Oreka taldearen sorrera

Duela 15-16 urte Bigarren Hezkuntzan Fisika eta Kimika irakasten zebiltzan lau irakasle elkartzen hasi ziren: Jenaro Guisasola, Rafa Azkona, Emiliano Mujika eta Mikel Etxaniz. Garai hartan euskaraz zegoen material urria zela-eta, elkarren artean materiala trukatzen eta osatzen hasi ziren.

Elkarretaratze haiek beste hainbat kezka eta arazo planteatzeko baliagarriak izan ziren, eta hainbat arazo komun zituztela ohartu ziren. Laurak konturatzen ziren ikasleek ez zutela interesik Fisikako eta Kimikako gaietan, oso gutxi ulertzen zutela eta askotan hormari ematen zizkiotela azalpenak. Kezka orokorra zen, guztiena, bai eskola publikoan, pribatuan zein ikastolan, eta horren inguruan hausnartzen eta eztabaidatzen hasi ziren.

Estatu mailako kongresuetara joaten hasi ziren, beste didaktika talde batzuekin harremanetan jarri ziren eta poliki-poliki euren materiala garatzen joan ziren. Taldeko bik gai horri buruzko doktorego tesia egin zuten, eta Erein argitaletxeak beren materialarekin testu liburuak argitaratu zituen. Oreka taldeak zientzia gelan aplikatzeko beste metodologia bat proposatzen du, hots, irakaskuntzan Fisikari eta Kimikari buruz dagoen ikuspuntua aldatzea.



Zientzia errealitatetik abiatzen da

Klaseetan egiten zutenetik abiatuta sortu dute metodologia berria. "Fisikako eta Kimikako eskoletan zer egiten genuen eta zer gertatzen zitzaigun komentatzen hasi ginen" diote Oreka taldeko kideek. "Formulak eta legeak irakasten genizkien ikasleei, eta haiek ikasi eta aplikatu, hori egiten zuten, ezer ulertu gabe. Gure ustez, ordea, zientzia ez da hori. Zientziak badu bere abiapuntua, garapena eta emaitza, eta hori guztia ezagutu behar da, prozesu osoa. Azken finean, zientzia abentura bat da: problema bat daukagu eta problema hori ebatzi egin behar dugu". Prozesu horren abiapuntuari ematen diote garrantzia, hots, hasierako egoera problematikoari. Egoera hori gizarteko arazo bat denez, zientziak horri erantzuna emateko balio du, hots, gizarteko gertaerekin lotuta dago. "Askotan pentsatzen dugu Fisika eta Kimika zeruan edo ez dakit non daudela, ez dutela loturarik egunerokotasunarekin, eta hori uste okerra da. Historian zehar zientziak izan duen funtzioa aztertzen badugu, nahiko argi ikusten dugu zientziak ebazten dituen problemak errealitatearekin eta eguneroko bizitzarekin lotuta daudela". Adibide bat jarriz frogatzen dute Orekako kideek lotura hori: Isaac Newtonek ezagunak diren legeak asmatu eta definitu zituen, baina askotan ez dakigu, eta klaseetan ez da esplikatzen, lege horien oinarrian arazo bat zegoela. Kasu hartan, Ingalaterran garai hartan merkataritza aktibitate oso garrantzitsua zen eta itsasontziak erabiltzen ziren horretarako. Normalean kostaldean ibiltzen ziren, urrunduz gero galtzeko arriskua baitzuten. Izugarrizko arazoa zeukaten norabideak hartzeko eta itsasoan orientatzeko. Arazo hori ebazten zuenari saria eskaini zitzaion. Horrela, bada, Newton ikerketa horretan oinarritu zen eta arazoa konpondu zuen legea definitzea lortu zuen, eta ordainsaria irabazi. "Newtonen legearen oinarrian gizarteko arazo bat zegoen, ez zen ezerezetik sortu. Guretzat hori da zientzia eta hori da eskolak ematean erakutsi behar duguna" diote ziurtasunez. "Azken finean, legeak soluzioak dira, baina hori azken pausoa da. Eta ez da hori soilik erakutsi behar, garapen osoa baizik".

