Onintza Enbeita: "Askotan norbere gorputza entzutea da iraultza handiena"
Amatasunari eta heziketari buruz asko hausnartu du enbeitak nahiz eta guraso ez izan, edo horrexegatik, hain zuzen ere. Amatasunari presio larregi eransten zaizkiola ikusten du, eta herritar gisa, aldiz, denok dugun hezitzaile rolaz gehiago jabetu beharko genukeela dio.
Ahoan bilo gutxirekin, umoretsu eta ironiaz mintzo da Onintza Enbeita bertsolari eta komunikatzailea. Ikuspegi pribilegiatua eta hausnartua du hazieraz nola heziketaz. Bertso librean mintzatu da HAZI HEZIrekin.
Argiki ama ez izateko hautuaz, eta batez ere zalantzaz hitz egin duzun emakume gutxi horietako bat zara. Tabu bat da?
Emakumeon bizitzako erabaki guztiak ezin dira tragedia bat izan; bestela, ez ginateke biziko, eta gauza bera pentsatzen dut umeak izateko erabakiaren inguruan ere. Ama izango naizen ala ez? Bada ez dakit! Eta lasai! Nik ez dut sekula erabaki bizitza honetan ez naizela ama izango, unean unean, “momentu honetan ama izan nahi dut?” galdetu izan diot neure buruari, eta "orain ez” erantzun izan diot. “Hemendik 10 urtera?” Ba ez dakit; eta horrela iritsi naiz neure 41 urteetara. Baina uste dut hau ezin dela dramaz bizi beharreko erabakia izan. Erabaki bat ala beste hartu, ez diozu inori justifikatu behar; zeure erabakia da.
Emakumeok zalantza esistentzial asko dauzkagu amatasunari lotuak, gizonek aitatasunari lotuak ez dauzkatenak. Zalantza horiek dramara iristen dira batzuetan, bai amatasunean, bai gure “ibilbide profesionala” deitzen zaion engainu handi horretan, eta beste hamaika gauzatan ere, zalantzaz beterik gaude, bai ala bai erabaki egin behar dela sinetsarazten digutelako: erabaki behar da: izango zara ala ez. Erabaki behar da, izango bazara, titia emango diozu ala ez. Erabaki behar da: eskolara eroango duzu ala eskola librera… utzi bakean! Lasaitasun handiagoa behar dugu. Nik bizitzan erabaki guztiak prebisio horregaz hartu behar izan banitu, orain Nasakok burua izango nintzateke (barreak). Nik uste dut lasaitasun handiagorekin hartu behar direla erabakiak. Ama izan ala ez, ez naiz pertsona hobea izango. Ama izan ala ez, epaitua izango naiz.
Amatasunari buruzko zure zalantzak edo unean uneko ezezko hori argiki esan izanagatik, epaitua sentitu zara ala naturaltasunez hartua izan zara?
Amatasunarekin emakumeon bizitzako beste gai askorekin bezala, harturiko erabakia edozein delarik ere, epaitua izango zara. Eta noski, baita ama ez izatea erabakitzen baduzu ere. Edo bereziki horixe epaituko du gizarteak, ama ez izatea erabakitzea. Ez baduzu umerik, egoista bat izango zara; umeak baldin badituzu, inuzente bat izango zara… Horrek erakusten digu bizitzan egin behar ditugun aukera asko eta hartu behar ditugun erabakiak geuregatik egin behar ditugula. Hortik kanpoan, zure tripako ziletik kanpo, epaitua eta kritikatua izango zara bai ala bai.
Ni neu, gaiaz hitz egitean, etiketatua sentitu izan naiz. Ez dut sekula esan, "ni ez naiz ama izango", baina honi buruz askatasunez berba egiten hasi eta pentsatzen dudana mahai gainean jarri izan dudanean, nigana zuzentzen dira inoiz umerik ez edukitzea erabaki izan banu bezala. Badirudi alde batean edo bestean lerratu beharra dagoela, eta gauzek ez dute zertan horrela izan...
Indarrean ditugun amatasun-ereduek∑ zer-nolako pisua daukate zure zalantza /ezezko horretan, ala hautu pertsonalek eta koiunturalek pisu handiagoa izan dute?
