Zure tesian diozu, bereziki Nafarroako egoerari eginez erreferentzia, euskararen transmisioan etena izan dela zenbait leku eta belaunalditan, eta euskara berreskuratzeko lanean gaudela. Gauzak horrela, hainbat guraso ez euskaldunek, euskarazko ereduetan eskolaratzen dituzte haurrak: eskolaren gain gelditzen da euskara transmititzeko arduraren parte handi bat. Baina, hezkuntza-sistemak hartzen al du bere gain ardura hori? Konstziente al da egokitu zaion lanaz eta prest al dago horretarako?

Galderaren inguruan hainbat ñabardura egin nahiko nituzke. Egia da berreskurapen egoera batean gaudela. Soziolinguistikak batez ere hizkuntzen galera-prozesua ikertu du, eta aski ongi ikertu du, baina ez du berreskuratze-prozesua hain sakon aztertu. Kontzeptu egokien faltan gaude. Segitzen dugu, adibidez, transmisioa erabiltzen, eta kontzeptu horrek ideia bertikala du barnean, goitik beherakoa: bada norbait bertze norbait zerbait transmititzen diona, eta normalean bertze hori azpian dago, gazteagoa da... Horrela irudikatu dugu: goitik behera heldu den zerbait. Baina zer gertatzen da gurea bezalako berreskuratze-egoera batean? Familia anitzetan belaunaldi gazteak dira euskararekin harremanetan hasi direnak. Kasu horietan noren bidez, eta haurren bidez sartzen da euskara etxe batean.

Halako kasuetan oso argi ikusten da: euskara modu batean edo bestean gurasoei ere iristen zaie. Eta garrantzitsua da haiek nola erreakzionatzen duten, zer jokaera izaten dituzten. Beraz, nire ikerketetan transmisio kontzeptu horretatik atera naiz eta ikusi dut hizkuntza ez dela bakarrik goitik behera heldu den kontu bat, baizik eta haurrak edo belaunaldi berriak hiztun bilakatzeko prozesua elkarreragilea edo interaktiboa dela: eraginak behetik gora, goitik behera eta ezker eskuin gertatzen dira. Hau da, haurrak bilakatzen dira euskaldun, ez bakarrik gurasoek edo irakasleek irakasten dietelako, baizik eta haiek beren harremanetan mintzaira erabiltzen dutelako. Alde horretatik, haien berdinen, adinkideen arteko harremanak oso garrantzitsuak dira. Orduan, kontzeptua aldatzearekin batera, errealitateari begiratzeko beste modu bat eta beste bide batzuk daudela ikusten dugu.

Bestalde, galderari erantzunez, egia da berreskuratze-prozesu honetan familiak ez duela protagonismo osoa. Protagonismo hori tradizionalki familiari esleitu izan zaio, galera-prozesuak ikertzean transmisioaren paradigma horretatik aztertu delako. Familiaren garrantzia handia da, dudarik gabe, baina badira prozesuan eragiten duten bertze agente batzuk ere.

Erraterako, familia aski da hizkun-tza batek bizirik irauteko? Ez. Hain zuzen ere, ikerketa soziolinguistikoek eta arriskuan dauden munduko hizkuntzen txostenek diotenez, familian bakarrik erabiltzen diren hizkuntzak galtzeko bidean daude. Hori gertatzen zaie, adibidez, etorkinei edo bere sorterritik bertze leku batera migratu dutenei: ondoko belaunaldiek, edo horien ondokoek, hizkuntza galtzea oso litekeena da. Orduan, familiak badu garrantzia, baina erlatiboa: familiak soilik ezin izanen luke gaur egun euskararen belaunez belauneko jarraipena bermatu. Hizkuntzak gehiago behar du, hiztunak gehiago behar du.

Are gehiago, euskararen galtze-prozesua aztertzen delarik, beti honakoa erran izan da: gurasoek ez zieten euskara transmititu beraien seme-alabei eta horregatik galdu zen hainbat herritan. Nafarroan egindako azterketan ikusi dudanez, horrek ñabardura bat behar du. Zenbait herritan euskara ez zen galdu familietan gurasoek haurrei irakatsi ez zietelako, baizik eta haurrek euskara ikasteko eta erabiltzeko zuten aukera bakarra etxea mugatzen zelako. Hau da, erdara hutsezko eskolara joaten ziren eta, plazan, kanpoan, jada erdarak zuen hartua giza-harremanen eremu hori. Ohituta zeuden kanpoan haurrideen, anaia-arreben artean erdaraz egitera, eta zer pasatzen zen etxera joaten zirelarik? Nahiz eta gurasoek umeei euskaraz egin, haurrek erdaraz eran-tzuten zuten.

