Adimen espirituala oinarri duen tesia aurkeztear zaude. Zuk nola definituko zenuke adimen espirituala?

Niretzat adimen espiritualak hiru arlo jorratzen ditu edo hiru arlo desberdinetara eraman daiteke. Hasteko, geure bizitza kontzientzia gehiagorekin bizitzeko tresnak ematen dizkigu. Kontzientzia da Psikologian mende honetako hitzik garrantzitsuenetako bat.

Bigarren arloa zentzua izango litzateke. Adimen espiritualak geure bizitza zentzu sakonagoarekin bizi-tzeko aukera ematen digu. Honetaz Victor Frankl-ek asko berba egin zuen eta hark komentatu eta aipatu zuen gizakiarengan badagoela sentitzeko borondatea. Hori topatu behar dugu eguneroko bizitzan; alegia, zentzua bilatu behar diogu geure eguneroko bizitzan egiten dugunari.

Eta hirugarren arloan transzendentzia eta horren irekitasuna egongo lirateke. Hau da, transzendentzia ez da erlijio tradizio zehatz batekin lotu behar, baizik eta modu zabalagoan ulertu behar da.

Hiru arlo horiek lantzeko, oso garrantzitsua da isiltasunaren esperientzia. Edo barne isiltasuna. Normalean geletan edo geure bizitzetan isiltzen gara, baina geure buruan hainbat zarata dago. Eta gizakiak noizbehinka isiltasuna behar du hiru arlo horiek jorratzeko.

Gaur egungo gizartean ez zaio lekurik egiten isiltasunari. Are gehiago, isiltasunak enbarazu egiten du, nahiz eta behar dugun.

Hori da postmodernitatearen ezaugarri bat. Zygmunt Bauman postmodernitatearen soziologoa izan da eta gizarte likido batean bizi garela dio. Eta neurri batean egia dela esango nuke. Hainbat estimuluz josita gaude eta geure arreta beti dago kanpoan, hainbat estimulutan: eskuko telefonoaren bidez beti gaude konektatuta, beti daukagu informazio berria... Psikologo batzuek infoxikatuta gaudela diote. Eta nik uste dut oso adierazgarria dela hitza.

Baina geure bizitzari zentzua bilatzeko, barne isiltasuna izateko, gelditu egin behar dugu. Eta hori, edo gizartean egiten dugu eta gune bereziak sortzen ditugu hori egiteko, edo posible da pertsonak edo ikasleak ez egitea bere kabuz. Horregatik, uste dut behar dela momentu batean hori eskainiko duten guneak sortzea.

Apropos sortu behar dira, gizarte honetan berez sortzen ez direlako.

Hori da. Nik beti adibide bera ipin-tzen dut. Ni txikitan bidaia batera baldin banindoan nire gurasoekin autoan, leihotik begira joaten nin-tzen, ezer egin barik. Aspertu egiten nintzen eta ikasi egiten nuen asper-tzen. Gaur egun, gidatzen noanean atzera begiratzen dut, eta nire hiru seme-alabak bata tabletarekin, bestea mugikorrarekin... ikusten ditut. Orduan, arreta horretan daukate. 

Estimulu berriak dauzkagunean, gure burmuinak hormona bat sortzen du: dopamina. Orduan, zer gertatu zaigu gizarte honetan? Gure burmuinak denbora osoan informazio berria jasotzera ohitu dira. Hori gertatzen ez denean, gure burmuinak informazio gehiago eskatzen digu. Orduan, ni heltzen naiz metrora, bi minutu geratzen dira hurrengo metroa etortzeko, eta telefono mugikorra ateratzen dut. Ez dut ezer bidali behar, ez diot inori deitu behar, baina ateratzen dut eta informazio gehiago jasotzen dut. 

Hori kudeatu egin behar dugu. Geure burua hor egotera ohitu behar dugu, zaratarik gabe, estimulu berririk gabe… Egongo dira beste momentu batzuk informazio gehiago jasotzeko, zarata gehiago izateko…, baina noizbehinka gelditu egin behar dugu, isiltasunean egon, eta geure esperientziaz ohartu. Arreta barrurantz eraman behar dugu, isiltasunean egon eta ohartu eta konektatu esperientziarekin. Bestela, zein da arriskua? Baumanek dioen kultura likidoaren pean bizitzea. Eta orduan dena oso superfiziala, oso likidoa izango da. 