Amatasunari loturiko zalantzak beti sozialak eta kulturalak izaten direla uste dut: norbere askatasuna mugatuko den ala ez; lehengo bizitza egiten jarraitu ahal izango dudan ala ez... Guk hemen zalantza daukagu ume bat izan eta ea kaleko bizitza egiten segitu ahal izango dugun, eta agian Suedian edo Ingalaterran inork ez dauka zalantza hori…
Jaso dugun heziketa-ereduak ere zalantza asko sortu izan dizkigu. Ni 1979an jaio nintzen, herri txiki batean joan nintzen eskolara, eta eskolatik atera nintzenean uste nuen behin 30 urte edukita senar bat eta ume batzuk edukiko nituela, eta nik nahi nuen ez dakit zer horretan lan egingo nuela. Orain errepasatzen badut nire bizitza, guztiz kontrakoa izan dela konturatzen naiz. Baina saldu digute hori zela normala eta egin beharrekoa, eta beraz, markatutako bide normal horretatik ateratzen bazara, normala da zalantzak sortzea. Horregatik diot amatasunaren inguruko zalantzak, gehienetan kulturalak eta sozialak direla. Gure heziketa judeo-kristauak, gainera, errunduntasunari zama handia ematen dio eta horrek ere seguru, eragingo duela gai hauekiko gure jarreretan eta traszendentzian. Baditut lagunak jaio nahi ez duen ume baten bila urteetan sufritzen ari direnak, eta horiekin gogoratuta pentsatzen dut, nik igual aukera eduki eta ez naizela ari baliatzen; eta egoista sentitu naiteke. Horrelako pentsamenduak sartzen dizkigute buruan, eta badugu garaia horietatik erantzi, geure gogo eta gorputzari begiratu eta erabakiak lasaitasunez hartzen hasteko.
Argi daukadana da ni emakume oso bat naizela seme-alabak izan ala ez; ibilbide bat egin dut bizitzan, bizitza erdia bizi izan dut eta ez dut umerik eduki. Orain edukiko dudan ala ez, ez dakit, baina hori gabe ere banaiz emakume oso bat, eta badaukat, gutxi gorabehera, nahi dudan bizitza. Eta orain 40 urteren bueltan erabakiko banu ume bat izatea, zer? Non dago idatzia adin bat eta modu bat daudela umeak edukitzeko?
Amatasun-eredu honek dituen ajeak nabarmendu izan dituzu askotan. Hainbeste aje ikusten dizkiozu?
Ez dizkiot ajeak bakarrik ikusten. Baina iruditzen zait ama izatera heldu diren emakume askok obsesio moduko bat daukatela gauzak ahalik eta ondoen egiteko. Bakoitza bere munduan sartzen da eta dena ahalik eta ondoen egiten saiatzen da. Ama autonomoa izateko bularrik ez emateko esaten diote bati; besteari, berriz, emateko… orduan muturretara joaten gara... eta bi aukeretan zein da hobea? Bada, ez bata ez bestea, norbere gorputza da, norbere bizitza da, norbere erabakia da. Baina amatasunaren barruan aukera guztiak eztabaidatu eta justifikatu beharra ikusten dut. Nik esaten diet lagunei, ez galtzeko denborarik eztabaidatzen, momentuz daukagun mundu honek berdin epaituko baitu erabaki bat zein bestea; beraz, lasai hartu dezagun nahi dugun bidea. Baina badirudi erabaki bat hartuz gero azkenera arte koherenteak izan behar dugula erabaki horrekin, eta ez du zertan, gauzak, egoerak eta pentsamenduak aldatu egiten dira, eta ume bat hazteko eta hezteko lan zail horretan ere bai.
Gauzak ahalik eta ondoen egin nahi horrek presio larregi ezartzen du emakumeengan. Adituak entzutean eta artikuluak irakurtzean ikusten da markatzen diguten amatasun-eredu perfektu hori beteko duen pertsona humanorik ez dagoela, izan lerro batean zein bestean. Eta nik horixe esaten diet ama diren lagunei, "lasai hartu, eta ume hori existitu aurretik, gu ere lagunak ginen, ezta? Eta emakume zinen eta bazenituen ametsak, desioak, kapritxoak… ba saiatu horiek mantentzen. Badakit ume horrek lehen urteetan munduko arreta osoa beharko duela, baina zu lehen ere bazinen, eta saiatu izaten".