Prozedura edo ikuspegi hori ez jarraitzeak ondorio garbi bat dakarrela diote Orekako kideek: ikasleek ez dituztela beraien eguneroko bizitzako eta eskolako munduak elkarlotzen, hots, elkarren artean zerikusirik ez duten bi bide parelelo direla beraientzat. Adibide garbi batez azaltzen digute hori. "Oso ohikoa da gorputzen erorketaren kasua. Bi gorputz botatzen baditugu, badirudi astunena lehenago iritsiko dela lurrera. Ikasleek hori uste dute. Orduan, irakaskuntza tradizionala jarraituz formula batzuk irakasten zaizkie astuntasunak ez duela eraginik azaltzeko, berdin erortzen direla astunak direnak eta ez direnak. Masa ez da aipatzen formula horretan, eta ez bada hori esplizituki esaten, agian ikaslea ez da ohartu ere egingo masa agertzen ez denik. Berak badaki problema hori ebazteko formula hori aplikatu behar duela, ikasiko du eta nota ona aterako du. Baina bere bizitzan zehar harri handia lehenago erortzen dela pentsatzen jarraituko du. Izan ere, formula horrek azaldutakoa ez du lotzen bizitzan zehar funtzionatzeko dituen eskema alternatiboekin".

Sarritan unibertsitateko ikasleek horrelako oinarrizko ideia okerrak izan ditzaketela diote, eta kasu horretan, galdera pixka bat mozorrotuz gero edota bizitza arrunteko egoera bat jarriz gero, ez dutela hain garbi ikusten eskolan ikasitakoarekin duen lotura. Ondorioz aldatu gabe duten beren eskema propio eta okerrarekin erantzuten dute. "Hiru urtez Fisika edo Kimika ikasten aritu, azterketa guztiak gainditu, klaseko eskemak ondo sartuta eduki, eta hala ere beren eskema propioa ez dute aldatzen. Zergatik? Ez delako hasieratik azalaratu problema eta bi munduen arteko erlazioa".

Horregatik, zientzia eta eguneroko bizitza uztartzeari izugarrizko garrantzia ematen diote. Izan ere, zientziak ez du gauza teorikoa izan behar, gelan ikasten dena soilik eta gero ezertarako balio ez duena. Alderantziz, eguneroko bizitzan gertatzen diren hainbat gauza esplikatzeko izan behar du: bentosek nola funtziontzen duten, globo aeroestatiko bat nola ibiltzen den, zergatik jartzen duen aerosoletan 50ºCtik gora ezin dela eduki eta abar.



Testu liburuak

Ikuspegia aldatzeaz gain, hori gauzatu ahal izateko baliabideak eskaintzea da Oreka taldearen asmoa, eta testu liburuak hori gogoan izanda argitaratu dituzte.

Beste testu liburuekiko berezitasun nabarmenena irakaslearentzat duen gida da. Gida horretan adierazten dira metodologia eta ebaluazio sistema.

Oro har, egiten duten planteamenduak urrats jakin batzuk jarraitzen ditu. Lehenengo egoera problematiko baten aurkezpena egiten da galderak eginez. Ikasleen mailara eta interesetara egokitutako problemak izan ohi dira. "Ezin ditugu Newtonek planteatzen zituen problemak aurkeztu klasean, ezin ditugu planteatu zientzialariek buruan darabiltzaten problemak, ikasleei egokitutakoak baizik. Horregatik, zubi bat egiten dugu zientziako problemen eta klasean planteatutakoen artean, hots, transposizio didaktikoa deritzana egiten dugu". Ondoren, egoera hori gidatzeko eta ebazteko jarduera ugari planteatzen dira: eztabaidak, praktikak, taldekako lanak, planteamenduak sorrarazi... Eta azkenean ondorioztatzen diren ebazpenak zientziako legeak edo printzipioak izaten dira. "Baina ikasleek badakite nondik datozen eta zertarako balio duten".

