1512-2012 Nafarroako konkista eta memoria historikoa
Historiaren bertsio ofizialak ezkutatu eta desitxuratu duen memoria ezagutarazteko lanean dabil Nabarralde: hik hasik antolatu duen ikastaroan Nafarroako Erresumaren konkistaren gaineko zertzeladak eskainiko dituzte. Aukera baliatuta, eskolan gure historia ezagunagoa izan dadin, hainbat gogoeta eta baliabide dituzu ondoren. Historiaren beste kontaketa bat egiteko, funtsezkoak.
Gure historia birkontatzeko beharra
Zer ikasten dugu eskolan Euskal Herriko historiari buruz? Zer dakigu gure historiari buruz? Zein da eskolan gure historiaz egiten dugun kontaketa?
Joseba Sarrionandiak egindako hausnarketa argigarri gerta dakiguke: “Historia inportantea da. Mila aldiz idatzi da lurrean, geure oinen azpian, eta mila bider ezabatu da. Harrigarria da nola borratzen duten botereek historia.
Ingalaterrako ziklo arturikoa interesgarria da, Mio Cid edo Errolanen epopeiak bezala, boterearen mitoa ezagutzeko. Harkaitzetatik ateratako ezpataren metafora hori, esate baterako. Baina ze gizalege ekarriko du ba harri gogorretik ateratako ezpatak? Power Rangers, irabazleen memoria, ume ipuin lotsagarriak, menperatzaileen historia.
Harrokeria horrek egonezina sortzen dit. Nik jende xehearen historia ezagutu nahi nuke, gizaki umilen boza entzunez sentituko nintzateke gustura. Handikiena baizik ez da entzuten, eta hauek gauza bera diote beti. Erraza da laburbiltzeko: “dena neuretzat, eta zuentzat ezer ez”. Jende umilak ezin izan du, zoritxarrez, ia ezer idatzi historian. Hauen erantzule sentitzen naiz handikien historiak entzuten ditudanean.
Jakitea oroitzea da, memoriarik izaten ez duen jendea zozoa izaten da, garrantzia duen ezer egiteko inkapaza. Etorkizuna iraganetik dator, menperatzaileen historia galtzaileen memoria eskasean oinarritzen da”. (Hausnart aldizkaria, 0. zenbakia).
Gure historia kontatzeke dugu oraindik. Lehendakari Jose Antonio Agirrek halaxe idatzi zuen 1946an, erbestean Estatu Batuetako argitaletxe baten eskariz idatzi zuen liburuan: “Gure historia ttipitzen saiatzearen poderioz, ulertezin bilakatu dugu ikertu nahi gaituztenentzat”.
Eta egin behar dugun lana da, euskaldunok biziraungo badugu, historialari eta etnografo Jimeno Jurio zenak 2001ean esan bezala: “Memoria historikorik gabeko herri bat, informaziorik gabea, bere baloreak eta identitatea ezagutzen ez dituena kolonizatua izateko soroa da [...] Bere iragana, bere nortasunaren ezaugarririk funtsezkoenak ezagutzen ez dituen herria txotxongilo bat izango da, edonork nahierara erabili ahalko duena”.
Eskolak badu erantzukizunik gure historiaren kontaketan. Haatik, ez da lan erraza; hainbeste urteetako ilunpea ez da alferrik izan. Zorionez, han eta hemen sortutako ekimenek egin dute argia lan horretan.
“Historiak berak erakusten digu non dagoen egin duten interpretazioaren akatsa”
1512ko data memoria kolektiboan iltzaturik geratu da, estatuaren, independentziaren eta subiranotasunaren galeraren erreferente gisa. Ordukoa, Nafarroako Erresumaren amaiera ekarri zuen konkistetako bat da; ez bakarra, ordea. Gertaera historiko hark, gaur egunera arte iritsi diren ondorioak izan zituen.
Nabarralde memoria historikoa lantzen duen taldea da. Talde horretako kide dira Beñi Agirre euskara-irakasle eta historialaria eta Angel Rekalde soziologian doktore eta Nabarraldeko zuzendaria; biek eskainiko duten ikastaroan, gure historiaren hastapenetik gaur egun arte mugarri izan diren gertakizun historikoen kontaketa egingo dute, eta ikuspuntu soziologikotik gertakizun horien ondorioak azalduko dituzte, hurrenez hurren.