Kanpoko begirada, baina begirada inplikatua da zurea amatasunarekiko.
Ez naiz soziologoa, eta ez dut ikerketarik egin. Baina nik manejatzen dudan laginean emakume asko presiopean ikusten ditut, epai eta kritiken beldur eta zalantza handiekin. Horregatik iruditzen zait gai honetara lasaitasuna ekarri behar dela. Geugatik ala psikolo bati entzun diogulako egiten ditugu gauzak honela edo bestela? Garrantzitsua iruditzen zait erabakiak nola hartzen ditugun. Etxean haztea erabaki duzula eta urtebetera nazkatuta zaudela eta haur-eskolara eroango duzu? Bada, primeran!
Feminismo modernoak gure buruari presioa kentzen ikasteko tresna asko eman dizkigu, eta uste dut amatasuna bizitzeko modu berriekin, seguruenik inkontzienteki, geure buruari presio handiagoa jartzen ari garela. Egin gauzak ateratzen zaizun moduan, batzuetan munduko gauzarik iraultzaileena geure gorputzari entzutea da, eta nik uste dut hori emakumeen esperientzia askotan falta dela eta, zer esanik, ez amatasunean.
Bertsotan askotan atera dizute amatasunaren gaia, ama ez izatearena edo zaintzarena?
Bai, tarteka bai. Ni ez naiz gai hori gehien jan duena. Oraindik zoritxarrez oso gutxi izan dira bertsolari amak, eta eurei tokatu zaie gai hori. Gero, esaten diete beti gai berdinen inguruan ari direla kantatzen; gai hori jartzen diete, eta gero kexa hori egiten diete. Hemen argi ikusten da: egiten duzuna egiten duzula, gizartearen epaia izango duzu gainean. Ama diren bertsolariek ez baliote amatasunari kantatuko, horrexegatik beragatik epaitu eta kritikatuko lituzkete.
Panorama aldatzen ari da? Ala zaintzaz hitz egitea, oraindik 'emakumeen gaiez' hitz egitea kontsideratzen da?
Oraindik desberdintasun handiak ikusten dira. Ama den bertsolari bat bertso afari batera joan eta beti galdetzen diote “zelan umea?”, “nogaz utzi duzu umea?” Ni gizonekin bertsotan, poteoan, afaltzen, bazkaltzen, geratu naiz gaupasa egiten ere herriren batean eta inork ez die euren umeekiko kezkarik azaldu. Desberdintasun hori asko ikusten da. Bertsolari neskekin nik asko berba egin dut euren seme- alabekiko kezkei buruz; edo umea zelan eta norekin utzi… partekatu dugu hori guztia. Eta gizonekin nik ez dut horri buruz berbarik egin ez eta euren umeen heziketari buruz ere, eta esaten duzu, zelan da posible, gu neskok, oraindik ere kafe bat hartzeko gelditzen garenean —eta nahiz eta ni egon tartean, umerik ez daukan emakume bat—, zelan egiten dugun berba zaintzaz, haurrez, heziketaz… eta gizonekin jezartzen garenean oso gutxitan ateratzen diren gai horiek eta, ateraz gero ere, beste tonu batean egiten dugu berba. Oraindik gauza batzuek berdin jarraitzen dute. Horrelakoetan neure buruari zera esaten diot, zelan izango da ba heziketa herri oso baten ardura, guraso biek ez badituzte banatzen zaintza-lanak bien artean, kasu askotan behintzat?
Buruz eta teorian gauza asko apurtu ditugu, baina gorputza zeharkatzen duten gaietan, hemen, oraindik ere, genero rolak oso banatuta daude.
Sormena, plaza, gaua, farandula… zaila da amatasunarekin uztartzea?
Sortzaile bezala, zure kargura pertsona bat daukazunean, kasu honetan ume bat, egia da bertsolarion bizitzako ordutegiak kaotikoak direla: gaur gauez afaria daukagu, bihar egunez bazkaria... Kaos horretan gaitza da norbaiten kargu egitea. Nik ikusi dut nire inguruan egon diren emakumeak tetrisak egiten haurren zaintza eta bertso-saioak antolatzeko. Bertsolariok herri batera joaten garenean, denbora guztian jendearekin gaude harremanetan, jendeak gonbidatu nahi gaitu afaltzera, trago bat hartzera… eskerrak emateko modu bat da, baina beste ardura batzuei orduak kentzeko atakan jartzen gaituzte, eta hori ama izandakoan, konplikatu egiten da.
