Presenteko irakurzaleak

2021-03-01

Artikulu honek Bilboko Hezkuntza Fakultatean egindako 'Aizue, handiei kontatuko diegu' saioan du jatorria. Hitzaldi performatibo hori 2020ko azaroaren 24an egin zen, koronabirusaren bigarren erasoaldian, 'Haur eta Gazte Literatura: Berrirakurketak eta zeharkako elkarrizketak' deituriko kongresuaren barnean. Antolatzaileek bertara gonbidatu zituzten Txabi Arnal eta Edu Zelaieta irakasle eta idazleak eta hango hausnarketak bildu dira hemen.

 
 

Ez dago orainik gabeko gerorik; ez presenterik gabeko etorkizunik. Hala eta guztiz ere, horretan aritzen gara maiz aski: geroaren bila, geroaren izenean, oinak orainean pausatu gabe. David Foster Wallace irakasle eta idazle zenak begi-bistakoenak diren errealitateak irakasten omen zizkien bere ikasleei, askotan, zailenak izaten direla ikusteko, eta, horren ondorioz, azaltzeko eta partekatzeko. Hezkuntzarekin ere antzeko zerbait gertatzen ote den susmoa dugu guk: hezkuntza-sistemari buruz hitz egiten denean, sarritan jendarteak dituen arazoak konpontzeko izaten da, emaitzak eskatzeko, ahoa etorkizunaz betetzen zaigula.
Ikasleak, ordea, ez dira etorkizun, presente bizi-bizia baizik. Haurrak, nerabeak, gazteak orain eta hemen daude, gure ikasgeletan eta bertatik kanpo, Axularrek ere aunitz maite ez zuen geroko etorkizunera abiatu aurretik. Ardura gaitezen, beraz, ezin errealagoa den haien presenteaz, horrek dakartzan erronka pedagogiko eta didaktiko guztiekin. Izan ere, orainari –orainei?– kasu eginez bakarrik eraikiko dugu askotan aldarrikatzen den norbanakoaren eta kolektiboaren gero desiratua.
Haur-literaturari dagokionez, umeak ez dira eraikuntzan dabiltzan izaki hutsak: Mariasun Landaren testuek, esaterako, botere ahaltsuak dituzte, bai, baina denak orainean gelditzen dira, norberaren irakurketan edota irakurketa partekatuan. Gauza bera esan daiteke albumak osatzen dituzten irudi narratzaileez, edota, ahozko tradizioaren galbahetik iraganda, Juan Kruz Igerabideren poemez: denborak aurrera egin arren, gure gorputzaren zimurrek badakite erloju horren berri, beti izaten da une jakin –presente– bateko ume (talde) bat literatura horren hartzailea. Atzo bezala, gaur, bihar eta etzi.
Curriculumaren hamaika bide bihurrik zorabiatuta, haur-literaturak nortasun propioa daukala ahazteko arriskua dakusagu (batzuetan umeek nortasun propioa daukatela ahazten dugun bezala). Eta hori ez da, irakaslearen lanbide konplexuan, gure nahaste bakarra. Presenteko literatura, presenteko irakurleak eta presenteko irakurzaleak baztertzen ditugu, gure arreta osoa etorkizunean jartzen baitugu, haur-literatura “benetako literaturara” eramango gaituen autopistako bidesari bat baino ez dela sinetsita. Gure iritziko, ikuspegi-
praktika hori okerreko bidea da, eta ez du saririk umeentzat. Nor ausartuko da bermatzera oraingo irakurlea etorkizunean ere irakurlea edo, are, irakurzalea izango dela? Egin dezagun oraingo irakurzaleen alde eta, esaerak dioen bezala, gero gerokoak. Izan ere, oraina da geroaren hazirik hoberena, baita haur-literaturaren baratzean ere.
Beraz, hauxe ari gara esaten: presenteko irakurzaleen, haurren eta haur-literaturaren aldekoak gara. Baina esaldi hirukoitz eta ustez polit horri edukirik ematen ez badiogu, baieztapen hutsa baino ez da izango. Presenteko irakurzaleak nahi ditugu, eta, gure nahi hori bete dadin, umeek irakurleak izatetik irakurzaleak izatera pasatu beharko dute. Horretarako, lehenik, haur-literatura umeen aisialdiaren alde mengel edo txepelenetik aldendu beharko da; izan ere, beste arlo batzuetan ez dugu berdin jokatzen: ikus-entzunezkoetan, bideo-jokoetan… Eta, bigarrenik, haur-literatura erakargarria, jostagarria eta autentikoa beharko dugu; haurren gustukoa.

