GARMENDIA, Joxe Fernando:
2001-05-01
Agian zenbaitzuk ahaztuta izango dituzte aurreko mendeetako Gipuzkoako auzo eta bailaretako eskola txikiak, hots, mendi eskolak, eta baita 1930az geroztik Errepublika garaian sorturiko auzo eskolak. Gure herrietako bailaretan barreiatuta zeuden eskola horiek arakatzeari eta ezagutzeari ekin zion Joxe Fermando Garmendia irakasleak. EHUko bi urteko beka bat dela medio, 1900-1951 urteen artean eskola horiek izan zuten ibilbidea aztertzen ari da. Ikerketaren ondorioak tesi batean bilduko ditu: "Gipuzkoako bailaretako eskola txikiak eta auzoeskolak XX. mendean".
Zergatik hautatu dituzu ikerketa gai bezala Gipuzkoako bailaretako eskola txikiak eta auzo eskola?
Ikerketa ugari egin dira hezkuntzari buruz, baina Gipuzkoako auzo eta bailaretako eskola txikiak behar adina aztertu gabe zeudela ohartu nintzen eta interesgarria iruditu zitzaidan. Gure gurasoak eta aitona-amona gehienak eskola hauetan ibiliak dira, hauetan jaso baitzuten beraien lehen hezkuntza, hots, lau oinarrizko arauak eta doktrina. Irakaskuntza hura nolakoa zen eta nola moldatzen ziren jakin nahi nuen.
Errepublika garaian eskola txiki hauen eredua hobetu nahian Diputazioak sorturiko auzo eskolen proiektua ere aztertu dut.
Zein izan da ikerketaren abiapuntua eta kokapena?
Gipuzkoan kokatu naiz 100 urte atzera eginda. Hemengo bailara eta azuoetan oinarrizko irakaskuntza nola garatu zen aztertu dut, batez ere XX. mendearen hasieratik mende erdira arte.
Zein zen XX. mende hasierako eskolatze egoera?
Alfabetatze maila baxua zen; Gipuzkoako herritarren ia erdia alfabetatu gabea zen, bereziki herri txikietan. Nekazal bailaretan eskolatzearen beharra ikusten zen, eta sarritan auzoetako haurren familiek, gurasoek, idatziak bidaltzen zituzten udaletara eskola irekitzeko diru laguntzak eta baimenak eskatuz. Kasuaren arabera udalen laguntza ere jasotzen zuten.
Zein ziren eskola txiki horien ezaugarriak?
Eskola horiek gehienetan baserrietan, bordetan edota eliza ondoko eraikuntzetan kokaturik egoten ziren. Irakasleak, berriz, inguruko emakumeak, sasiletratuak edo auzoko apaiz eta erlijiosoak izaten ziren. Zenbaitetan irakurtzen zekien bat izaten zen, ahal zuen bezala zekiena besteei erakusten zielarik. Batez beste prestakuntza murritzekoak ziren, titulurik gabeak, baina garai hartan esaten zen erdipurdiko maisu-maistra bat edukitzea hobe zela batere ez edukitzea baino. Irakasle horien lana ez zegoen ondo ordainduta eta askotan ofizio bat baino gehiago izaten zuten.
Maisu-maistra bakoitzak bere erara irakasten zuen, eta gehienek euskaraz, mendi etxeetatik eta baserrietatik etortzen ziren haurrek ez zekitelako gaztelaniaz. Hortaz, lehendabiziko harremana euskaraz izaten zen eta ahal zena euskaraz irakasten zen. Arazoa euskarazko liburuen urritasuna zen. Jesusen Lehena, Katona eta doktrina liburuak ziren euskarazkoak. Denbora gehiena doktrina ikasten pasatzen zuten, kristau bezala zituzten betekizunak erakustea baitzen xedeetako bat.