Historia ofizialak dio Nafarroa borondatez gehitu zela Gaztelara...
Konkistaren urteurrenari esker, jendartean argi geratu da orain arte eskainitako bertsioa, ofiziala, ez dela bertsio bakarra. Bi urtean, harrigarriki, bertsio ofiziala erori egin da. Izan ere, bertsio ofizialak ezkutatu egin du garaiko dokumentuek, Gaztelako kronistek, eta abarrek ziotena: gerra izan zela eta okupazioa izan zela. Ezkutatu nahi horren adibide garbia da Idoia Arrietak Getariako (Gipuzkoa) artxiboan aurkitu zuen dokumentua: historialari gehienek ezagutzen duten arren, ez dute aipatu ere egin, eta izenburuan konkista hitza agertzen denez, moldatu egin dute, izenburutik desagertzeko. Orriaren ertz batean, gainera, “Ojo, habla de conquista” oharra du idatzita. Horrek guztiak kontzientzia ematen dizu boterea izan dutenek, konkistatu zutenek, garbi zekitela zer egiten zuten eta nola manipulatu zuten gure memoria historikoa.
Historiak berak erakusten du non dagoen interpretazioaren akatsa. Badago nafar estatu bat: lehenengo Iruñeko Erresuma izena zuen, Nafarroako Erresuma gero, eta estatu batek izan dezakeen konpetentzia edo ezaugarri guztiak ditu. Badago, beraz, abiapuntu bat, batasun bat. Eta nola desegin zen batasun hori? Alboko bi estatuen konkistarengatik desegin zen, hori da arrazoia, eta mendez mende luzatu den prozesua da.
Zuen helburuetako bat da Nafarroaren, Euskal Herriaren, historia ezagutzea, manipulazioetatik haratago. Zein dira manipulazio horren gakoak? Zein da historiaren zuen irakurketa?
Nafarroa izan da azken 15 mendeetan Euskal Herriaren ardatza edo zentralitatea: gure historia kontatzerakoan, kobazuloen garaietatik karlistaldietara salto egiten da. Itzali duten garai horretan, estatu politiko bat izan zen, eta euskaldunok antolatuta egon ginen, Nafarroa izan zen, beraz, gure estatua. Euskaldunen tokia, hortaz, Nafarroa da, eta hori garbi zeukaten aurrekoek. Nafar bezala antolatu dugu guk geure burua mendeetan, estatu bezala. Memoria hori azken bi mendeetan kendu digute.
Estatuak nazionalizatzen du herria: haren hizkuntza babesten du, eta ohiturak, merkatua eta ekonomia bat ematen dizkio, oinarri fisikoa eta materiala ematen dio, antolakuntza. Hamar mendean Nafarroak antolatu du gure herria. Horren erakusgarri da Nafarroako Estaturik izan ez duten euskal lurraldeetan euskara desagertzea, Aragoiko edo Akitaniako kasuetan bezala. Lur horietan botere politikoa galdu zen, eta euskara ez zen babestu.
Bere buruari antolaketa ekonomikoa, politikoa, estrategikoa eta abar eman dion herria gara: Espainiako Erresuma eta Frantziakoa kanpotik etorritako inbasioen ondorioak dira, bisigodoen eta frankoen inbasioen ondorioak, hain zuzen. Baskoien herria, berriz, bertako kultura eta hizkuntza duen eta habitat konkretu batean dagoen herri baten garapena da. Horrek bereizten gaitu aldamenean ditugun beste bi herrietatik, haiek bisigodoen, frankoen eta karolingiarren kulturetatik eratorriak baitira. Lurralde hori, habitat hori, baskoien habitata da.
Hemen, behetik egin dira herria eta estatua, eta, horren ondorioz, neurri handi batean, eutsi egin diegu bertako ohiturei, sinesmenei, eta abarri. Horrek bestelako joera ematen dizu barneko eta naturarekiko harremanetan, eta abar. Horren isla dira foruak, laneko kultura, eta abar: hori guztia mendez mende garatu da, beste herrialdeen ondoan prozesu desberdina da.
