H

izketan hasi ezinik izenburuko jardunaldiak egin zituen Hik Hasik joan den azaroan eta bertan parte hartu zuten aditu guztiek argi eta garbi esan zuten: umearen eta helduaren arteko interakzioa ezinbestekoa da hizketa modu egokian garatuko bada. 

 

Gero eta gehiago dira azkenaldian umeen hizketa berandutzen ari dela esaten ari diren profesionalak. Eskaintzen dizkiegun ahozko komunikazioa eta interakzioa gero eta urriagoak dira eta presentzia gabezia hori dago arazoaren oinarrian. Eta, berandutze horrek haurren hizketarako gaitasunean ondorioak izateaz gain, pentsamenduaren garapenean eta haurren garapen integralean ondorioak izan ditzake. 

 

Jaiotzatik bertatik, umeak behar-beharrezkoa du heldua bere ondoan. Izan ere, heldua ondoan duen heinean hasiko da bere gorputza zentzua hartzen Cira Rodriguez, logopeda eta psikomotrizistak azaldu zuenez. Komunikazioa jaiotzaren unetik bertatik sortzen dela azaldu zuen Rodriguezek: “Bizipen komunikatibo horrek sortuko du gerora hizkuntza garatzeko beharrezkoa izango den lotura emozionala. Lehen hilabeteetan umearen eta amaren artean sinbiosia izaten da eta bien gorputzen arteko kontaktua etengabea da. Ahotsa da lehen kontaktua, umeak sabelean zegoenetik izan baitezake amaren ahotsaren oroitzapena. Atxikimendu hori ezinbestekoa da gerora hizkuntza garatzeko”. Aukera bakarra dago Rodriguezen iritziz hizketaren garapenean arazorik izan ez dadin: bizitzako lehen hilabeteetan komunikazioa egotea. Gorputzik ez badago, ez baitago hitzik. 

 

Adituen arabera, haurrak hizkuntza modu egokian garatzeko zailtasunak izan ditzake txikitxikitatik hizkuntzarekin kontaktuan ez baldin badago. 

 

Baina, zer da hizkuntza? Junkal Gutierrez EHUko irakasle, eta Euskara, Kultura eta Nazioartekotzearen arloko errektoreorde eta LASLAB ikerketa taldeko kideak eman zuen definizioa: gizakiok partekatzen dugun gaitasuna da, berezkoa dugu eta guztiok dugu. Gizaki guztiok erabiltzen dugu hizkuntza gure artean komunikatzeko, garunean sortzen zaigun pentsamendua besteari helarazteko.

 

Gure garuna hizkuntza garatzeko prestatua dago. Eta gaitasun hori berezkoa dugun arren, kanpotik jasotzen dugunak berebiziko garrantzia du, hizkuntza ez baita bere kabuz garatzen. Interakzioa beharrezkoa da, hizkuntza garatzeko ondoan beste pertsona bat izatea behar-beharrezkoa da. Nekane Galparsoro logopeda eta neuropiskologoak dioenez, kanpotik jasotzen den horrek kalitatea eta maiztasuna behar ditu. 

 

Ume jaioberriek edozein hizkuntza ikas dezakete. Baina, jakina, horretarako baldintza egokiak izan behar dira. Egun gutxi dituela umea gai da bere ama hizkuntza beste hizkuntza batengandik bereizteko. Eta hilabete gutxirekin hasiko da hitzak ulertzen.

 

Etapa aurrelinguistikoaren garrantzia

Cira Rodriguezen esanetan, etapa aurrelinguistikorik gabe ez da ahozko hizkuntzarik sortuko. Etapa aurrelinguistikoa umea hitzak ekoizten hasi aurrekoa da: negarra, irribarrea, keinuak… erabiltzen dituzte garai horretan besteekin komunikatzeko. 