Batzuetan eskola horiek udalen laguntza jasotzen zuten, 100 edo 200 pezeta inguru. Beste kasu askotan gurasoek ordaintzen zuten, pezeta bat hileko, eta diru horrekin ordaitzen zen maisua edo maistra. Ez zen behartzen eskolara joatea (nahiz eta legearen arabera beharrezkoa izan), eta baserrian lana egin behar izaten zutenean ez ziren joaten. 7-12 urte bitartean joaten ziren eskolara, eta hortik aurrera ikasten jarraitu nahi zuenak herriko eskolara joan behar izaten zuten.
Garai hartan euskarazko irakaskuntza bazegoela esan dezakegu, orduan?
Sistematikoki egituratu gabe egon arren, tradizoa egon da. Gerrate karlistetan euskararen aldeko sugarra piztu zen eta gerra ondoren ere mantendu egin zen. Kontestu horretan, XIX. mende bukaeran euskararen aldeko jarrera nabarmena dago.
Bestalde, Gipuzkoako irakaskuntzaz hitz egitean, ezin dugu Espainiako irakaskuntzatik kanpo kokatu, neurri batean horrek baldintzatzen duelako. Era berean, Espainiako irakaskuntza ezin dugu Europa mendebaldeko kontestutik atera. Egoera horretan, estatu espainiarrak hezkuntza homogeneizaziorako jarrera du eta horrek nolabait hemengo irakaskuntaren garapena baldintzatzen du, nahiz eta askotan legeak paperean gelditu eta errealitatean beste gauza batzuk gertatu. Kontuan hartu behar dugu guk estaturik gabeko nazio bat osatzen dugula, eta bertako kultura eta tradizioetan oso erroturik egon garela. Hizkuntza eta kultura propioa dugu, eta horrek ezarri nahi izan den irakaskuntza baldintzatzen du.
Dena dela, Bizkaiko auzo eskolak izan ziren hemengo auzo eskolen aitzindariak, ezta?
Eskolatzea auzoetara hedatzeko Bizkaiko Diputazioak auzo eskolen eredu berria bideratu zuen.
Gipuzkoan prozesua ez da garai berean ematen. 1918an bailaretako eskola txikitak antolatu nahian oinarriak jartzen dira. Eskola horiek 1921ean ehundik gora ziren. Eskola txiki horietan euskaraz irakasten zuten, maisu-maistrak euskaldunak ziren-eta. 1926an auzo eta bailaretako berri jakin nahian inkesta bat egin zen. 1927an bailaretako eskola txikiei, mendi eskolei, buruzko arauak egin ziren. 1930ean aurrera eramango zen proiektuaren oinarri izan ziren arau haiek. Gipuzkoako auzo eskolen proiektua 1930eko abenduaren 28an onartu zuen Diputazioak.
Zertan datza, bada, 1930eko auzo eskolen proiektu hori?
Diputazioko Hezkuntza Batzordeak auzo eskolen sorrera, egituraketa eta administrazio proiektua aurkeztu zuen (Proyecto de Escuelas Rurales de Guipuzcoa). Proiektu horretan, lurralde honetako hizkuntza eta ohiturak kontuan izanik, plangintza berri, propio eta aurrerakoia bultzatu nahi izan zuen, beharrezko langileria etabaliabideak bere kargu hartuz. Udalen laguntza izan zuen eraikuntzak egiterakoan eta baita Aurrezki Kutxa Probintzialarena ere.
Zer eginkizun ditu Diputazioak proiektu hori aurrera eramateko?
Diputazioak eskolen kokapena finkatzen du, udalekin batera eraikuntzaren eredua erabaki, langileak eta beharrezko materiala izendatu, hezkuntza plana ipini eta ikuskaritzaz arduratu. Eraikuntzei dagokienez, eraikin berriak egiten dituzte; leku egokiak, argitasun handikoak, komun txukunak, frontoiak... Material aldetik ongi hornitu ziren eskola horiek: mapak, barometroa, termometroa, josteko makina... Euskarazko testu liburu batzuk bazeuden; Katona, Txomin irakaslea eta Nekazaritzako Irakurraldiak erabiltzen ziren.
Bi eskola mota bereizten ziren; nekazal eskualdekoak eta eskualde mistokoak. Nekazal eskualdetan euskaraz soilik hitz egiten zenez euskaraz irakasten zen eta gaztelaniaren lehen urratsak ere bai. Eskualde mistoetan, berriz, irakaskuntza gaztelaniazkoa zen.