Baziren egoerak non gurasoek oso garbi ikusten bitzuten etxea euskararen eremua zela eta ez zuten haurren hizkuntza berriaren ekartze horren aitzinean men egin. Baina bertze ba-tzuek, aldiz, bai. Azkenean, haurrek beraiek zekarten kanpoko hizkuntzaren presioa etxera. Orduan, familiaren garrantzia ñabartu behar da. Dena dela, horrek ez du erran nahi familia ez denik funtsezkoa. Baina are eraginkorragoa izanen da baldin eta bertze eremu batzuen laguntza baldin badu.

Hurrengo eremura joanen gara: eskolara. Nik ez dut ezagutzen berreskuratze-prozesuan dagoen hizkuntzarik hezkuntzaren lagun-tzarik ez duenik. Gure kasuan ere pentsaezina izanen litzateke euskararen gizarte berreskuratzea irudikatzea D eredutzat ezagutzen dugun eskola-errealitate hori gabe.

Eskola jakitun da zein rol garrantzitsu duen prozesu horretan? Uste dut euskal eskola (eta, euskal eskola diodalarik, erran nahi dut euskaraz hezkuntza bideratzen duen edozein eskola eredu), badela nolabait horren jabe. Baina anitz hobetu behar da.

Zertan hobetu behar du?

Alde batetik, ahozkoaren lanketaren sistemizazioa. Maila didaktikoan, euskarazko komunikazio-gaitasunen lanketa hobetu behar dugu; batez ere ahozkotasuna, eta, batik bat, gizartean euskara erabilera handiko hizkuntza ez den kasu horietan. Eta, noski, aztertu zein modutan egin hori ikasleak euskaraz ahalik den erosoen sentiarazteko.

Alde horretatik, bada azken urte hauetan kezka, ikerketak egin dira eta badira proiektuak ahozkotasunari lotuak, eta hori beharrezkoa da. Adibidez, Arrue proiektua bezalako ikerketek [LMH4ko eta DBH2ko EAEko ikasleen hizkuntza-erabileraren azterketa, 2011n Eusko Jaurlaritzak, Soziolinguistika Klusterrak eta ISEIk egina] agerian utzi dute irakaskuntza-jarduerak ez ezik, ikasleen hizkuntza-jokaeretan eragina dutela irakasleen hizkuntza-portaerek eta ikastetxeak oro har euskarekin duten konpromiso mailak, hizkuntza-planek, erraterako.

Bertze alde batetik, jakin badakigu eskolak eta familiak elkar osatzen badute, haurren hizkuntza-jabetze prozesu hori esponentzialki biderka-tzen dutela. Baina eskolak ez ditu bide horiek sistematizaturik. Zenbait ikastetxetan bada kezka, programak, guraso-eskolak... egiten dira familiei haien egitekoaren inguruan informatzeko. Baina horretan ere badugu hobetzerik.

Soziolinguistika klasikoak, eta euskal soziolonguistikak, hizkuntzaren bi transmisio bide bereizi ohi ditu. Alde batetik, transmisio naturala, eta, bestetik, kulturala: etxekoa da bata, familiak egiten duena; eta eskolak egiten duena bestea, formalagoa. Ni dikotomia hori hautsi behar delakoan nago. Gaur egun etxe erdaldun bateko hilabete gutxiko haur bat euskarazko haur eskolan uzten badugu, hori zer da, transmisio naturala edo kulturala? Formala edo informala? Dikotomia horrek gaur egun ez du balio, egun biak baitoaz bateratsu. Bi eragile-sozializatzaile horiek, eskola eta familia, nor bere bidetik joan beharrean, elkarri eragiten diote, elkar indartzen dute.

Adibidez, aztertu dudanaren arabera, 80ko hamarkadan Nafarroako Hezkuntza Sistema publikoan euskarazko eskola hasi zelarik, Mendialdeko hainbat herritan horrek zerbait eragin zuen familietan: familia barruko transmisioa aktibatu zuen. Hau da, eskolak familiaren euskara piztu zuen, eta familiak eskolaren irakaslana sendotu. Erran nahi dut bi errealitate horiek elkar ukitu egiten dutela oso modu agerian.

Baina eskolak bakarrik euskaldundu al ditzake ingurunean nahiz familian euskaraz bizi ez diren umeak? Izan ere, entzun izan dizugu haurrek esna dauden denboraren % 15a pasatzen dutela ikasgelan...