Estatu guztiek dute beren proiektu historikoa, Gaztelak bazuen berea, eta guk bestelakoa izan dugu. Euskaldunek parte hartu zuten gudetan, baina euskaldunak zeuden lurretan geratu ziren. Borrokak izan zituzten Gaztelarekin, baina sekula ez ziren joan Gaztela inbaditzera.
Euskaldunek ez zuten sekula itunik egin: hainbat mendean erresistentzia izugarria erakutsi dute euskaldunek. Gerra guztiak, inbasioak, konkistak, dena galdu zuten, eta, hala ere, mendietan eutsi zioten: Malmasinen, Aralarren, Pirinioetan, eta abarretan. 1054an, Gaztelak mendebaldeko lurrak konkistatu zizkion Nafarroari. Lau mende eta erdi geroago konkistatu zuen Nafarroa Garaia, eta, bitartean, gerrak izan ziren, etengabe. Gaztelak zortzi mende egin zituen errekonkistan mairuen kontra, eta euskaldunak ere erresistitzen ari gara mendez mende.
Foruak ez dira subiranotasunaren ikur, erresistentziaren isla dira: inbasioa eta mendekotasuna onartzen ez zutenekin akordio batera iritsi nahian eman ziren foruak. Subiranotasunaren eta erresistentziaren hondarra dira, baina irabazle-galtzaile testuinguruan. Izan ere, itunak konkista gertatu eta mende eta erdi geroago egin ziren.
Hitzetik hortzera dabil jendartean “memoria historikoa” hitza. Ba ote dakigu, ordea, zein den benetan hitz horren dimentsioa?
Ikastaroan ikusiko dugu zer den eta nola lantzen den. Hori guztia beharrezkoa da, zer ikuspegi ematen digun eta zer–nolako eragina daukan ezagutzeko. Azkar esanda, zure errealitateari buruz, zure jatorriari buruz, zure iraganari buruz egiten duzun irakurketa da, gaur egungo arazoak nondik datozen ulertzeko. Esaterako, 36ko gerra oso gogorra eta oso krudela izan zen guretzat, baina guk independentzia galtzea, adibidez, estrategikoki, herri bezala, gure etorkizunerako, gure errealitaterako, askoz larriagoa, eraginkorragoa, izan zen.
Konkistaren urteurrenak hainbat prozesu abiarazi ditu. Dituzun erreferentzien arabera, ikuspuntu desberdinez ulertuko duzu gertatutakoa, errealitatea modu batera edo bestera ulertzen baita. Erantzuteko formula ere desberdina izango da, ondorioz. Gerrako memoria historikoa azaltzen duzunean, gerra aztertzerakoan, ez duzu horrelakorik pentsatzen: “gu, gaiztoak, ze mina...” Ez, jada beste plano batean zaude: hori nire historia da, nire errealitatea, orain ulertzen ditut hainbat gauza. Hori da, batez ere, ikastaroan azalduko duguna, memoria historikoaren dimentsioa, eta gero joango gara datuetara.
Landuko dituzuen gaien artean oroimen-lekuak daude, termino hori ez da hain erabilia, akaso.
Oroimen-lekua, gure iraganaren eszenatokia, gure historiaren gakoak oroitzea, mantentzea eta hedatzea ahalbidetzen duena da. Beste era batera esanda, erreferentzia eta memoria aldetik identifikatzen gaituen ondarea da. Gazteluen gaia: adibidez, zergatik Euskal Herrian apenas dago gaztelurik? Gazteluak erreferenteak eta memoria lekuak direlako. Gaztelu bat zutik ikusten badugu, eta baldin badakigu gaztelu hori Nafarroako Estatu ginenean egindakoa dela, Gaztelako Erresumatik defendatzeko, hain zuzen, ez duzu azalpen gehiago behar. Hor daukazu kontaketa. Ez zituzten alferrik suntsitu, haiekin desagertu baitzen gure kontaketa: gaztelua ez badago, ez duzu nora begiratu, ez dago ezer. Gazteluak Frantziako eta Espainiako Estatuetan daude.