Irakasleak aukeratzeko oposizioak egin ziren. Irakasle izateko tituluaedukitzea eta euskaraz jakitea ziren bete beharreko baldintzak.
21 eskola eraiki ziren, nahiz eta asmoa bost urtetan 100 eraikitzea zen. Eraikuntzak egiterakoan Diputazioak diru laguntzaren %25 ematen zuen, udalek %65 eta Aurrezki Kutxa Probintzialak %5a.
Diputazioak bere irakasleria propio hautatzen zuen oposizioak eginez, orduan?
Bai, hala da. Euskarazko froga gainditzea beharrezkoa izaten zen. Bi oposaketa egin ziren; lehenengoan 18 maisu-maistra hautatu ziren eta bigarrenean 11. Guztira 29 maisu-maistra eta ikuskari bat ziren Diputazioaren irakasleria propioa osatzen zutenak.
Irakasle horiek prestakuntza ikastaroak izaten zituzten eta eskulanetarako, laborategirako eta nekazal laneratarako prestatzen ziren.
Hori guztia eten egin zen gerra zibila etorri zenean 1936an.
Zer aldaketa ekarri zuen Francoren garaipenak?
Auzo eskolek ez zuten nortasuna eta indarra hartzeko denborarik izan. 1938ko apirilaren 18aren ondoren auzo eskola gutziak eskola nazional bihurtu ziren eta aldaketa bat baino gehiago ekarri zuen horrek. Ordura arte materialez ondo hornituta baldin bazeuden, hori bukatu egin zen. Altxamenduak uniformismoa ekarri zuen, eta Escuela Nueva deitu zitzaion ideologiak eskola guztia aldatu zuen. Euskara baztertu egin zen eta horrek lehengo arazo bera ekarri zuen: 1930ean auzo eta bailaretako haurrek gaztelaniaz ez bazekiten, 1936an ere ez.
Auzo eskoletan hainbat maistrak errepresioa jaso zuten, eta baita bailaretako eskola txikietakoek, mendi eskoletakoek ere.
Nola erreakzionatu zuten Diputazioak eta euskal gizarteak?
Errepresioa gogorra izan zen arlo guztietan. Sistema politikoa erabat aldatu zen eta kargu politikoak ere bai. Hala ere, Diputazioan agintzen zutenak euskaldun, fededun eta tradizionalistak ziren. Kontuan hartzekoa da horietako batzuk parte hartu zutela auzo eskolen proiektuaren eraketan.
Maisu-maistra erdaldunak etortzen hasi ziren eta Diputazioa ez zegoen konforme fedegabeak eta euskarik ez zekitenak zirelako. Gerra bukatu ondoren berriro ere aurreko proiektuari eustea nahi izan zuten, baina arazo handi bat zegoen: maisu-maistrak aukeratzeko eskumena galdu egin zuen.
Argi zeukaten aurreko plangintza aurrera eramateko ezinbestekoa zela maisu-maistrak aukeratzeko eskubidea izatea, horren arabera baitzegoen euskarazko hezkuntzaren garapena. Horretarako ahalmenik ez izateak ia dena mugatzen eta baldintzatzen zuen. Etortzen ziren irakasle berriak euskararen eta lekuaren ezagupenik gabekoak ziren. Orduan, eskolak eraiki eta maisu-maistra erdaldunak sartzen bazituzten ez zela ezer aurreratzen ikusten zuten. Eta noski, ez zen hura Diputazioaren proiektua. Estatuko zerrendetatik euskaldunak eta bertakoak aukeratzeko proposamena egin zen, baina ez zen posible izan. Ondorioz, Hezkuntza Batzordearen irizpidea izan zen arlo horretan esku-hartzeko aukerarik ez zegoen bitartean eraikuntza berririk ez egitea. Proiektu autonomoa egin nahi zuten beren kulturari, euskarari, herriko ohiturei eta erlijioari eusteko, baina hor bukatu zen autonmiaren ideia.