Nola iritsi geltokian itxaroten egon eta telefonoa ez hartzera? Gaur egungo estimuluen bonbardaketaren ondorioz, erabaki erabat kontzientea izan behar du telefonoa ez ateratzea. Nola iritsi puntu horretara?

Ez da erraza, baina prozesu bat da. Gu astiro-astiro hasten gara hori gelan lantzen. Eta ikasleak ohartzen dira ondo datorkiela noizbehinka gelditzea eta isiltasunean egotea. 

Saioetan beti agertzen da teknologia berrien kontua eta telefono mugikorren erabilpena. Adibidez, gu momentu honetan app bat garatzen ari gara mindfulness edo arreta osoa eskuko telefonoaren bidez lantzeko. Paradoxikoa da, agian, baina app horren barruan tresna bat sartzen dugu telefonoa zenbat denbora erabiltzen duten neurtzeko. Lehenengo urratsa telefonoa zenbat ordu erabiltzen duten ohartzea izango da. Eta bestetik, baita ere ohartzea noizbehinka ondo datorkiela isiltasunean egotea. Eta prozesu horretan, astiro-astiro badoaz urrats txikiak ematen. Urrats txikiak diot, inguruko presioa edo eragina handia delako. Asko erabitzen dute eskuko telefonoa, noski, baina pixka bat murrizten hasten dira.

Gure leloa honako hau da: ‘nik erakutsiko dizut zuri ondo datorkizula isiltasunean egotea. Gero zuk erabakiko duzu noiz eta non’. Gizakiok erritualak behar ditugu geure bizitzako gauzak ondo kudeatzeko, orduan, sistematizatzen baldin badugu meditazio eta erlaxazio praktika, eragina izango du.

Horregatik, guk beti proposatzen diegu ikasleei goizeko lehen momentuan edo eguna amaitu baino lehen, bi minutu hartu eta arnasketa kontzienteak egiteko. Edo azterketa baino lehen, urduritasuna kudeatzeko. Guk prozesu horretan laguntzen diegu, gero beraiek erabaki dezaten noiz eta non egin. 

Ez da erraza, baina urratsez urrats goaz.

Adimen espirituala esanda erlijioa etortzen zaigu burura. Baina ez da gauza bera. 

Orain dela hamarkada gutxi arte adimen espirituala eta erlijioa lotuta zeuden. Bazirudien adimen espirituala garatzeko bide bakarra tradizio edo erlijio zehatz bat zela. Eta orain arte haiek izan dira ondare espiritualaren arduradunak. Orain, ohartu gara posible dela gizakiaren arlo transzendentala lantzea tradizio erlijioso batean egon gabe. Posible da. Erlijioaren bidez posible da, baina ez da bide bakarra. Arlo horretatik, oso urrats polita izan dela uste dut, aukerak zabaltzen direlako. Erlijio-tradizio guztietan arlo espirituala sartuta dago, baina adimen espirituala erlijioa baino zabalagoa da. Orduan, horrek erlijiosoak ez diren pertsonek ere arlo hori garatzeko aukera ematen du. 

Nire ustez, pertsonen dimentsio bat da. Aurreko urteetan egon diren tradizio filosofiko batzuek esaten zuten gizakiarengan ez zegoela arlo espiritualik. Momentu honetan ikertzaile gehienek ikuspegi humanista batetik badagoela diote. Eta arlo horrek zerekin dauka lotura? Zentzuarekin, transzendentziarekin eta kontzientziarekin, lehen aipatu ditudan hiru arlo horiekin. 

Orduan, nik uste dut berri ona dela. Gainera, badaude ikerketa batzuk non pertsonaren ongizatearen eta arlo espiritualaren artean korrelazioa dagoela agertzen duten. Eta nik uste dut hor aukera gehiago zabaltzen direla. Adibidez, horrelako proposamenekin eskola publikoetara joateko aukera ematen digu. Eta nik uste dut lagungarria dela. 

Nola lur hartzen du eskola laiko batean adimen espiritualaren lanketak?