 

Lehen hilabeteetan haurrak, batez ere, negarra erabiliko du komunikatzeko eta negarraren bidez hainbat gauza adieraziko ditu: deseroso dagoela, mina duela, gose dela… Jaio eta aste batzuen buruan umea soinutxoak egiten hasiko da eta gerora, inguruan dituen gauzei esanahia ematen hasiko da. Puntu horretan ausentzia presentzia bezain beharrezkoa dela esan zuen Rodriguezek: “Presentzia jarrairik eta ausentziarik ez bada, ez dago lengoaiarik. Hizketa besteen ausentziaren ondorio da. Adibidez, umeak negar egin dezake bakarrik sentitzen delako eta beste gela batetik “banoa!” esango diogu, bere negarrari erantzuna emango diogu”. Haren ondoan ez egoteak, ahozko hizkuntza erabiltzera bultzatuko gaitu, beraz. Bederatzi hilabetetik aurrera kontzientzia handiagoa hartzen du umeak Rodriguezen hitzetan, eta une horretan haurrak intentzio komunikatiboa duela dio Galparsorok: keinuak egiten ditu, bokalizazioa hasten da… “Umeak jasotzeko gaitasunarekin jaiotzen dira eta ulermenaren garapena ekoizteko garapenaren aurretik joango da. Gerora gertatuko den ekoizpen hori, jaso duten horretan oinarrituko da”. Adierazteko gaitasuna garatu aurretik ulertzen dituzte gauzak. Ahoskatzeko mekanismoak garatu behar dituzte, baina ulertzeko gaitasuna horren aurretik izaten dute umeek.

Beraz, hizkuntzarik ez dagoen arren, garai horretan jada komunikazioa landuko dugu, hartu-eman hori landuko dugu. Edozein egoera balia dezakegu interakzio hori gerta dadin. Hala azaldu zuen Galparsorok: “Pardela aldatzeko unea izan daiteke, adibidez. Pardela aldatzea soilik ekintza gisa har dezakegu edo interakzioa lantzeko aukera gisa: begiradak partekatu ditzakegu, hitzez azaldu diezaiokegu zer egiten ari garen, pauso guztiak aipatzen joan gaitezke… Hori guztia hiztegi bera erabiliz eta modu errepikakorrean egiten badugu, on egingo die”. Egunerokotasunean egiten ditugun gauzei hitzak jartzea eta horiek etengabe errepikatzea oso garrantzitsua da. Helduok besteekin —haurrekin zein helduekin— nolako harremanak ditugun ikustea ere garrantzitsua da. Horrekin lotuta, beste adibide bat jarri zuen Galparsorok: “Paseoko aulkietan oso txikitatik aurrera begira eramateko joera zabaldua dago, baina kanpoan gehiegizko estimuluak daude, soinu asko… Egokiagoa da guri begira eramatea eta begiradak trukatzea. Horrek komunikazioa errazten du eta beste norbaitekin hizketan ari bagara, haurrak beste komunikazio eredu hori ikusteko aukera ere izango du”. 

 

Presentziarik eza

Zer gertatzen da bestea ez dagoenean edo modu egokian ez dagoenean? Cira Rodriguezek eman zuen galdera horren erantzuna: “Umeak kalitatea eta oreka emozionala behar ditu hazteko, eta haiekin pasatzen dugun denboraren kalitatea desagertzen ari da. Ez genuke galdetu behar ea zer gertatzen zaien hitz egiten ez duten haurrei, baizik eta helduoi zer gertatzen ari zaigun. Zeren guk ere ez dugu hitz egiten. Pantailei begira bizi gara, baina zer komunikazio mota da hori? Nola lagunduko diogu umeari lengoaiaren garapenean pantailak eskaintzen digun horretan murgilduta baldin bagaude? Zer harreman mota dugu haiekin? Nolako denbora eskaintzen diegu? Nolako presentzia? Izan gaitezen kontziente egiten dugunaz eta kontura gaitezen nola kaltetzen ditugun umeak hainbat jokabiderekin. Geure buruari begiratu behar diogu lehenik. Mugikorrean erabat murgilduta gaudelako begiradarik itzultzen ez diogunean edota erantzuten ez diogunean, umeari min ematen ari gara”. 