Nik dakidala, Lasarte-Oriako Udaleko euskara teknikariak, Iñaki Arrutik objektibatu zuen lehen aldiz datu hori, baina kalkulua edonork egin lezake erraz asko: eskola-egutegiak hainbat egun ditu urtean, legez zehaztuak; eguneko hainbertze lo ordu kendu, eta ikasle batek urteko esna orduen zer portzentaje ematen duen ikasgelan atera dezakezu: % 16 inguru.

Baina, ez dugu pentsatu behar ikasgelan euskara baizik ez denik egiten. Curriculumeko bertze hizkuntzak ere hor daude; beraz, ehuneko hori are apalagoa da da.

Orduan, gurasoei, zer eskatu geniezaieke? Euskaraz jakin ez arren, nola indartu dezakete haurrak euskalduntzeko eskola egiten ari den lana?

Hitz batekin erantzunen nuke: motibazioa. Gainera, hitz horrek guraso guztientzako balio du.

Gurasoei zuzenduriko saioak egiten ditut Euskal Herri osoan barna, eta lan hori arras inportantea dela irudi-tzen zait: familiei ikusaraztea haurrek zer bide egin behar duten hiztun bilakatzeko. Informazio falta handia dago. Izan ere, hizkuntzalariok argi daukagu zer behar duen hiztun batek hizkuntzan eroso izateko; eta badakigu hori ez dela egun batetik bestera lortzen, ez duela eskolak bakarrik bermatzen. Guk oso gauza jakintzat jotzen dugun hori, ordea, gurasoek ez dakite. Eta, ez jakinda zein den umeek etxean egiten ez den hizkun-tza batean hiztun oso izateko eta eroso aritzeko egin behar duten bidea, euskara haientzako behar komunikatibo guztiak asetzeko baliabidea bat izateko... Ez jakitean haurrek zer behar duten, ez dakite beraiek, euskara jakinda edo ez jakinda, guraso gisa prozesu horretan zer rol duten.

Gurasoentzat eta maisu-maistrentzat egiten ditudan saio horiei nik garrantzia handia ematen diet, nolabait nire ikerketa-lanaren osagarri delako. Nik dibulgazio zientifikoa egiten dut, adibidez, Bat soziolinguistika aldizkarian, edo biltzar batera komunikazio bat eramatean, edo tesia argitaratzean... hori komunitate zientifikorako egiten dudan hedapena da. Baina berreskuratze-prozesuan dagoen hiztun taldea gara eta zenbait behar premiazko ditugu: jakin behar dugu, adibidez, gure belaunaldi berriek euskal hiztun bilakatzeko zer behar duten eta behar horiek asetzen asmatu behar dugu.

Hori behar bezala hedatzea arrunt inportantea da: haurren hizkuntza sozializazio-prozesu edo euskal hiztun bilakatzeko prozesu horretan parte hartzen dute agenteak jakitun izan behar dute zein izan daitekeen beren egitekoa.

Izan ere, eskola eta familia norabide berean aritzen direlarik, haien eragina esponentzialki biderkatzen da. Gero, ikerketak egiten direlarik, hori ikusten da. Ez bakarrik eskolak, ez bakarrik familiak, ez bakarrik komunitateak, baizik eta eraginak metatzen direlarik, gure gazteen hizkuntza-gaitasunak eta erabilera-portaerak nabarmen dira hobeak.

Non ikusten ditugu erabilera aldetik edo hizkuntza-portaeren aldetik hutsuneak? Bada, eragin-metatze hori ez dagoelarik. Iruñean egin nuen landa-lanean ikusi bezala: euskara haurren edo gaztetxoen bizitzan uharte bat delarik, bizitza alor bakar batean baizik egiten ez den hizkuntza delarik, adibidez eskolan.

Eta familia euskaldunetan, zein da gurasoen egitekoa euskararekiko jarrera positiboak eta erabilera bermatzeko?

Guraso euskaldunek hizkuntza-portaeretan jokaera edo rol garbiagoa dute. Haurren hizkuntza erabilera-portaerak finkarazi ditzakete etxeko azturen bidez, euskara etxeko min-tzaira egiten. Hori ikerketetan argi agertzen da: gaztetxoek hizkuntza atxikimendu handiagoa dute, baldin eta etxean egiten badute, etxeko hizkuntza bada. Gainera, euskara eskolako hizkuntza ere baldin bada, aukera gehiago dute adinkideekin ere erabiltzeko, euskarazko erabilera ohitura finkatua izateko.

‘Eskola eta etxea ez daitezela izan bi mundu linguistiko desberdin’, zure hitzaldietan aldarrikatu ohi duzu. Zer errealitate, zein kasuistikarekin egiten du topo D ereduko eskola batek?