Esan bezala, adimen espirituala erlijioa baino zabalagoa da. Gainera, 1996ko Delors-en Hezkuntzaren zutabeak txostenean agertzen da zein den mende honetan hezkuntzak daukan erronka eta Heziberri 2020n ere agertzen da. Delors-en txostenak dio lau paradigma egon direla eskolan. Lehenengoa, ikastea zen. Hori dela-eta, ikastetxeetan kontzeptuak ikasten ziren. Bigarren paradigma ikasten ikasi, eta aldi honetan gaitasunen bidez lan egiten zen irakaskuntzan. Hirugarren urratsa elkarbizitzen ikasi izan zen, eta bakea lantzeko eta arazoak konpontzeko egitarauak garatu ziren. Azkenik, laugarren urratsa, izaten ikasi izan da. Hau da hezkuntza integralaren proposamena. Eta izaten ikasi horren barruan, nire iritziz, adimen espirituala ere badago. Horregatik, uste dut oso aukera interesgarria zabaltzen dela eskola publikoan, adibidez, meditazioa eta erlaxazioa lantzeko. Hor ez dago ez jainkorik ez praktika erlijiosorik.

Puntu honetara iritsi gara, ikuspegi zabal horretara. Baina urte batzuetan, laikotasunaren izenean, adimen espirituala landu gabe geratu da, oro har, gizartean. Hutsune bat egon da, gizakiaren kalterako. Hutsune hori betetzen hasiak al gaude?

Nik uste dut baietz. Hori da programa hauek egiten duten ekarpena. Berreskuratu egin da, nire ustez antropologikoa den dimentsio bat. Adimen espirituala dimentsio antropologikoa baita, ez teologikoa. Gizakiengan oinarritzen da.

Howard Gardnerrek, askotariko adimenen teoriaren aitak ere aipatu zuen. Gardnerren ustez zortzi adimen mota daude, eta horiez gain adimen existentziala dago. Oso argi ez zeukanez, berak esan zuen zortzi adimen eta erdi zeudela. Gerora autore gehiagok landu dute, Francesc Torralba kataluniarrak, adibidez. Eta arlo antropologikoan adimen espirituala badagoela diote. Horrek oso aukera ona zabaltzen du.

Azken finean, adimen espirituala lantzeko, beste alternatiba edo tresnak badaudela ikusarazi duzue, alegia, ez dela erlijiora mugatu behar.

Hala da. Gainera, nire iritziz, erlijioa ikastetxe barruan era murritzean landu da. Ikuspegi teorikotik jorratu da, teorikoegi eta dogmatikoegi, nire ustez. Erlijioa esperientzia bat den heinean, askoz ere esperientzialagoa izan beharko luke. Autobehaketa gaitasuna, emozioen gaitasuna, barne isiltasuna, ikuspegi kontenplatiboa izaten jakitea... posible da hori dena erlijioen sinesmenak edo jainkoak ukitu gabe lantzea. Niri hori oso garrantzitsua iruditzen zait. Gainera, tresna horiek, aipatu dudan ikuspegi teorikoa eta dogmatikoa alde batera utzi eta kontenplazioz-ko begiradarekin lantzeko aukera ematen dute.

Kontenplaziozko begirada. Beste elementu bat gehiago sartu duzu. 

Bai, gauzak ikusteko edo lantzeko bi begirada desberdin daude: kontenplaziozkoa eta analitikoa. Begirada analitikoa metodologia zientifikoan erabiltzen dena da; hau da, errealitate bat hartu eta zatitu egiten da aztertzeko. Adibidez, olerki bat hartu eta zatitu egiten dugu ikuspegi kritiko batetik aztertzeko. Kontenplaziozko begiradaren helburua, aldiz, ez da aztertu ahal izateko zatitzea, baizik eta osoki ikustea eta goza-tzea. Adibidez, mendi tontor batera igoko banintz, biologo gisa begirada analitikoa edukiko nuke, agian dauden zuhaitz motak edo animaliak aztertuko nituzte. Kontenplaziozko begiradarekin, aldiz, tontorrera igotakoan paisaia begiratu, arnasa hartu eta airea sentituko nuke. Begirada biak dira osagarriak. Nire tesiak dio eskolan asko jorratu dugula begirada analitikoa eta oso gutxitan landu dugula kontenplaziozko begirada. Horregatik, kontenplaziozko begirada landu behar dugu eta nik uste dut ikastetxeetan landu daitekeela adimen espiritualaren barnean.

Tesira bueltatuz, zer da zehazki landu duzuna?

Adimen espirituala jorratzen duen programa batek ikasle eta irakasleengan zer eragin duen ikusi edo neurtu nahi izan dut. Izan ere, adimen espirituala lantzeak, pertsonaren beste arlo batzuetan eragina eta onura duela frogatu nahi nuen. Eta noski, pertsona baten ongizatea hobetzen baldin badugu, horrek eragina dauka pertsonen arteko harremanetan eta giroan.