Prozesu horretan ikasleak dira protagonista eta irakaslearen zeregina garapen horretan laguntzea da. "Beti esaten dugu neska-mutilek gehiago egin behar dutela , eta hori bultzatzen dugu. Gauzak kontatzen baino gehiago beraiei eginarazten saiatzen gara; beraiek egin dezatela ikerketa eta teorema atera".

Lehenengo pausoa beharra sortzea dela diote, problema bat aurkeztea. Arazoa konpontzeko tresna egokiak ez dituztela ohartzen direnean, horien bila abiatzen dira, azkenean legeak edo ereduak aurkitzera edo osatzera iritsiz. "Gertukoa duten istorio bat aurkezten diegu. Adibidez, ikasle talde bat txalupa batean itsasora joaten dela, ikasle bati giltzak erortzen zaiola eta hondoratu egiten direla. Problema edo gaia da zergatik hondoratzen diren giltzak. Ikasleak hipotesiak botatzen eta aztertzen hasten dira: koloreak eta formak ba al dute eraginik? Aztertu eta eraginik ez dutela egiaztatzen da. Masak ba al du eraginik? Gauza astunak ez dira beti hondoratzen, itsasontziak adibidez. Horrela jarraituz, ondorio batera iristen gara: flotagarritasuna baldintzatzen duena gorputzaren dentsitatea dela".

Garrantzitsuena da ez direla hasten dentsitatea= masa/bolumena dela esanez, alderantziz baizik: beharra sortu eta horri erantzuteko prozesua abian jarriz iristen dira legera.



Ebaluazioa ere aldatu egiten da

Planteamendu aldaketak ebaluazio sistemaren aldaketa dakar, eta hori garrantzitsua dela diote taldekideek. "Metodologia aldatzen bada, ebaluazioa ere aldatu egin behar da. Ebaluatzeko erak ikasteko erarekin lotura eduki behar du".

Helburuak planteatzen dituzten momentuan pentsatzen dute zer ebaluatuko duten, eta horren baitan egiten dute planteamendu orokorra."Ebaluazioa jarraitua da, eguneroko lanaren jarraipena egiten da eta probak sarri-sarri egiten ditugu". Ebaluatzeaz gain, ikaslearen diagnostiko zehatza egiten dute.

Beren liburuetan, irakasle gidan, ikasgai bakoitzean ebaluaziorako eredu eta adibide bat proposatzen dute, irakasleek nondik nora joan behar duten jakin dezaten.



Emaitzak onak dira

Urte dezente daramatzate metodologia horrekin, eta pozik daude lortutako emaitzekin. "Metodologia tradizionalarekin eskola porrot handia dagoela ikusten dugu, eta gure metodologiarekin gutxiago. Horren inguruko datuak baditugu. Inolako zalantzarik ez daukagu modu tradizionalean baino interes gehiago eta jarrera hobea sortzen dela".







ADIBIDE PRAKTIKO BAT



Ondoren, DBHko 3. mailan lantzen duten gai baten nondik norakoa agertuko digute.



Unitate didaktikoa

Nolakoak dira materialak barrutik?



Helburu didaktikoak

Unitate edo gai bakoitzean argi eduki behar da zer landu nahi den. Horretarako, asmoak helburu didaktikoetan enuntziatzen dira:

1. Gasekin esperimentatuz, beren ezaugarri eta propietateez jabetu, zenbait gertaera azaltzeko edo aurresateko.

2. Gasen portaera azaltzeko eraiki dugun eredua ezagutu eta zenbait gertaera esplikatzeko erabili, eredua errealitatea azaltzeko irudikatzen dugula ulertuz eta azalpen horiek eta gertaera errealak bereiziz.