Aipatu dizkizudan saioengatik harreman estuak izaten ditut ikastetxe anitzetako maisu-maistrekin, eta, erraten didatenez, badira gurasoak haur txikia eskolan uztera doazelarik buenos días batekin agurtzen dutenak, agur esaldi-eginetan edo hitz soiletan inolako ahaleginik egin gabe. Pentsatzekoa da, hori egiten badute eskola atarian, etxean ere hizkuntzarekin jarrera bertsua izanen dutela. Anekdota horri loturik, maisu-maistrei aditu izan diet haurrak euskal hiztun bilakatzeko prozesuan gurasoren bat euskalduna izatea bezain garrantzitsua dela gurasoen motibazioa, euskaldunak izan ala ez. Haurrei antzematen omen zaie nork ez duen etxean inolako motibaziorik.

Hizkuntza jakitea beti on da, baina hizkuntza jakin ez arren motibatuta dauden gurasoek ere arrunt egiteko polita dute. Hizkuntza ez dute transmititu ahal, ados, ez dakitelako, baina hizkuntzari lotutako jarrera eta balio onak transmititzen ahal dituzte.

Haurrek ez dituzte hizkuntzak modu abstraktuan ikasten; hizkuntzari loturik doaz balio batzuk, elementu batzuk, mundu ikuskera bat, emozio bat... Agian guraso batzuek hizkun-tza ez dakite, baina baliatu behar da haurra hizkuntzaz jabetzeko prozesuan laguntzeko duten motibazioa. Eta hori ez bazaie erraten, inork ez badie erran ‘hori izan daiteke zure rola’, gurasoek ez diote motibazioari baliorik emanen eta ez dute jarrera proaktiboa hartuko.

D ereduan hizkuntzari inolako ez leku ez atxikimendurik ez dioten familiak aurki ditzakegu; bai eta etxean hizkuntzaren erabilerarekin eta haurren euskarazko sozializazioarekin oso inplikatuta dauden gurasoak ere. Anitza da D ereduan dagoen egoera; errealitatearen isla bat, onerako eta txarrerako. Hizkuntzarekin inolako hurbilpenik ez duen familia horrek haurra D eredura eraman du agian herriko aukera bakarra delako, baina haur hori jada eredu euskaldun batean dago. Eta guri interesatu behar zaiguna da haur horri zer bide emanen diogun euskaraz eroso sentitzera iristeko; euskara ere izateko, bertze hizkuntza bat edo batzuk izanen dituen bezala, komunikatzeko baliabide bat, ongi bizitzeko baliabidea.

Izan ere, nik euskararen edo edozein hizkuntzaren irakaskuntza, zoriontasunari laguntzen dion elementutzat ikusten dut. Hizkuntza hobeki bizi-tzeko baliabide bat da, eta hori ere ez da erraten. Zergatik nahi duten seme-alabek euskaraz ikastea galdetuta, gutxitan erantzuten da ‘zoriontsuago bizitzeko’. Gure errealitatean hala beharko luke, harremanak egiteko, inguruan gertatzen dena hobeki ulertzeko... Bertakotua egotea bizi kalitatearen bertze elementu bat da.

Zein da eskolaren rola guraso ez-euskaldunak dituzten haurrei laguntzeko euskara beraien egiten?

Azken urteetan, hainbat eskolak, aurrematrikulazio garaietan eta ikasturte hasmentan egiten dituzten aurkezpen-saioetan, zenbait mezu helarazten dizkiete bereziki guraso erdaldunei, haien egitekoa zein izan daitekeen azalduz. Batik bat, haurrak motibatzea eta etxean ere haurrak hizkuntzarekin loturaren bat izatea ahalbidetzea zer garrantzitsua den azaltzen diete: kanta batzuk entzutea, noizbehinka telebistan zerbait ikustea, edo euskarazko ipuinak izatea... Hau da, gurasoei ikusarazten diete haurrak eskolatik kanpo ematen dituen ordu horietan ere euskararekin harremanen bat izaten segitzea onuragarria dela. Gero, haurra handitzen delarik, eskolaz kanpoko jardueren garrantzia aipatuko zaie gurasoei. Lan horretan, batzuetan kanpoko espezialistekin saioak egiten dira; adibidez, Iñaki Eizmendik egiten ditu gisa horretarako saioak, baita nik ere.