 

Galparsorok ideia bere azpimarratu zuen: presentziarik gabe ez dugu haurrek bidalitako seinalerik antzemango. Eta helduok mugikorrari begira ari bagara, komunikaziorako aukera galtzen da. Era berean, telefono mugikorrek, pantailek, kalte egiten diete haurren garapenari. Haurrek pantailekin jolasean pasatzen dituzten orduek denbora kentzen diete jolas manipulatiboari eta jolas sozialari. Gaur egun arrunta da haurrei mugikorrak ematea, entretenitu daitezen baina muga eta kontrol falta horrek gurasoen kontra egiten duela esan zuen Rodriguezek.

 

“Subjektibitatea eraikitzen lagunduko duten praktika onak behar ditugu, oreka emozionala bultzatuko dutenak eta komunikaziorako zernolako estrategiak ditugun aztertzea beharbeharrezkoa dugu”, aipatu zuen Rodriguezek. Izan ere, kontuan hartu behar dugu hizkuntzak autoerregulazioan laguntzen digula: bai kognitiboan eta baita emozionalean ere. 

 

Hizketarik ez dagoen kasuetan, pentsamendua ere ezingo da egoki garatu eta gerora irakurketa eta idazketa prozesuak zaildu egingo dira. Izan ere, ahozko hizkuntzarekin lotura handia du irakurketak, ahozko hizkuntza dagoelako irakurketaren oinarrian. Lehen urteetan asko egin liteke irakurketa-
idazketa prozesua errazteko: kontzientzia fonologikoa hartzea, erritmoa hartzea, hitzekin jolastea eta hitzak ezagutzen hastea… 

 

Komunikazio egoerak bermatzeak berebiziko garrantzia du. Komunikazioa heldua presente dagoelako eta heldu horrek umea esaten ari zaiona entzuten duelako gertatzen da. Entzute hori beharrezkoa da 0-3 etapatik aurrera ere, izan ere, haurrak imitatzaileak dira eta haien eredu izatea oso garrantzitsua da Galparsororen esanetan: “Umeak bestearen presentzia behar du eta beste horrek bidean laguntzeko duen moduak, eragina izango du hizkuntzaren garapenean”. 

 

Dena den, garapenaren estandarrak ezin ditugu zorrotz hartu: ume bakoitza bakarra da eta erritmo propioa du. Oso garrantzitsua da bakoitzari behar duen denbora ematea. Hala adierazi zuen Galparsorok: “Denbora eman behar diegu erantzunak eman ditzaten. Ezin dugu bakarrizketarik egin. Prosodia —tonuak eta doinua— indartu behar dugu, keinuak erabili behar ditugu eta hiztegia etengabe errepikatu behar dugu. Behatu egin behar dugu, adi egon”. Eta bat egin zuen Rodriguezen hitzekin: “Presentzia eta kalitatezko denbora eskaini behar dizkiegu”. Presentzia ezak kontrako efektua ere izan dezake ordea: umeek hutsune hori betetzeko hitz-jario amaigabea izatea. Hala esan zuen Rodriguezek: “Kontuz ibili behar dugu oso isilak diren umeekin, askotan oharkabean pasatzen dira eta haiei ere begiratu behar diegu. Bestalde, hitz egiten ez duten umeek asko hitz egiten dutenek bezainbeste beldurtzen naute. Ume batzuek asko hitz egiten dute baina hitz horien atzean ez dago komunikaziorik: bestea ez dagoenez, presentzia hori existitzen ez denez, beren hutsunea eta bakardadea betetzeko hitz egiten dute”.

 

Hiru ume mota

Duten hizkuntza mailaren arabera, hiru ume mota bereizi zituen Galparsorok: 

Hizkuntza maila egokia dutenak.