Bukatzeko, auzo eskolen proiektuari buruz esan behar da ez zela berriro horrelako proiekturik martxan jarri. Eskola txikiei edo mendi eskolei dagokienez, 1948an oraindik 80 bat eskola txiki zeuden Diputazioaren laguntzarekin. Baina laguntza oso eskasa izanik, poliki-poliki desagertzen joan ziren. 1970ean eskola horiek erabat desagertu ziren.
Ikerketa ugari egin dira hezkuntzari buruz, baina Gipuzkoako auzo eta bailaretako eskola txikiak behar adina aztertu gabe zeudela ohartu nintzen eta interesgarria iruditu zitzaidan. Gure gurasoak eta aitona-amona gehienak eskola hauetan ibiliak dira, hauetan jaso baitzuten beraien lehen hezkuntza, hots, lau oinarrizko arauak eta doktrina. Irakaskuntza hura nolakoa zen eta nola moldatzen ziren jakin nahi nuen.
Errepublika garaian eskola txiki hauen eredua hobetu nahian Diputazioak sorturiko auzo eskolen proiektua ere aztertu dut.
Zein izan da ikerketaren abiapuntua eta kokapena?
Gipuzkoan kokatu naiz 100 urte atzera eginda. Hemengo bailara eta azuoetan oinarrizko irakaskuntza nola garatu zen aztertu dut, batez ere XX. mendearen hasieratik mende erdira arte.
Zein zen XX. mende hasierako eskolatze egoera?
Alfabetatze maila baxua zen; Gipuzkoako herritarren ia erdia alfabetatu gabea zen, bereziki herri txikietan. Nekazal bailaretan eskolatzearen beharra ikusten zen, eta sarritan auzoetako haurren familiek, gurasoek, idatziak bidaltzen zituzten udaletara eskola irekitzeko diru laguntzak eta baimenak eskatuz. Kasuaren arabera udalen laguntza ere jasotzen zuten.
Zein ziren eskola txiki horien ezaugarriak?
Eskola horiek gehienetan baserrietan, bordetan edota eliza ondoko eraikuntzetan kokaturik egoten ziren. Irakasleak, berriz, inguruko emakumeak, sasiletratuak edo auzoko apaiz eta erlijiosoak izaten ziren. Zenbaitetan irakurtzen zekien bat izaten zen, ahal zuen bezala zekiena besteei erakusten zielarik. Batez beste prestakuntza murritzekoak ziren, titulurik gabeak, baina garai hartan esaten zen erdipurdiko maisu-maistra bat edukitzea hobe zela batere ez edukitzea baino. Irakasle horien lana ez zegoen ondo ordainduta eta askotan ofizio bat baino gehiago izaten zuten.
Maisu-maistra bakoitzak bere erara irakasten zuen, eta gehienek euskaraz, mendi etxeetatik eta baserrietatik etortzen ziren haurrek ez zekitelako gaztelaniaz. Hortaz, lehendabiziko harremana euskaraz izaten zen eta ahal zena euskaraz irakasten zen. Arazoa euskarazko liburuen urritasuna zen. Jesusen Lehena, Katona eta doktrina liburuak ziren euskarazkoak. Denbora gehiena doktrina ikasten pasatzen zuten, kristau bezala zituzten betekizunak erakustea baitzen xedeetako bat.
Batzuetan eskola horiek udalen laguntza jasotzen zuten, 100 edo 200 pezeta inguru. Beste kasu askotan gurasoek ordaintzen zuten, pezeta bat hileko, eta diru horrekin ordaitzen zen maisua edo maistra. Ez zen behartzen eskolara joatea (nahiz eta legearen arabera beharrezkoa izan), eta baserrian lana egin behar izaten zutenean ez ziren joaten. 7-12 urte bitartean joaten ziren eskolara, eta hortik aurrera ikasten jarraitu nahi zuenak herriko eskolara joan behar izaten zuten.
Garai hartan euskarazko irakaskuntza bazegoela esan dezakegu, orduan?