Aurretik Luis Lopez Gonzalezekin (REMIND-Relajación, Meditación y Mindfulness Masterraren zuzendaria da Bartzelonako Unibertsitatean) barnekotasuna lantzeko Treva programa garatu nuen eta tesian programa hori egokitu egin dut adimen espirituala lantzeko. Horretarako, hainbat alderdi landu ditugu: konpetentzia emozionala, estres maila, antsietate maila, erlaxazio gaitasuna eta gelako giroa.

Urte asko daramatzat programa horrekin eta formazioa eman izan dut hainbat lekutan eta ikastetxetan. Hasieran Kataluniako ikastetxeetan eta duela 6-7 urtetik hona Euskal Herrikoetan, besteak beste Somorrostroko heziketa zentroan, San Juan ikastetxean, Bilboko Nuestra Señora del Pilar ikastetxean...

Baina tesia egiteko Bilboko Otxarkoaga heziketa zentroan oinarritu naiz eta han egindako esperientzia sistematikoa eta zientifikoa izan da. Oso garrantzitsua da ikuspegi zientifikoa ematea horrelako lanei.

Zein urrats jarraitu dituzu ikerketa egiteko?

Ikerketak urrats desberdinak izan ditu. Lehen urratsa esan dudan Treva programa egokitzea izan da. Bigarren urratsa egokitutako programa eta planteamenduarekin proposamen bat egitea irakasleei eta haiekin lantzea. Hau da, irakasleei formazioa ematea, gero haiek ikasleekin lantzeko. Ezinbestekoa zen irakasleek proposamena barneratzea gero ikasleekin lantzeko. Eta ez ikuspuntu teoriko batetik, baizik eta esperientzialetik. Eta hirugarren urratsa proposamena geletara eramatea eta irakasleek ikasleekin lantzea izan zen, betiere nire lagun-
tzarekin. Azkenik, dena neurtu dugu. Ikerketa kuasi-esperimentala izan da eta erabili dugun metodologia kuantitatiboa eta kualitatiboa izan da.

Zer gauza hartu dituzu kontuan Treva programa adimen espiritualera egokitzeko?

Batez ere, ikuspegi psikopedagogiko batetik, irizpide nagusiak mindfulness eta focusing izan dira. Mindfulness-ek arreta osoa esan nahi du. Eta focusing-ek gorputza entzuteko gaitasuna; hau da, gorputza entzuten baldin badugu, geure bizitza kudeatzeko hainbat aztarna topatzen ditugula dio.

Azken finean, geure helburua zen ikasleei eta irakasleei tresnak ematea beren esperientzia entzuteko eta konektatzeko. Izan ere, zeure esperientziarekin konektatuta baldin bazaude, kontzientzia handiagoarekin bizitzeko aukera handiagoa izango duzu. Eta era funtzionalago batean kudeatuko dituzu zeure bizi-tzako arloak.

Horiek izan dira landutako arlo nagusiak eta biak lotuta daude. Erabiltzen diren jarrerak antzekoak dira bietan eta autobehaketa gaitasun horiek bietan jorratzen dira.

Arlo bi horiek lantzeko Treva programak bederatzi baliabide psiko-fisiko edo psiko-korporal ditu eta horiek banan-banan landu ditugu: arreta, arnasketa, erlaxazioa, irudikatzea, postura edo jarrera kontzientzia, mugimendua, aho-tsa, gorputz energia eta zentzumen kontzientzia.

Guk normalean metafora bat erabiltzen dugu. Baliabide horiek entsalada baten osagaiak direla
esaten dugu. Orduan, zer egiten dugu formazioan? Banan-banan dastatu osagai horiek. Osagai horiek integratzen baldin baditugu, gero geletara joan gaitezke eta nork bere entsalada prestatu nahi dituen osagaiak nahastuz. Eta hortik ariketa eta praktika desberdinak sortzen dira arreta osoa eta focusing (gorputz ikuspegiaren teknika) aurrera eramateko.

Osagai guztiak maila berean jartzen dituzue ala bada baten bate besteak baino garrantzitsuagoa?