Hizketan izan zezaketen maila baino maila baxuagoa dutenak.

Hizkuntza maila baxua dutenak. Atzerapena eta zailtasuna dute.

 

Hirugarren talde horretako haurrak atzemateko alarma pizten duten hainbat alderdi badira Galparsorok azaldu zuenez: 

 

12 hilabeterekin lehen hitzak ez esatea.

18-24 hilabete bitartean 10 hitz baino gutxiago esatea.

24 hilabeterekin familiarentzat ulergarriak diren 50 hitz baino gutxiago esatea edo bi hitzeko konbinaziorik ez egitea. 

 

Baldintza horiek beteko balira, hizketaren hasiera berantiarraz hitz egingo genuke. Hasiera berantiarra gertatzen den kasuetan, gerora haur horiek guztiek ez dute zertan zailtasunak izan. Izan ere, esku-hartze egokia eginez gero, 2 eta 3 urte artean ume horien erdiak baino gehiagok hobera egiten duela ikusten da. Estimulazio egokia jasotzen baldin badute, egoerari buelta ematen diote. 3 eta 4 urte artean, berriz, hobekuntza ez da hain nabarmena izaten: % 4k arazorik gabe egiten du aurrera. 5 urterekin, ostera, umeen % 7,4k lengoaiaren garapenaren nahasmendua du. Eta kasu horietan bai: horiek guztiek hizketaren hasiera berantiarra izan dute. 

 

Gutierrezek beste datu bat eman zuen: 18 eta 24 hilabete bitartean hiztegiaren leherketa deitzen zaiona gertatzen da ume askorengan. Badirudi, haurra 150 hitz esatera iristen denean gertatzen dela eztanda hori eta bat-batean askoz hitz gehiago esatera, gehiago hitz egitera pasatzen da. Garai horretan, 18 eta 24 hilabete bitartean, bi hitzeko konbinaketak sortzen hasten dira eta denborak aurrera egin ahala, horiek gero eta konplexuagoak izango dira. 

 

Galparsorok azaldu zuen hizkuntzarekin gertatzen diren arazoak ez direla sendatzen, iraunkorrak direla: “Lanketa espezifikoa egin arren, aurrerapausoak oso motel egingo dituzte eta ahalegin handia egin beharko dute. Kasu horietan estimulazioa ez da nahikoa izango eta esku hartze zehatzagoa egin beharko da”. 

 

Dena den, kontuan izan behar dugu testuinguru berean dauden haurrek ere, garapen ezberdina izan dezaketela, eta bakoitzaren denbora eta erritmoak errespetatzea oso garrantzitsua da. 

 

Etxetik kanpo ere badago zer egina

Hizkuntza garatzeko estimulazioa gurasoek, familia zabalak eta eskolak egin beharko luketela uste du Galparsorok. Eta garrantzitsua dela hezitzaileen laguntzaz gurasoak trebatzea hizkuntza nola estimulatzen den ikas dezaten. 

 

Rodriguezek, bere aldetik, familiaren eta eskolaren arteko elkarlanaren garrantzia azpimarratu zuen: “Azken urteetan gurasoekiko dependentzia handitu egin da, eta garapenaren etapa guztiak atzeratzen ari dira. Hezitzaileak gurasoei umeak ezertxo ere ez duela ulertzen esaten dienean ikusten dute guraso askok lehen aldiz arazo bat dagoela. Familiak eta eskolak eskutik helduta joan behar dute”. 

Bestalde, Galparsororen iritziz, interesgarria izango litzateke osasun arloan, adibidez, elikaduraren gaiarekin gurasoei aholkuak ematen dizkieten moduan, hizkuntzaren garapenari dagokionez gauza bera egitea eta gurasoei jarraibideak ematea.