3. Likido eta solidoen ezaugarriak esperimentatuz, gasentzat eraiki den eredua likido eta solidoei egokitu.



Egoera problematikoa

"Pertsona batzuk neguan Pirinioetara joan dira. Han izoztutako laku bat topatu dute eta gainean eskiatzen ibili dira. Udan, berriz, laku bera urtuta dago".

Zer gertatu zaio izotzari? Zergatik urtu da? Zergatik urtzen da ura?

Hortik abiatuta hasten gara aztertzen ura nolakoa den barrutik, tenperatura aldatzen zaionean zer gertatzen zaion jakiteko.



Eskema alternatiboak detektatu

Lehen pausoa ikasleek zein eskema alternatibo dituzten eta zer dakiten jakitea izango da. Horretarako, solido, likido eta gasek zein ezaugarri dituzten idazten dute: ba al duten bolumenik, eta masarik, eta pisurik, forma finkoa ala aldakorra duten, eta bolumena finkoa ala aldakorra duten.

Jarduera hori hasieran egiten dute, eta gero, ikerketan zehar, itzuli egiten dira zuzentzeko eta osatzeko.



Gaia landu

Hasierako ebaluazio hori egin ondoren, gas egoera aztertzen hasten dira, berau sinpleena delako, nahiz eta ezezagunena izan.



Esperientziak eta ikerketak

Hainbat esperientzia planteatzen dira ezezagunak eta zalantzakorrak diren ezaugarriak egiaztatzeko.



1- Gasek ba al dute bolumenik?

Laborategira joan, ontzi bat hartu, plastilinarekin hermetikoki itxi, enbutu bat jarri, ura bota eta ura ez da sartzen. Zergatik? Airea dagoelako. Airea ateratzen ez bada, ura ez da sartzen. Orduan, aireak lekua okupatzen du. Beraz, gasek badute bolumena.

2- Gasek ba al dute masik?

Puztutako bi globo balantza baten gainean jartzen dira eta bat zulatu egiten da. Hustutzen den heinean balantza desorekatu egiten da. Pisu gehiago du puztutakoak besteari airea atera zaiolako. Beraz, gasek badute masa.

3- Gasek forma aldakorra ala finkoa dute?

Puztutako globoek forma desberdina izan dezakete. Beraz, gasek forma aldakorra dute.

4- Gasek bolumena aldakorra ala finkoa dute?

Airez beteta dagoen xiringaren muturra hatzez itxi eta enboloa dezente sar daiteke, gasa konprimatuz, edo atera daiteke, gasa zabalduz, airerik atera edo sartu gabe. Gasen bolumena, beraz, aldakorra da.

5- Beste ezaugarri batzuk lantzen dira: dentsitate oso txikia, presioa, tenperaturaren eragina.



Teoria

Gasen ezaugarriak guztiz esperimentalki ikusi ondoren, teoria dator. Beraiek sortutakoa da, beraiek ondorioztatzen dutena esperimentatu dutenaren ondoren. Eta ez zaie hasieran botatzen.



Aplikaziorako ariketak

Teoria aplikatzeko hainbat ariketa egiten dira ondoren. Askotan teknikoak izaten dira, bizitzan dauzkagun tresnek nola funtzionatzen duten ikustekoak: bentosa bat, globo aerostatikoa, bizikletako puzgailua...



Ereduak

Gasak ezagututa, ondoren beren barruko egiturari buruzko eredua osatu behar dute ikasleek. Ereduek zientzian garrantzi handia dute eta gertuko adibide baten bidez argitzen da honen esanahia.

"Ikasle bati opari bat egin diote lagunek. Baina oparia jasotzeko, kaxa baten barruan zer dagoen asmatu egin behar du. Ezin du ireki, noski, eta barruan egon daitekeenaren irudi mental bat egiten hasten da. Baina horretarako, informazioa lortu behar du, kaxa mugituz, astinduz... Hala, agian kanikak direla pentsatzen du, baina soinua ez da beirarena, leunagoa baizik. Orduan, zilar-paperezko bolatxoak izan daitezkeela pentsatzen du.Ez daki ziur hala direnik, ezin duelako zuzenean behatu, baina daukan informazioaren arabera hala dirudi. Eboluzioa ikusten da; daukan informazioa erabiltzen du barruan egon litekeenaren ideia bat egiteko.