Publikoari dagokionez, ume baten guraso izatean, agur kultur ekitaldiak. Ordutegiak ez dira bateragarriak. Sortzaileak hausnartu al duzue horri buruz?
Gure jarduera kulturala tabernengan, aholkolean eta aisialdian dago pentsatua. Normalean, zinemara joan eta gero afaldu egiten dugu; bertso-saio batera joan eta trago batzuk hartu; afaldu eta kontzertu batera joan… ez dago pentsatua euren kontura pertsonaren bat edo batzuk dituztenengan, ez sortzaile bezala, ezta publiko bezala ere. Hau kontsumo gizarte bat da, eta kultura ere kontsumotik pentsatua dago, eta gurasoa bazara, edo norbaiten kargu bazaude, asko zailtzen da ekintza kulturaletan parte hartzea.
COVID-19arekin zerbait ona ikasi dugu: ordutegiak aldatu egin dira. Lehen gaueko hamarretan ziren bertso-saio asko orain arratsaldeko 7etan dira, eta leku batzuetan publikoa gehitu egin da. Ez da haurrentzat bakarrik ireki dela, baita haur horien zaintzan ari direnentzako ere, edo adineko pertsonak zaintzen dituztenentzako ere edo gehiago, gazte ez diren askorentzako.Ikusiko dugu COVID-ostean eusten diogun aldaketa horri. Egia da hasiak zirela eguerdi partean kontzertu txikiak egiten, adibidez, eta umeekin joateko ordutegi ona da. Gauak ematen ez dituen aukera batzuk emango lituzke ordutegi aldaketak, baina gaua-kultura binomioa hausteko prest egon behar dugu.
Zuk askotan idatzi izan duzu hezkuntzaz zure zutabeetan. Herritar gisa beste askok erakusten ez duten ardura erakusten duzu haurren heziketaz, hain zuzen ere, guraso izan gabe.
Gurasoa banintz, imajinatzen dut nire ideologia eta balioak transmititu nahiko nizkiokeela nire ume horri. Baina etxean jasoko duenetik harago, ume hori eskolara doa, kalean dabil jolasten, parkean dago; tabernen aurretik pasatzen da; ume horrek futbola ikusten du… hau da, denok gara ume horren eredu. Uste dut gehixeago hausnartu beharko genukeela umeen jabetzaren gaiaz eta guztiok dugun hezitzaile rolaz. Ume batek bizitza soziala daukan momentutik, jende ezagun eta ezezagunek eragingo diote bere bizitzan. Eta nik hori oso presente daukat. Eskola txiki batean ikastearen zortea izan nuen, eta eskurtsioak egiten genituen andereñoaren kotxean sartuta, gelako norbaiten amonaren baserrira, esate baterako. Emakume hark bere bizitza kontatzen zigun; tomateak zelan heltzen diren, eta aldi berean herrian gertatzen zena kontatzen zigun, norbait mozkortuta egoten zela tabernan, ez dakit nork andrea jotzen zuela… eta horrek guztiak eraiki gaituela pentsatzen dut, hori gure heziketaren parte izan da.
Ume baten heziketan ume horrek ikusten duen guztiak eragiten du, heziketa ez da matematika edota ingurumena bakarrik. Nire herrian auzolanerako joera dago, eta herriko jaiak antolatzeko, ume hori balore horiekin heziko da; aldiz, inguru horretan jende guztia mokoka bizi bada eta elkarregaz ez bada konpontzen, ume horrek hori ikasiko du. Hirietan ez da agian hain nabarmena ardura hori, baina herri txikietan bai. Auzolana, laguntza, zaintza… transmititzea denon eskura dago, eta nik herritar gisa egiteko horietan heziketa ikusten dut. Nik segitzen badiot nire herrian dagoen ohiturari, auzolanean elkarrekin antolatzen… balio horiek transmititzen ari naiz herriko umeei. Eta beste alde batetik, bertsolaria izanda, tarteka mikrofono bat baldin badaukat eta telebistan irteten banaiz, ardura sentitzen dut: uste dut gauza batzuetan eredua eman egin behar dela; balio ontzat ditudanak mahai gainean jarri behar ditudala uste dut.