Badut hitzaldi formatu bat, Euskera: entra un idioma en casa izenekoa, berezi-bereziki lehenbiziko aldiz haurra euskaraz eskolatu duten guraso erdaldunentzako. Saio horietan ideia hau azpimarratzen dut: euskara jada sartu da zuen haurraren bizitzan, eta, zuen haurraren bizitzan sartu bada, pentsatzekoa da neurri batean bederen zuen bizitzetan ere sartu dela. Beraz, zer leku egiten ahal diogu etxean euskarari? Hizkuntza ez badakigu ere, nola laguntzen ahal diogu umeari? Eta motibatzeko zenbait modu zehatz eta egingarri azaltzen dizkiet.

Zenbait ikastetxek beren gain hartu dute gurasoekin egiten den lan hori. Segur aski orain duela urte batzuk baino nabarmenagoa delako D ereduko haurren familietan zer aniztasun dagoen. Kanpotik etorritako familiak ere ugari dira. Bada, guraso horiei ere haurrari zertan laguntzen ahal dioten erran beharko zaie, haurrak hizkun-tza ikasteko zergatik den inportantea haien egitekoa.

Azpimarratuko nukeen hitza motibazioa da, eta motibazioak ez du zer ikustekorik euskara jakitearekin: motibatzea gurasoen jarrera bat da. Beraz, berdin egiten ahal dute guraso euskaldunek eta euskara ez dakiten gurasoek, nork bere moduan, bere mailan eta bere bidetik.

Zer modutan eragin dezake eskolak haur horien euskalduntzean? Nahikoa da edukien euskarazko transmisioarekin?

Zertarako, hizkuntza ikasteko edo hizkuntza horretan benetan eroso sentitzeko? Denok ikasi dugu hizkuntza bat eskolan eta badakigu hizkuntza jakite horretan zer maila dauden. Denok sentitu dugu zer den hizkuntza jakitea komunikatzeko pixka bat, baina zein zaila den sentitzea hizkuntza horretan ere zu zeu zarela; zeure behar komunikatiboak, behar emozionalak eta sozialak, lan mundukoak... asetzea hizkuntza horretan.

Azken urte hauetan eskola-curriculumak ere oso garbi erakusten du helburua haurren komunikazio gaitasuna lortzea dela, eta horretan aintzat hartzen du hizkuntza formala eta informala, edukiak, emozioak eta harremanak... hori ez dugu begi bistatik galdu behar. Haurrak zer behar duen komunikazio gaitasun hori lortzeko? Eroso komunikatzera iristeko, haurrak euskaraz aditzeko eta aritzeko aukera nahikoak eta askotarikoak behar ditu.

Azken honekin, bi gauza erran nahi ditut: euskaraz aditzeko eta aritzeko aukera nahikoak behar dituela diodalarik, erabilera ohikoa, egunerokoa, usua erran nahi dut, kuantitatiboki aski dena. Eskolak ez du begi bistatik galdu behar haurrak urte osoko esna orduen % 15 inguru baizik ez dela ikasgelan ematen. Gaur egun, gainera, badakigu eskola orduetan ez dela dena euskaraz, bertze hizkuntza batzuek ere badute curriculumean tokia. Hori agian ez da nahikoa kuantitatiboki.

Baina, horretaz gain, erran dut haurrak euskaraz aditzeko eta aritzeko aukerak askotarikoak behar dituela. Hau da, elementu kualitatibo bati egiten diot erreferentzia, eta zera erran nahi dut: hizkuntza komunikazio egoera ezberdinetan erabiltzeko aukera behar duela haurrak. Badakigu eskolak bai formaltasun bai informaltasun egoerak barne biltzen dituela. Baina eskola mundua pixka bat ezagutzen duen batek badaki Haur Hezkuntzan dena dela ahoz, oso ludikoa. Eta, aldiz, Lehen Hezkun-tzan hasi eta idazketa-irakurketa prozesuan aitzina egiten duten heinean, haurrek testuen gainean lan egiten eta azalpen bat aditzen eta ulertzen ematen dutela denbora gehienbat, ez solasean. Haur batek euskararekin duen harremana horretara bakarrik mugatuko balitz, agian hori ez litzateke erabilera aukera askotarikoa izanen.

Hortik kanpo gertatzen diren jolas-egoerak, haserraldiak... behar ditu. Gizartean bizi dugun edozein komunikazio-egoera, hizkuntza ikasteko eta hizkuntzaz jabetzeko egoera da. Eta, hizkuntza batean ongi aritzera iristeko, hori behar dugu: aukera nahikoak kuantitatiboki eta askotarikoak kualitatiboki, helburu komunikatibo ezberdinak dituzten egoeretan hizkuntza aditzeko eta erabiltzeko.