Informazio gehiago lortu ahala ideia aldatzen doa. Kaxa gogor astindu ondoren, bolatxoek astunagoak, potoloagoak dirudite. Beharbada plastilinazkoak izango dira, itsats daitezkeelako".

Adibide horrekin egindakoa egiten da gasekin. Ikasleek ez dakite gasak nolakoak diren barrutik, baina badakite nola portatzen diren eta zein ezaugarri dituzten. Beraz, informazio horretatik abiatzen dira eredua osatzeko.



Likidoak

Gasekin egindako prozesu bera egiten da likidoekin.



Solidoak

Azkenik, solidoekin ere prozesu bera jarraitzen da.







Fisika eta Kimikaren irakaskuntza eta teknologia berriak

MUÑOA, Rafa.

Zarauzko Lizardi institutuko irakaslea



Fisika eta Kimikaren irakaskuntzan, gaiaren berezko zailtasuna dela eta, zailtasunak eta erronkak egon dira beti:

- alderdi kontzeptualetan; zeren Fisika eta Kimika natura ereduen bidez azaltzen saiatu izan gara, eta eredu horietan esperimentatu eta ikusi ezin diren kontzeptuak ere landu behar dira: bektoreak eta beraien arteko eragiketak, atomoak eta molekulak... Esan ohi da Kimikan hiru mundu ezberdin elkartzen direla: mundu mikroskopikoa, mundu makroskopikoa eta mundu sinbolikoa.

- alderdi metodologikoetan; zeren zientzian, esperimentala izanik, metodologia edo irakaskuntza tradizionala erabili izan da, teorikoa. Badirudi, edo hala uste dute askok, esleitutako epe laburrean irakaskuntza tradizionala egokitzen dela ondoen irakatsi behar den kontzeptu multzo handira. Baina, esan ohi da entzuten denaren oso zati txikia gogoratzen dela, ikusten denaren proportzio handiagoa eta esperimentatzen denaren handiagoa oraindik.

Eta horretan ginela, teknologia berriak irakaskuntzan sartzen hasi dira. Eta teknologia berrien artean, Internet. Teknologia berriak etorri eta geratu egin dira; ez dago atzerabiderik.

Teknologia berriek irakaskuntza-ikaskuntzan erabil daitezkeen aukera berriak ekarri dituzte. Baina, nola atera etekina aukera horiei?



Teknologia berriek eskainitako baliabideak

Goazen ikustera gaur egungo teknologia berriek ematen dituzten aukeren adibide batzuk.

Artikulu honetan aipatzen den softwareari buruzko informazioa Interneten aurki daiteke; horretarako, bilatzaile batera joan (Yahoo, Altavista, Google...) eta softwarearen izena idatzi. Horrela, zein web orrira joan jakingo duzue.

Hona hemen Interactive Physics programarekin eraikitako simulazioa, non abiadura bektoreak agertzen diren.

Kasu honetan, gorputza mugitzen ikusiko genuke eta berarekin batera abiadura bektorearen bilakaera nolakoa den.

Interactive Physics Fisikaren irakaskuntzarako dagoen software onenetakoa da.

Interneten zenbait baliabide interesgarri doan eskura daiteke zientziaren irakaskuntzarako.

OpenTeach enpresak zenbait baliabide erabiltzen uzten du. Baliabide horietan zenbait fenomeno eta kontzeptu fisiko eta kimiko ikus daitezke.

Hona hemen horietako bat:

Youngen simulazio horretan ikasleak zenbait aldagai (uhin luzera...) erabil ditzake fenomenoa aldatzeko eta lege fisikoak ondorioztatzeko bide bat izan daiteke.

Simulazioaren bidez bestela oso zaila den esperimentu bat erreplikatzen dugu eta lege fisikoak ondorioztatzeko aukera daukagu.