 

Arazoren bat edo zailtasunen bat duten umeak artatzeko itxaron zerrenda luzeak izaten dira normalean eta Rodriguezek kezka du horrekin: “Ume batek foniatrarekin hitzordua izateko urte eta erdiz itxoin behar duenean, adibidez, denbora asko joaten zaigu. Eta foniatrak ikusi ondoren, doan artatzeko beste urtebetez itxoin behar badu, litekeena da espezialistak ikusterako ume horrek 4 urte izatea. Arazoa handia da". 

 

Arreta goiztiarra baliatu duten umeen kasuan hobekuntzak sumatu izan dira hainbat kasutan eta badaezpada laguntzea oso garrantzitsua da. Zailtasunak antzeman bezain pronto hartu behar dira neurriak garaiz egindako esku-hartzeek arazo handiagoak ekidin ditzaketelako. 

 

Rodriguezek borobildu du gaia: “Begira dezagun umeen lengoaia. Begira diezaiegun gure lengoaiaren gabeziei, gure presentzia gabeziari”. Gorputza eta burua, biak izan behar ditugu presente ume txikiekin ari garenean, gure presentziak, interakzio horrek, finkatuko baititu bere garapen egokirako beharrezkoak diren zutabe sendoak.

 

Hizkuntza estimulatzeko estrategiak 

 

Hainbat estrategia eta tresna erabil ditzakegu haurrekin hizkuntza estimulatzeko. Nekane Galparsorok horietako zenbait aipatu zituen:

 

Imitazioa. Haurrek hasieran ez dute hitzak modu egokian esateko gaitasunik, ez dute gaitasunik egoki ahoskatzeko, baina guk erabiltzen dugun hiztegia erabil dezakete. Eta hitzak modu egokian esaten ez dituzten kasuetan, guk modu zuzenean errepikatzea izan liteke gakoa. Adibidez, “kasimeta eman” esaten badigu ez diogu esango “ez da kasimeta esaten, kamiseta esaten da!”. Hitza ongi esanda errepikatuko diogu, modu naturalean: “tori kamiseta”. Eta ondoren naturaltasunez jarraituko dugu beste kontu batzuekin. 

 

Hedapenak. Kasu horretan, haurrak eman digun ideia hartzen dugu eta informazioa apur bat zabaltzen dugu. Txakurrak ogia jan badu, “bai, ogia jan du txakurrak” esan diezaiokegu. Haurrak era xinpleagoan esaten dituen gauzak jaso eta era konplexuagoan ere esan ditzakegu: “Gosea. Udarea jan” esaten badu, esaldi konplexuagoa osatuko dugu: “Gose zara? Udarea jan nahi duzu?”. Berak “berokia jarri” esaten badu, guk “kalean hotza egiten du eta hori dela eta berokia jarriko dugu” esan diezaiokegu esandakoari informazioa gehituz.

Errepikapenak. Egiturak errepikatu ditzakegu, adibidez: “amak hartu du”, “aitak hartu du”...

 

Keinuak ere garrantzitsuak dira. Gu zerbait esaten has gaitezke eta ondoren esaldi hori amaitzeko aukera eman diezaiokegu umeari keinuen bidez. 

 

Hizkuntza estimulatzeko material ugari dagoela baina beharrezkoak ez direla aldarrikatu zuen Galparsorok. Dena den, ipuinak eta abestiak erabiltzearen aldekoa da: “Ipuina asko erabiltzen dugun baliabidea da, baina guk egon behar dugu umeekin batera ipuina ikusten. Haien beharren arabera moldatu ditzakegu kontakizunak eta oso txikitatik erabil ditzakegu. Ahozkoak ere izan daitezke, euskarririk gabekoak. Azkenean haiek kontatuko digute ipuina eta garrantzitsua da protagonismoa uztea ipuinak nola ikusi nahi dituzten eta nola entzun nahi dituzten erabakitzeko”. Abestiak ere hizkuntza bera eta hizkuntzaren egiturak barneratzeko oso egokiak dira. 