Sistematikoki egituratu gabe egon arren, tradizoa egon da. Gerrate karlistetan euskararen aldeko sugarra piztu zen eta gerra ondoren ere mantendu egin zen. Kontestu horretan, XIX. mende bukaeran euskararen aldeko jarrera nabarmena dago.
Bestalde, Gipuzkoako irakaskuntzaz hitz egitean, ezin dugu Espainiako irakaskuntzatik kanpo kokatu, neurri batean horrek baldintzatzen duelako. Era berean, Espainiako irakaskuntza ezin dugu Europa mendebaldeko kontestutik atera. Egoera horretan, estatu espainiarrak hezkuntza homogeneizaziorako jarrera du eta horrek nolabait hemengo irakaskuntaren garapena baldintzatzen du, nahiz eta askotan legeak paperean gelditu eta errealitatean beste gauza batzuk gertatu. Kontuan hartu behar dugu guk estaturik gabeko nazio bat osatzen dugula, eta bertako kultura eta tradizioetan oso erroturik egon garela. Hizkuntza eta kultura propioa dugu, eta horrek ezarri nahi izan den irakaskuntza baldintzatzen du.
Dena dela, Bizkaiko auzo eskolak izan ziren hemengo auzo eskolen aitzindariak, ezta?
Eskolatzea auzoetara hedatzeko Bizkaiko Diputazioak auzo eskolen eredu berria bideratu zuen.
Gipuzkoan prozesua ez da garai berean ematen. 1918an bailaretako eskola txikitak antolatu nahian oinarriak jartzen dira. Eskola horiek 1921ean ehundik gora ziren. Eskola txiki horietan euskaraz irakasten zuten, maisu-maistrak euskaldunak ziren-eta. 1926an auzo eta bailaretako berri jakin nahian inkesta bat egin zen. 1927an bailaretako eskola txikiei, mendi eskolei, buruzko arauak egin ziren. 1930ean aurrera eramango zen proiektuaren oinarri izan ziren arau haiek. Gipuzkoako auzo eskolen proiektua 1930eko abenduaren 28an onartu zuen Diputazioak.
Zertan datza, bada, 1930eko auzo eskolen proiektu hori?
Diputazioko Hezkuntza Batzordeak auzo eskolen sorrera, egituraketa eta administrazio proiektua aurkeztu zuen (Proyecto de Escuelas Rurales de Guipuzcoa). Proiektu horretan, lurralde honetako hizkuntza eta ohiturak kontuan izanik, plangintza berri, propio eta aurrerakoia bultzatu nahi izan zuen, beharrezko langileria etabaliabideak bere kargu hartuz. Udalen laguntza izan zuen eraikuntzak egiterakoan eta baita Aurrezki Kutxa Probintzialarena ere.
Zer eginkizun ditu Diputazioak proiektu hori aurrera eramateko?
Diputazioak eskolen kokapena finkatzen du, udalekin batera eraikuntzaren eredua erabaki, langileak eta beharrezko materiala izendatu, hezkuntza plana ipini eta ikuskaritzaz arduratu. Eraikuntzei dagokienez, eraikin berriak egiten dituzte; leku egokiak, argitasun handikoak, komun txukunak, frontoiak... Material aldetik ongi hornitu ziren eskola horiek: mapak, barometroa, termometroa, josteko makina... Euskarazko testu liburu batzuk bazeuden; Katona, Txomin irakaslea eta Nekazaritzako Irakurraldiak erabiltzen ziren.
Bi eskola mota bereizten ziren; nekazal eskualdekoak eta eskualde mistokoak. Nekazal eskualdetan euskaraz soilik hitz egiten zenez euskaraz irakasten zen eta gaztelaniaren lehen urratsak ere bai. Eskualde mistoetan, berriz, irakaskuntza gaztelaniazkoa zen.
Irakasleak aukeratzeko oposizioak egin ziren. Irakasle izateko tituluaedukitzea eta euskaraz jakitea ziren bete beharreko baldintzak.