Gure gaztetxoek ez dute arazorik izaten teorema matematiko bat azal-tzeko euskaraz, edo historiaren pasarte bat kontatzeko. Non izaten dituzte batez ere arazo komunikatiboak? Bada, eskolakoak ez diren komunikazio-trebetasunetan: normalean informalagoak direnetan, emozioei loturiko horietan... Eskolak ere egiten ahal du berea, lehenago erran dudan moduan. Hain zuzen ere, eskola jabetu da euskarazko komunikazio-gaitasun horretan ahozkotasunak duen garrantziaz. Baina garbi dago eskolak ezin diola erantzun berak bakarrik osoki hiztunaren beharrei, batez ere hiztun berriei dagokienez.

Beraz, guraso batzuek, nahiz eta euskaraz ez jakin, nahi baldin badute beren haurra iristea euskaraz gaztelaniaz bezain ongi edo ia bezain ongi moldatzera, hau da, euskarak ere balio izatea haur horri bere behar komunikatibo guztiak asetzeko; guraso horiek argi ikusten badute hori nahi dutela, eta badin badakite haurrak zer behar duen horretarako, egin ahal dute zerbait. Etxean ahal dela aukera emanen diote haurrari hizkuntzarekin harreman bat izateko, bilatuko dute eskola ez dagoen aldietan, udan edo, euskaraz harremanak izaten segitzeko aukeraren bat, eskolaz kanpoko jardueretan edo. Haurrak garbi izanen du, gurasoek euskaraz ez dakitela, baina sentituko du gurasoentzat garrantzitsua dela berak jakitea, eta pozten direla eta balioesten dutela. Gurasoek, alde horretatik, lan handia egin dezakete.

Bestalde, zenbait familia euskaldunetan etxeko hizkuntza-ohituretan gaztelania izaten da nagusi. Kasu horietan, eskolaren gain uzten al da, ez ezagutzaren transmisioa, baizik eta erabileran transmisioa?

Zer aukera du eskolak, sentiberatzeko zenbait mezu emateaz gain, familiaren barneko hizkuntza-harremanak aldarazteko? Ikastetxeetan guraso euskaldunentzako saioak eskatzen dizkidate, hain zuzen ere motibazioaren garrantzia, portaeren lanketen garrantzia azaltzeko. Baita gurasoen ikuspegi akritiko hori lantzeko ere; izan ere, hainbatetan ez die axola haurren hizkuntza-portaerak. Hain zuzen ere, galdera hori planteatzen diet saioetan: axola behar al digu gure haurraren hizkuntza-portaerak? Gurea bezalako hizkuntza-errealitatea batean, hizkuntza-portaerak dira, azken batean, gaitasunaren sostengua, eta portaera horiek elikatu behar dira, motibatu behar dira. Gure haurrek, gure gaztetxoek, erdarak jakin nahi dituzte, eta, gainera, erdarak erakarmen handiko hizkuntzak dira, bereziki zenbait adinetan. Eta ongi da erdarak jakitea, ongi da horiek ahalik eta hobekien ezagutzea.

Nire saioetara etortzen diren familiei erraten diet: ‘Gure haurrek, euskaldunak izanda ere, handitzen direlarik, ez dute zer ikustekorik izanen duela 50 urteko euskaldunekin’. Duela 50 urteko euskaldun jendeak euskara zekien etxean ikasi zuelako, edo inguruan, auzoan... eta segur aski euskara zen hobekien egiten zuten hizkuntza, eguneroko hizkuntza zelako. Baina gure haurrak, handitzen direlarik, ez dute zer ikustekorik izanen tipologia horrekin, beste hiztun tipologia izanen dira: euskara jakinen dute, baina euskararekin batera, gaztelania edo frantsesa, ingelesa eta agian beste erdal hizkuntzaren bat ere jakinen dute... Eta euskaraz eginen dute, baldin eta nahi badute, hauta-tzen badute.

Hautuarena ideia garrantzitsua da. Eremu erdaldunetan bizi den jendeak garbi du euskaraz hitz egitea hautu bat dela, erabaki bati erantzuten diola. Premia dute? Bada ez, solastatzen diren guztiekin gaztelaniaz egiten ahal dute; hautu bat egon da euskaraz aritzeko. Nolabait, hautua da gure hizkuntzaren erabilerari eusten dion elementua. Hautu horren atzean hamaika arrazoi egon daitezke: gure haurrek, handitzen direlarik, zergatik eginen dute euskaraz? Zenbait arrazoi arrunt subjektiboak dira: maiteago duzulako, hobeki senti-tzen zarelako, hizkuntza horri bertze elementu batzuk lotzen dizkiozulako, eta abar. Orduan, gure haur eta gaztetxoek hemendik urte batzuetara euskararen aldeko hautua egitea nahi badugu, orain hasi behar dugu hautu hori elikatzen. Hautu hori elikatu behar da haurtzarotik, euskarari gauza batzuk lotzeko; bertze hizkuntza batzuk jakinda ere, horiei lotzen ez dizkietenak.