 

Zailtasunak dituzten umeen kasuan  material gehiago behar izaten dira. “Baina beste guztiekin ez dugu beste munduko ezer behar, inguruan dugunarekin eta gure benetako presentziarekin nahikoa da”, dio Galparsorok. 

 

 

Etxeko hizkuntzak bi direnean

Euskal Herriko etxe askotan ez da hizkuntza bakarra hitz egiten. Kasu horietan, nolakoa da bertan bizi diren haurren hizkuntza garapena? Marijo Ezeizabarrena EHUko Letren fakultateko irakasle eta ELEBILAB ikerketa taldeko kideak euren laborategian egindako ikerketa baten berri eman zuen. Haur euskaldunen hiztegiaren garapenean adinaren eragina eta etxeko hizkuntzaren eragina zenbatekoa den ikusteko aukera eman diete ikerketa horren emaitzek. 

 

“Ama”, “aita”, “guau-guau”, “ura” edota “agur” hitzak dira ohikoenak haurrek esaten dituzten lehen hitzen artean. 24 hilabete dituzten umeen artean erdiak esaten dituzte hitz horiek eta gutxiago dira “bai”, “ez”, “aitona” edota “amona” hitzak esaten dituztenak. Baina, zenbat hitz dakizkite haur euskaldunek? Kontuan izan behar dugu hitzak jakiteak hitzak ulertzea ere esan nahi duela. Betiere gurasoek esandakoan oinarrituta, haur euskaldunek 150 hitz ulertzen dituzte 15 hilabeterekin. Baina esan, gutxiago esaten dituzte. 

 

Kasu zehatz baten berri eman zuen Ezeizabarrenak: “Ume isil samar baten hiztegiaren berri emango dizuet. Familia bat etorri zen gure laborategira bere umeak 2 urte zituela eta gutxi hitz egiten zuela esanez. Aitak hizkuntza batean egiten zion umeari eta amak beste batean. Ume horrek 24 hilabeterekin euskaraz hiru hitz esaten zituen eta gaztelaniaz 15. Hilabete beranduago, sei hitz esaten zituen euskaraz eta 19, gaztelaniaz. Beste ume baten datuak ere bagenituen: hark 24 hilabeterekin euskaraz 350 hitzetik gora esaten zituen eta gaztelaniaz, berriz, 250etik gora. Ume isilak sei hilabete beranduago ia 200 hitz esaten zituen euskaraz eta gaztelaniaz ere antzeko garapena izan zuen. 19 hilabetetik aurrera hiztegiaren leherketa izan zuen”. Haur isilak bi hizkuntzak oso paretsu garatu zituen, beraz. Mantso, baina paretsu. Haur hiztunak 24 hilabete arte ere paretsu garatu zituen, baina hortik aurrera bi hizkuntzen garapena bereizten hasi zen eta euskararen garapena azkarragoa izan zen. Eta hori guztia azaldu ondoren, galdera bota zuen Ezeizabarrenak: “Zein da normala bi ume horien artean? Zein da normala, kontuan hartuta bi ume horiek guraso berdinen umeak direla?”.

 

Nolakoa da bi urteko ume euskaldunen garapena? Eta nolakoa da bi urte eta erdikoena? 24 hilabeterekin, 56-404 hitz esatea, normaltasunaren barnean sartuko litzateke. 30 hilabeterekin, berriz, 150-568 hitz esatea izango litzateke ohikoena. Euskara ez da kasu isolatua, ordea: beste hizkuntzekin ere gauza bera gertatzen da. 

 

Garrantzitsuena ez da adin jakin batean dakien hitz kopurua baizik eta umeak zer garapen egiten duen. Izan ere, adin horretan umearen garapenean aldaketa oso nabarmenak gertatzen dira eta ume bakoitzak bere erritmoa du. Eta ELEBILABeko kideek egindako ikerketak garbi adierazten duen moduan, testuinguru bera izanda ere, ume bakoitzaren garapena oso ezberdina izan liteke.