuntzaren berezko izaera humanoaz jabetzeko.  Kontua da, hemendik aurrera, berak arreta handia eskainiko diela euskara bezalako ehundaka hizkuntzari –horien garrantzia ez baita txikiagoa–. Modu horretan, bere antropologia konparatua, nolabaiteko linguistika konparatu baten haritik garatzen du.

Bidaien ondorengo Humboldten euskal ikerketei espresuki erreparatzen badiegu, bada, ezinbestekoa da euskaldunei buruzko bere monografiaren egitasmoa aipatzea, zeina berak ondoen 1812ko argitalpen batean zehazten eta oinarritzen duen. Horretarako “behin betiko erabakia”, baina, lehenagokoa da: 1802an, zehazki, Espainiako bidaiaren kontakizuna idazteko ideia baztertzen du, eta bere arreta guztia euskal nazioan –mugaren bi aldeetan bizi diren Vasken deitzen dituen horietan– jartzen du. Gogoan duen euskal monografiak, alabaina, ez du ustezko euskal esentzia bat finkatu nahi –horrelakorik ez dago–, baina Humboldtek posible deritzo, ikusitakotik abiatuz eta konparazioan oinarrituz, euskaldunen talde singulartasuna irudikatzeari. Horretan hiru atal aurreikusten ditu: bidaia kontakizun bat –berak Euskal Herrian bizitutakoa–, hizkuntzaren azterketa bat –euskararen egitura lexikala eta gramatikala– eta ikerlan historiko-filosofiko bat –euskaldunei buruzko beste hainbat hausnarketa–. Atal horietako bakoitzaren edukian sartu gabe, baina, interesgarriagoa zaigu orain Humboldtek bere egitasmo osoaren oinarrizko zutabe gisa hartzen dituen historia eta hizkuntza bezalako elementuak begiztatzea. Honenbestez, adierazgarria da, lehenengoa dela eta, berak monografia hori gizadiaren historia naturalaren –ez politikoaren– baitan kokatzen duela ikustea eta euskal nazioa –besteak bezala– estatuen aurretiko giza errealitate kolektibo gisa ulertzen duela. Egitasmoaren bigarren zutabeak, bestela, euskaldunen nazioa ezaugarritzerakoan Humboldtek euskarari esleitzen dion garrantzia islatzen du eta, oro har, agerian uzten du berarentzat nazioa batez ere hizkuntza komunitatea dela. Erantsi dezagun, bukatzeko, euskal monografiak ez zuela bukaerarik ezagutu aurreikusitako moduan –bere eginkizun politiko ugariek ez zioten horretan lagundu– baina zorionez asko dira horren inguruan berak utzi dizkigun testuak.

Euskal bidaien ondoren, esan bezala, Humboldtek linguistikara zuzentzen du bere antropologia, egiaz, hizkuntzaren teoria humanistiko bat landuz eta, alde horretatik, hezkuntzari begira esanguratsuak diren beraren hainbat alderdi aipatuko ditugu jarraian. Lehenengoa, bada, hizkuntzaren berezko “izaera soziala” da –gogora dezagun gizakia ere soziala dela berez–, horrexek bakarrik garbi uzten duelarik hizkuntza bera ez dela inondik inora banako baten edo bestearen jabetza pribatua. Eta horrek bide ematen dio Humboldti elkarrizketaren sakoneko garrantzia azpimarratzeko –finean hizkuntzak mintzatzearen eta ulertzearen ekintzak biltzen ditu– elkarrekin hitz eginez bakarrik izango baita posible gizakiaren garapena bideratzea. Aipatuko dugun bigarren alderdia berak hizkuntzaren “izaera nazionala” deitzen duenarekin loturikoa da eta, zehazki, honek agerian uzten du hizkuntza ere, gizakiaren antzera, herri baten edo bestearen hizkuntza historikoetan soilik dela erreala. Hizkuntza, bestela esanda, beti da kultura propio bat duen giza-talde batena –hau da Humboldtek nazio gisa ezaugarritzen duena– eta hizkuntza horixe da: hain zuzen, talde hori talde bezala gehien kohesionatzen duen elementua –bakarra ez bada ere–. Hizkuntzaren “izaera formatiboa” da, azkenik, guk hemen aurkeztuko dugun hirugarrena –seguruenik hauxe da esanguratsuena hezkuntza praxiaren aldetik– hizkuntzak ezinbesteko bitarteko bat osatzen baitu edonolako formazio prozesuan. Honen berri ematean Humboldtek bi esparru jakin aipatzen ditu: bata, garapen intelektualarena –non hizkuntzari esker eskuratzen ditugun eduki berriak–, eta bestea, garapen etikoarena –hemen ere hizkuntzak ahalbidetzen baitigu elkarrekin bizitzen ikastea–. Erantsi dezagun, bestalde, hizpide dugun hizkuntzaren teoria humanistiko honek badituela –aipatutakoez gain– ikuspuntu filosofikoago batetik benetan interesgarriak diren bestelako hainbat aspektu ere.

4

Hezkuntzan ere, beste esparruetan bezala, garrantzitsua da jakitea zer den garrantzitsua eta, honetan, lagungarri gerta dakiguke Humboldten filosofia. Haren aditu bati entzundakoa da: “Eskola ez da gizartea gaitzeko erreparazio tailerra”. Baina ohikoa da, edozein arazoren aurrean, eskolari kontuak eskatzea eta soluzioak exijitzea. Honela, bada, etengabe aldatzen ditugu edukiak eta estrategiak eta, maiz, ahaztu egiten dugu berrikuntza erraz bihur daitekeela berrikeria: zenbat balio du berria denak jaio orduko zaharra bada? Gainera komunikabideen beldur gara eta, nahi gabe ere, barruko gabeziak kanpoko itxurarekin ezkutatzen ditugu: izana baino gehiago preziatzen dugu izena. Zergatik eta zertarako hezi galdetzea, baina, sahiestezina bezain funtsezkoa da eta, alde horretatik, haren humanismoa ez da inondik inora modaz pasa. Eta propioki euskal hezkuntzari erreparatzen badiogu –eta baita oro har euskal auziari ere– modu bertsuan agertzen zaigu probetxugarri Humboldten pentsamendua. Azpimarratzekoa da, honela, berak ez duela gizakiaren eta hizkuntzaren arteko lotura soilik teorikoki lantzen, baizik eta gizabanako edota giza-talde ezberdinak zuzenean behatuz eta horien hizkuntza historikoak zehatz aztertuz. Honela, bada, berak hizkuntzaren izaera sozialaz, nazionalaz eta formatiboaz diharduen bezala –eta berari jarraituz– guk ere euskararen eginkizun sozialaz, dimentsio nazionalaz eta zeregin formatiboaz hitz egin dezakegu. Gure aspaldiko eta urrutiko “adiskidea”, beraz, prest daukagu guri laguntzeko: baina horretarako guk ere prest egon behar dugu berarengandik ikasteko.