Hori azaltzeko motxilaren metafora erabiltzen dut: gure haurrek euskararen motxila eramanen dutela irudika-tzen dut; baina bertze motxila batzuk ere botatzen ahal dituzte bizkar gainera. Nahiz eta motxila gehiago eraman, nik nahiko nuke gure haurrek euskararen motxila bi besoetan ongi sartuta eramatea, bizkarrean ongi paratuta, nahiz eta gainean bertze batzuk izan. Nahiko nuke gure haurrek ez izatea tentaziorik bizitzaren bidean euskararen motxila bazter uzteko, pisu eta baliogabe egiten zaielako.

Eta ez dute motxila hori bazter utziko, baldin eta motxila horren barnean daramatena haien bizitzarako garrantzitsua dela uste badute. Azken batean motxila haurtzaroan hasi behar da betetzen, eta etxetik. Hizkuntzari lotzen zaion berotasun hori, euskaraz ez dakiten gurasoek ere neurri batean eman dezakete, ez daude rol horretatik erabat salbuetsita. Eta, noski, euskara dakiten familiek oso modu garbian egin dezakete.

Hizkuntzaren ezagutzaz harago, hizkuntzari balioa eman behar al dio eskolak?

Lan hori azken batean komunitateari dagokio. Hiztunok sentitzen dugu gure hizkuntzak baduela garrantzia gizartean, eskaintza-eskaera ba-tzuk hizkuntzari loturik badirelako. Hizkuntzek toki bat dute gizartean: estatus bat, presentzia bat, hizkun-tzei esleitzen zaien balioa. Orain arte aritu gara haurren hizkuntza sozializazio-prozesuaren barruan eskolaz eta familiaz, baina badago bertze mundu bat bi eragile horietatik kanpo: komunitatea edo jendartea. Azken batean, horrek guztiak sentiarazten dio hiztunari badirela zenbait elementu instrumental hizkuntzari dagozkionak.

Motibazioa, emozioak... elementu subjektiboak ez daude oso lotuak euskarak gizartean duen egoerarekin. Hizkuntzak izan dezake hiztunaren baitan oso toki berezia, nahiz eta inguruan ez egon. Ikerketa batean irakurri nuen lekukotasun aski polita datorkit gogora: Bilbon Afrikako hizkuntza bateko hiztuna bizi zen, inguruan bere hiztun talde bereko ber-tze hiztunik ez zuena. Bere hizkun-tzaz mintzatu nahi eta solaslagunik ez. Jakin zuen Bartzelonan bazuela mintzakide bat eta zenbait hilabetetan behin harainoko bidaia egiten zuen bertze hiztun batekin bere hizkuntzan aritu ahal izateko. Telefonoz ere egiten ahal zuela pentsatzen dut, baina badakigu zer den aurrez aurreko interakzioa eta hizkuntzak ematen dizun toki komunen konexio hori. Hizkun-tzak bertze maila batean konektatzen gaituela egia da, eta horrek batzuetan ez du zerikusirik hizkuntzak kanpoan duen egoera edo estatusarekin.

Dena dela, gizarteak baditu pizgarriak hizkuntza bat balioesten dutenak, mintzaira hori zein garrantzitsua den erakusten dutenak. Gaztelaniari loturik pizgarri anitz daude.

Zeintzuk, adibidez?

Imajinatzen duzu gizarte honetan gaztelania jakin gabe lan egin ahal izatea? Hori bakarrik bada oso pizgarri garbia. Gainera, gaztelaniarekin gertatzen dena da jakintzat ematen dela, hain da ezinbertzekoa, non mundu guztiari badakiela suposatzen baitzaio.

Dena dela, lehen aipaturiko metaforako motxila horretan hiztunaren barneko emozioei loturiko elementuak ikusten ditut gehiago. Guri orain euskaraz aritzeko zein agindu iritsi zaigu? Bion arteko akordio bat da, eroso gaude eta ez dugu hizkuntza aldatzen.

Uste dut etorkizuna modu horretan irudikatu behar dugula: hizkuntza jakite soilarekin agian ez dugu hizkun-tzaren belaunez belauneko jarraipena bermatuko. Hizkuntzari hiztunek emanen diote segida, geroa, jarraipena, baldin eta hizkuntzak balio erantsiren bat badu beraientzat, zeren hautuen bidez lotu beharko baitzaizkio hizkuntzari.