Haur-literaturaren funtsa galtzeko arriskua
Eman diezaiogun begirada azkar bat gaur egungo panoramari. Haur-liburu asko dago merkatuan, bai, baina ez dugu ahaztu behar haur-liburua eta haur-literatura ez direla sinonimoak: haurrentzako liburu asko, komertzialki “ongi” funtzionatzen dutenak gainera, ez dira literatura. Kontu honetan, literaturaren lehenbiziko etsaia (jendartea beste eremu askotan ere fagozitatzen duena) utilitarismoa da. Haurrentzako liburuez ari garela, gero eta gehiago dira -t(z)eko liburuak: emozioetan hezteko, bigarren anaia-arreba baten etorrera dela eta jelosiak tratatzeko, hezkidetzaren alde egiteko, beldurrei aurre egiten ikasteko… Horren ondorioz, helburu –agindu!– didaktikoa edo pedagogikoa erdigunean jartzeagatik galtzen ateratzen da arestiko hirukotea: haurrak, literatura eta, noski, haur-literatura.
Nola hurbiltzen gara, ez gutxitan, irakasleok edota gurasook haur-literaturara? Ez ote da izaten, egoeraren arabera, erantzun azkar (eta eroso) bat lortzeko, gomendatutako liburuaren bidez? Alde horretatik, bitartekari literario egokia bilatu nahi izaten dugu aurre egitera ausartzen ez garen gaietarako, eta, batzuetan (nahi baino gehiagotan), literaturak eskaintzen digu hori. Ondorioak agerikoak dira: zuzentasun politikoa eta gaizki ulertutako egokitasuna haur-literaturaren erdigunera etorri dira aspalditxoan, eta autentikotasuna (transgresioak dakartzana eta esperientzia iniziatikoak, beldurra, umorea, sexua edota abentura eskaintzen dituena) erbesteratua gertatzeko arriskua gero eta handiagoa da.
Egin dezagun ariketa labur bat; utziguzue galdetzen: argitaratuko al litzateke gaur egunean Txanogorritxuren ipuina? Eta, hala izatekotan, existituko al litzateke haur-literaturako unerik gorenetako bat den otsoaren eta amonaren arteko elkarrizketa hori? Zer bertsio emango litzateke? Guk ez dugu erantzun ziurrik; hala ere, argi dugu heldu frankok desegokitzat hartuko luketela. Eta heldu horietako batzuk gurasoak, irakasleak, editoreak edota unibertsitatean ari diren irakaslegaiak izan litezkeelakoan gaude. Izan ere, gorago aipatutako utilitarismoaz gainera, gehiegizko babesa ere bada haur-literaturak (erakusleihoetan, ikasgeletan, etxeetan, gure mentalitatean…) duen beste arerio erraldoi bat. Jakina den bezala, baina, gehiegizko babesak babes falta ekar dezake, eta, gure ustez, ez dago babes falta handiagorik umeen presentea ukatzea baino.
Horrenbestez, ez dezagun umeen oraina baztertu, baldin eta haur-literaturaren funtsa baztertu nahi ez badugu. Behin eta berriz esan dugu, eta esango dugu berriro ere, maiz ikusten dugunaren kontrara: presenteko irakurzaleen, haurren eta haur-literaturaren aldekoak gara. Lau zutabek eusten diote gure ikuspegi-praktikari: orainak, haur-literatura ausartak, autentikotasunak eta, jakina, umeek.

2021-03-01