21 eskola eraiki ziren, nahiz eta asmoa bost urtetan 100 eraikitzea zen. Eraikuntzak egiterakoan Diputazioak diru laguntzaren %25 ematen zuen, udalek %65 eta Aurrezki Kutxa Probintzialak %5a.
Diputazioak bere irakasleria propio hautatzen zuen oposizioak eginez, orduan?
Bai, hala da. Euskarazko froga gainditzea beharrezkoa izaten zen. Bi oposaketa egin ziren; lehenengoan 18 maisu-maistra hautatu ziren eta bigarrenean 11. Guztira 29 maisu-maistra eta ikuskari bat ziren Diputazioaren irakasleria propioa osatzen zutenak.
Irakasle horiek prestakuntza ikastaroak izaten zituzten eta eskulanetarako, laborategirako eta nekazal laneratarako prestatzen ziren.
Hori guztia eten egin zen gerra zibila etorri zenean 1936an.
Zer aldaketa ekarri zuen Francoren garaipenak?
Auzo eskolek ez zuten nortasuna eta indarra hartzeko denborarik izan. 1938ko apirilaren 18aren ondoren auzo eskola gutziak eskola nazional bihurtu ziren eta aldaketa bat baino gehiago ekarri zuen horrek. Ordura arte materialez ondo hornituta baldin bazeuden, hori bukatu egin zen. Altxamenduak uniformismoa ekarri zuen, eta Escuela Nueva deitu zitzaion ideologiak eskola guztia aldatu zuen. Euskara baztertu egin zen eta horrek lehengo arazo bera ekarri zuen: 1930ean auzo eta bailaretako haurrek gaztelaniaz ez bazekiten, 1936an ere ez.
Auzo eskoletan hainbat maistrak errepresioa jaso zuten, eta baita bailaretako eskola txikietakoek, mendi eskoletakoek ere.
Nola erreakzionatu zuten Diputazioak eta euskal gizarteak?
Errepresioa gogorra izan zen arlo guztietan. Sistema politikoa erabat aldatu zen eta kargu politikoak ere bai. Hala ere, Diputazioan agintzen zutenak euskaldun, fededun eta tradizionalistak ziren. Kontuan hartzekoa da horietako batzuk parte hartu zutela auzo eskolen proiektuaren eraketan.
Maisu-maistra erdaldunak etortzen hasi ziren eta Diputazioa ez zegoen konforme fedegabeak eta euskarik ez zekitenak zirelako. Gerra bukatu ondoren berriro ere aurreko proiektuari eustea nahi izan zuten, baina arazo handi bat zegoen: maisu-maistrak aukeratzeko eskumena galdu egin zuen.
Argi zeukaten aurreko plangintza aurrera eramateko ezinbestekoa zela maisu-maistrak aukeratzeko eskubidea izatea, horren arabera baitzegoen euskarazko hezkuntzaren garapena. Horretarako ahalmenik ez izateak ia dena mugatzen eta baldintzatzen zuen. Etortzen ziren irakasle berriak euskararen eta lekuaren ezagupenik gabekoak ziren. Orduan, eskolak eraiki eta maisu-maistra erdaldunak sartzen bazituzten ez zela ezer aurreratzen ikusten zuten. Eta noski, ez zen hura Diputazioaren proiektua. Estatuko zerrendetatik euskaldunak eta bertakoak aukeratzeko proposamena egin zen, baina ez zen posible izan. Ondorioz, Hezkuntza Batzordearen irizpidea izan zen arlo horretan esku-hartzeko aukerarik ez zegoen bitartean eraikuntza berririk ez egitea. Proiektu autonomoa egin nahi zuten beren kulturari, euskarari, herriko ohiturei eta erlijioari eusteko, baina hor bukatu zen autonmiaren ideia.
Bukatzeko, auzo eskolen proiektuari buruz esan behar da ez zela berriro horrelako proiekturik martxan jarri. Eskola txikiei edo mendi eskolei dagokienez, 1948an oraindik 80 bat eskola txiki zeuden Diputazioaren laguntzarekin. Baina laguntza oso eskasa izanik, poliki-poliki desagertzen joan ziren. 1970ean eskola horiek erabat desagertu ziren.