Horien artetik osagai nagusia arreta osoa da. Guretzat oinarrizkoa da hezkuntzan edo irakaskuntzan arreta jorratzea, arreta irakaskun-tzan ezinbesteko funtzioa delako. Arretarik ez baldin badago, ez dago pertzepziorik; eta pertzepziorik ez baldin badago, ez dago ikaskun-tzarik. Orduan, guk ikasleei tresnak eman behar dizkiegu arreta entrena-tzeko, ondo kudeatu dezaten. Gure gizartean hainbat estilumuz inguratuta gaude, eta normalean ikasleek garatzen duten arreta oso dispertsoa da. Arreta leku batetik bestera doa. Psikologoek buruko zapping-a deitzen diote. Geure burua telebista baten urrutiko agintea balitz bezalakoa da: gauza batetik bestera doa saltoka. Baina irakaskuntza gauza-tzeko ikasleek fokalizazio gaitasuna behar dute.

Galdera da nork kudeatzen duen nor. Neure arretak kudeatzen nau ala neuk kudeatzen dut neure arreta? Umeei eta gazteei tresnak eman nahi dizkiegu beraien arreta kudeatzeko eta gero fokalizatu ahal izateko.

Behin hori diseinatuta, irakasleak prestatu zenituzten. Zer-nolako formazioa eman zenuten?

Irakasleen formazioan arlo esperientziala azpimarratu genuen. Irizpide teorikoak edozein liburutan ager daitezke, eta badaude, gainera, gai honen inguruko irizpide teorikoak. Baina guk praktikoa egin nahi genuen, irakasleen esperientzian oinarritua eta ez teorian. Irakasleei isiltasunean egoteko, nork bere burua entzuteko, eta gero, esperientzia horri izena ipintzeko esparru bat eskaini nahi genien. Horregatik, formazio saioak esperientzialak izan ziren. Normalean irakasleak mahai baten inguruan arlo edo kontu operatiboak jorratzeko elkartzen dira. Baina oso gutxitan elkartzen dira haien bizipenak kontatzeko, entzuteko eta partekatzeko. Eta lantalde batean bizipenak partekatzen direnean, giroa erabat desberdina izan ohi da. Beraz, irakasleentzat gelditzeko eta autobehaketa gaitasun horiek lantzeko aukera bat izan zen, eta baita taldea egiteko ere.

Oso esperientzia polita izan zen irakasleentzat. Eskertu egin zuten isilik egoteko abagunea, autobehaketa proposamena aurrera eramateko eta lankideekin partekatzeko gune bat zabaltzea.

Hurrengo urratsa proposamena ikasleekin lantzea izan zen. Nola antolatu zenuten?

Hasteko, guk uste dugu irakasleek eraman behar dutela proposamena gelara, ez kanpoko norbaitek, hori dela erabakigarriena. Hortaz, guk ariketa eta praktika desberdinak garatu genituen eta irakasleen formazioan egin eta landu genituen, irakasleek ziurtasuna izateko. Eta ondoren, haiek eraman zituzten geletara.

Bi arlo nagusi landu genituen ikasleekin: bata gelako ohiturak, eta bestea gaitasunak edo konpetentziak. Erritualei edo gelako ohiturei dagokienez, 2-3 minutuko praktika oso laburrak dira. Egunaren hasieran eta amaieran egiten genituen, eta gero, segun eta nola zeuden ikasleak, eguneko beste momentu batzuetan ere sar zitezkeen beste praktika batzuk. Adibidez, atsedenaldiaren ondoren ikasleak aztoratuta bueltatzen zirela ikusten baldin bagenuen, praktika bat egin zitekeen egoera lasaitzeko eta bere onera etortzeko. Praktika horiek oso laburrak dira, gero eskolak ematen jarraitu behar delako.

Beste aldetik, gaitasunak edo konpetentziak jorratzea aipatu dut. Tutoretza orduak erabili genituen horretarako. Horrela, denbora gehiagorekin jorratzen genituen praktikak. Esate baterako, ikasi zuten zelan egin arnasketa kontzientea, zelan egiten den arnasketa diafragmatikoa eta abar.

Otxarkoaga heziketa zentroko ikasleak 12-16 urtekoak dira. Propio hautatu al zenuen adin tarte hori proposamena lantzeko?

Ez. Kasualitatea izan zen. Edo hobeto esanda, hainbat faktore egon ziren eta nik aprobetxatu egin nituen. Baina guk adin txikiagoetatik hastea proposatzen dugu. Treva programan Haur Hezkuntzatik hasteko prestatuta dugu proposamen bat. Horrelako gaitasunak eta lan proposamenak txikitatik Batxilergoa edo Lanbide Zikloak amaitu arte lantzen baldin baditugu, sistematizatu egiten dugu eta zeharkakotasuna ematen diogu lan proposamenari.

Zer-nolako harrera izan zuen gazteen aldetik?