Esan bezala, OpenTeach etxeko zenbait simulazio eskura daude doan eta Internet Explorer edo Netscape-ren bidez ikus daitezke Java applet-ak diren programa txiki hauek.

ChemLab programak kimikako laborategi birtuala jartzen du gure eskura.

Laborategi birtual horrek esperimentuak eraikitzeko aukerak ditu.

Kasu honetan, azido-base balorazioa egiteko ekipamendua dago eraikita; beheko ontziari pH-metro bat ere jarri zaio, uneoro pH-ren aldaketa behatzeko.

Saio hau laborategian egin daiteke. Saio birtualak duen abantaila nagusiena bere azkartasuna da; klase ordu batean bi edo hiru saio ezberdin egin daitezke. Gainera, programa berak momentuan ematen du balorazio-kurba.

Eredu molekularrak mundu mikroskopiko eta ikustezinaren bisualizazioa ematen digu, atomo eta molekulen inguruko ulermena errazteko.

Badaude beste programa batzuk, ikasten laguntzea helburu dutenak. Buruz ikasi behar denean, asko laguntzen du ikaste prozesu hori joko eran lantzen.

Honela, Chemical Formula Tutor programaren helburua ez da simulazioa eraikitzea, formulazioa ikasten laguntzea baizik.

Formulazioaren inguruko softwareekin hizkuntzaren arazoa planteatzen da, gehienak ingeleraz daudelako eta euskaraz ezer ez dagoelako.

Ikusten denez, Fisika eta Kimikako edozein gai lantzeko badaude softwareak eta era askotan laguntzen dute:

- kontzeptuak buruz ikasi behar direnean;

- ikusten ez diren objektuen itxurak ulertzeko (atomoak, molekulak);

- zientziak asmatutako objektuak fenomenoetan integratzeko (bektoreak);

- laborategietan zailak diren (edo denbora asko eskatzen duten) fenomenoak simulatzeko;

- aldagaien manipulazioz legeak ondorioztatzeko;

- ...

Baliabideak egon badaude, baina Interneteko munduan barreiaturik. Ba al dago baliabide horiek bildu eta sailkatzen dituen erreferentzia tokirik?

Galdera horri erantzuna eman nahian, webgune bat eraiki nuen (eraikitzen ari naiz oraindik), baliabideetara joateko ataria izan daitekeena. Bere helbidea http://www.zarautz.com/rafamunoa da eta baliabideak kurtsoka eta gaika dituzue sailkaturik. Hor agertzen diren baliabide batzuk euskaraz daude (apunteak, ariketak...) eta beste batzuk kanpoko loturak dira. Momentu zehatzetan laguntza eman dezake atari honek.



Alderdi metodologikoak

Teknologia berrien baliabideak hor daude eta beste berri batzuk sortzen ari dira. Baina nola erabili baliabide horiek egungo eskoletan?

Faktore metodologiko asko sartzen dira hor jokoan.

Alde batetik, baliabide horiek gelan bertan integratzea komeniko litzateke eta ez gela berezietan (informatika gelak) aparte egotea. Horrela, baliabideak ikustea eta esperimentuak egitea gelako dinamikan txertaturik egongo litzateke.

Bestalde, nahiz eta gehienbat metodologia tradizionala erabili, baliabide horiek ematen duten aukerak ondo aprobetxatzeko metodologia eraikitzailea erabili beharko litzateke batzutan, eta saioak egin gida didaktikoak jarraituz. Gida didaktiko horietan informazioa eta aktibitateen sekuentziak bildu beharko lirateke.

Baliabideak Interneten egonik, etxerako bidaltzen diren ariketetan simulazio horiek erabiltzea gero eta arruntagoa izango da.

Dena den, teknologia berriekin esperimentatuz (eta askotan hanka sartuz) jakingo dugu zein den berauetan trebatzeko bidea, eta irakaskuntza-ikaskuntza prozesuetan nola aplikatu jakitekoa ere bai.