Nafarroa izan duzu aztergai zure doktore-tesian. Bertan nolako rola izan du hezkuntza-sistemak euskararen transmisioan?

Funtsezkoa. Ez dugu irudikatzen ahal azken lau hamarkadetan euskarak Nafarroan izan duen bilakaera euskarazko eskolarik gabe, hori ezinezkoa da. Baina EAEn ere ez, alde horretatik Nafarroa ez da berezi.

Baina, bertze aldetik, modu berean ezin izanen genuke ulertu Nafarroako egungo egoera soziolinguistikoa jakin gabe edo ohartu gabe azken hamarkadetan familiek haurrak sozializatzeko izan duten modua aldatu egin dela.

Zein zentzutan?

Euskarari garrantzia gehiago eman zaio, eta horrek eraman du euskaraz ez dakiten hainbat gurasok beren haurrak euskaraz eskolatzera; hau da, hainbat familia, euskara jakin ala ez, euskararen aldeko oso hautu garbiak egitera. Haurren euskarazko sozializazioaren aitzineko jarrera sozialak aldatu egin dira.

Duela 40-50 urte ez zen batere arraroa erdalduntze-prozesuan zeuden mendialdeko herri handietan —Elizondon edo Beran erraterako— haurrei euskaraz ez egitea. Orobat, euskara bi gurasoetako bakarrak zekien kasuetan, etxean erabiltzea hagitz arraroa zen; normalean euskara ez zen etxean egiten gurasoetako batek bakarrik baldin bazekien. Ez zen arraroa ttiki-ttikitan haurrari euskaraz egitea, baina erdarazko eskolan hasten zenean pentsatzea ‘egin diezaiogun erdaraz’. Horrek zekarren, aunitz aldiz, eskolatu ondoren haurrek euskara galtzea. Hori guztia erabat aldatu da, baina ez egun batetik bestera.

Hizkuntzaren aldeko diskurtso soziala, euskarari emaniko balioa, 1970eko hamarkadan hasi zen alda-tzen eta 1980ko hamardakan nabarmenago egin zen. Izan ere, Francoren agintaldiaren azken urteetan euskararen aldeko mugimendua zabaldu zen eta gizarte mailan euskarak beste irudi bat hartu zuen: gizartearen oharmena aldatu egin zen hizkuntzaren aitzinean.

Ikastolak 1960ko hamarraldian hasi ziren sortzen. 1970. urtean Nafarroan 300 haur baino gehiago euskaraz eskolatuta zeuden. Ikastolena errealitate aski nabarmena zen euskara Hezkuntza sistema publikoan sartu orduko. Eskola publikoan 1980ko hamarkadan sartu zen euskara irakasbidetzat eta horrekin batera familietan hasi ziren hizkuntza-ohiturak aldatzen. Garai horretan, 1970ko eta 1980ko hamarkadetan, sortutako anitzek ez zuten euskaraz egin guraso euskaldunekin, baina guraso euskaldun haiek orain aitatxi-amatxi dira, eta bilobekin euskaraz egiten dute. Hau da, hiztunen hizkuntza-portaerak, eta, batez ere, haurrak hizkuntza aldetik sozializatzeko moldeak aldatzen ahal dira hizkuntzaren gizarte egoera aldatzearekin. Gurean azken hamarkadetan hori gertatu da. Horregatik diot ezin dela ulertu gure egoera eskolarik gabe, baina hala berean ezin dugula ulertu gure egoera eskolarekin bat familietan eta gizartean aldatu den horretaz ohartu gabe.

Nafarroan jarraituz, orain arte etenak izan dituen transmisio horretan, nola irudikatzen duzu etorkizun hurbila?

Premia handia dugu estrategikoki belaunaldi berrien hizkuntza jabetze-prozesua sendotzeko. Zorionez, ikerketa aldetik aurreratu dugu, eta gero eta garbiago ikusten dugu hiztun bilakatze horretan zein elementuk eragiten duten: etxekoek, familiari lotutakoek, aisialdikoek... baina baita familiatik oso urruti dauden elementuek ere; hizkuntzaren estatusak, edo sare sozialek, kasu. Gai estrategikoa da hizkuntza baten belaunaldi berriak mintzairan ongi sozializatzea.

Etorkizun hurbilean nahiko nuke estrategikotasun hori garbiago ikusiko balitz bai familien aldetik, bai hezkuntza-sistemaren aldetik, bai oro har, hiztun komunitatearen aldetik. Nahiko nuke belaunaldi berrien hiztun bilakatze prozesuari duen garrantzia emanen balitzaio, gure haurrak ahalik eta modurik osoenean hizkuntzaz jabe daitezen.