Oro har, oso esperientzia polita izan zen. Hasieran proposamena oso ezezaguna egin zitzaien, ez baita horrelako ekintzarik egiten geletan. Eta beti sortzen dira galderak: ‘Zertarako egiten dugu hau? Nik zergatik egin behar dut hau?’ eta horrelakoak. Baina programa honen mamia ez da kontu teoriko bat, baizik eta esperientziala. Orduan, berehala ohartu ziren ikasleak ona zela haientzat. Oso praktika xumeak ziren, hasieran laburrak, eta astiro-astiro joan ziren sartzen. Hasieran oso harrituta zeuden, baina gero, kasu batzuetan, beraiek eskatzen zuten, ‘noiz egingo dugu meditazioa?’ eta horrelakoak esanez.

Behin ikasleekin proposamena landu ondoren, neurketak etorri ziren. Zer neurtu zenuten?

Aldagai desberdinak neurtu genituen. Alde batetik, aldagai emozionalak: estresa, antsietatea, erlaxatzeko gaitasuna eta gaitasun emozionalak. Eta baita guretzat oso garrantzitsua zen beste aldagai bat ere: ikustea ea programa honen bitartez posible zen gelako giroa hobetzea. Normalean meditazioaren bitartez besteekiko harremana hobetzen dela esaten da. Ez da norbere buruarekiko harremana bakarrik hobetzen, baita besteekikoa ere. Hori aztertu genuen guk.

Eta emaitzak onak izan ziren. Gaitasun emozionaletan eta erlaxazio gaitasunean hobetzen zela erakutsi ziguten neurketek, eta gelako giroa ere hobetu egin zela. Pozik gaude programa honen bitartez ikasleengan aldagai batzuk hobetzen direla ikusita. Teoriak dio ikaslearen ongizatea hobea bada, errendimendua hobea dela. Eta gelako giroa ere bai. Hor ikusten da gizakiaren arlo edo dimentsio soziala. Irakaskun-tzan ez baita gauzatzen esperientzia indibiduala, baizik eta esperientzia soziala. Guk geure lagunekin batera ikasten dugu.

Ikastetxeetan bakarrik ari zarete ala familiekin ere lantzen duzue?

Ikastetxe batzuetan familiei tailer bat egitea proposatzen diete. Zenbait ikastetxetan aurrera eman dugu hori eta oso esperientzia positiboa izan da. Seme-alabek gelan landu ondoren, haiengan aldaketa ikusten dute eta tailerraren bitartez gurasoek ere ezagutu dute zein den proposamen honen oinarria edo irizpidea. Normalean zazpi saio egiten ditugu gurasoekin.

Gure helburua komunitate osoarekin harremana izatea da. Gehienetan irakasle eta ikasleekin gaude, baina familiekin ere egin daiteke. Gainera, psikologo gisa, nire ikuspegia oso sistemikoa da, familia osoa kontuan hartuta egiten dut lan, komunitateko ikuspuntuarekin. Azken finean, gure helburua edo programarena, hezkuntza humanizatzea da. Programa humanista eta humanizatzailea da. Orduan, ikuspegi horretatik, ikasleekin eta irakasleekin lantzeaz gain, familiekin lantzeak aberastu egiten du. Ikastetxeetatik kanpo jorratzen baldin bada, askoz hobeto, jakina. Guztion ardura da.

Edonola ere, nik esango nuke eskola eta hezkuntza integrala jorratu nahi baldin badugu, eskola barruan egon behar dela adimen espirituala. Bestela, ez da integrala. Beraz, argi eduki behar dugu zer nahi dugun. Integrala izateko, arlo espirituala kontuan hartu behar dugu. 

Programaren helburua hezkuntza humanizatzea dela aipatu duzu. Hezkuntza humanizatzeko beharra al dago?

Bai, nik uste dut baietz. Nik uste dut badagoela arrisku bat: daramagun erritmoa. Erritmoak oso arinak direnean, harremanak ez dira ondo zaintzen. Eta momentu honetan irakasleek burokrazia asko egin behar dute, paper asko bete, epe asko daude... eta tresnak behar dituzte pixka bat lasaiago joateko, kontzientzia gehiago izateko geletan eta harremanak ere zaintzeko.

Badaude pertsonen arteko harremanak zaintzeko tresnak, eta programa honek horiek eskaintzen dituela uste dugu. Eta ondorioz, humanizatzeko ere balio dute. Guretzat hori ezinbestekoa da.