Herri indigenak
2008-01-02
Mila kilometro banatzen gaituzte elkarrengandik, baina distantziarik txikienak baino indar gehiago duen arrazoi batek elkartzen gaitu: nortasunaren aldeko borrokak. Dela kultura mailan, dela hizkuntza mailan, borroka bera daramagu aurrera. Hemen izan diren bitartean, hori sentitzeaz gain, haien ametsetako asko egi bihur daitezkeela ikusi dute eta horrek aurrera egiteko indarra eman die guztiei. Euskalgintzaren bilakaera ezagutzeko etorri ziren hainbat herri indigenetako ordezkariak Euskal Herrira azaroan, Garabide elkarteak gonbidatuta. Euskararen alde urteetan egindako lana ezagutu zuten eta hemengo esperientzia ezagutzeaz gain, hango berri ere eman ziguten.
Herri indigenak eta Euskal Herria elkartasuna lantzen
Gaur egun, munduko herri eta komunitate askotan, nortasuna eta milaka urtetan mantendu den hizkuntza galtzear daude. Herri indigena askoren kasua hori da eta Garabide elkarteko arduradunen ustez, ekarpen handia egin diezaieke euskararen inguruan Euskal Herrian bizi izan dugun eta gaur egun bizi dugun esperientziak.
Euskalgintzaren esperientzia modu eraginkorrean hegoaldeko eragileen eskura jartzea da Garabideren lana. Horretarako, alde batetik, euskararen garabideen esperientzia sistematizatzen dihardute, formaziorako, trukerako eta aholkularitzarako material propioa ekoiztuz. Bestetik, euskalgintzako protagonistak lankidetza-sarean sartu nahi dituzte.
Hegoaldeko herri indigenek beraien hizkuntza eta nortasunarekiko dituzten bizipenak eta esperientziak eta gurean duguna trukatu nahi dituzte, elkar aberasteko. Helburuak, euskalgintzaren esperientzia transmitizea, formazioa ematea, euskalgintzako eragileei hegoaldeko ekarpena egitea eta hizkuntza errealitatea ezagutaraztea eta lankidetza harremanei hasiera ematea dira.
Lanerako eskema honakoa izatea nahi lukete Garabideko arduradunek: lehenik truke programara etortzea eta proiektu konkretu baten berri ematen badiete, adibidez, eskola bat eraiki nahian dabiltzala, proiektu hori egiteko konpromisoa hartzea. Garabidek ez luke proiektua finantzatuko, esperientzia edo tutorizazio proiektua litzateke. Bitartekaritza moduko bat egingo lukete, euskalgintzako eta hezkuntzako eragileak beste herri indigenetako eragileekin harremanetan jartzeko.
Hori guztia aurrera eramateko bidean, hainbat herri indigenetako ordezkariak gonbidatu zituzten geurera. Aimarak, maiak, maputxeak eta kitxuak izan ziren Euskal Herrian; komunitateko liderrak, erakunde eta komunitate indigenetako ordezkariak, hezkuntza arduradunak… Emaitzarekin pozik daude Garabideko arduradunak, guk haiekin eta haiek gurekin, guztiok ikasi dugulako eta ikusi dugulako, urrun bada ere, helburuei dagokienez oso gertu ditugun herriak badirela. Jon Sarasua eta Urko Kolomo Garabideko kideak izan dira esperientzia horren arduradunak. Bizitakoaren inguruan balorazio positiboa egin dute, guztiz.
Garabide elkartea kooperazioa bultzatzeko sortu zen, duguna konpartitzeko. “Gure nortasunaren garapena, nortasunaren inguruko ahalegina eta euskararen garapena ditugu konpartitzeko batez ere, azken 40 urtetako euskalgintza modernoaren egituraketa. Hainbat herri indigenen koiuntura aztertuta konturatu ginen interesgarria izan zitekeela elkartruke hori bai haientzat, bai guretzat ere”, esan digu Jon Sarasuak. Horregatik animatu ziren esperientzia hau martxan jartzera eta orain, guztia pasa denean, balorazio ezinhobea egiten dute.
“Gauzak norberaren esperientziatik abiatuta egiten direnean, borroka berean daudenen artean, indarra sortzen da. Horren susmoa genuen eta trukeak baieztatu egin du; hau da, hemen badela altxor bat, esperientzia asko daude eta hori baliagarria da. Gainera, barrutik ateratzen diren gauza horiek pertsonengana iristeko ahalmen handiagoa dute”, dio Urkok. Euskara bultzatzeko eta indartzeko ibilbidean borroka esparru askotara zabaldu da eta gure esperientzia adibide gisa, erabilgarri izan daiteke beste herri batzuetantzat. Hizkuntzaren alorrean munduko zenbait tokitan egiten den borroka oso antzekoa dela ikusi dute Garabide elkarteko arduradunek, batzuk aurreratuago daudela eta beste batzuk, atzerago, baina borroka oso antzekoa da eta esperientziak trukatzea denentzat da mesedegarri.
Euskalgintzan aritzen den jendea oso gustura geratu da esperientziarekin Urkok esan digunez: “Alde batetik beti da pozgarria hemengo esperientzia beste batzuentzako baliagarria izatea, motibazio puntu bat da eta bestetik, etorri den jendeak, bertakoei gauzak ematen jakin izan du, feed-back hori egon da”.
Balorazio positiboa
Antolatzaileen asmoa, Euskal Herriko esperientzia ahalik eta zehatzen eta ikuspegi zabalenarekin transmititzea zen, baina astindua espero zutena baino handiagoa izan da. Maputxe batek esandakoa horren adierazle da, hemen bizitakoa hiru astetan egindako doktoradutza izan dela, alegia. Balorazioa egitean, guztiek esan diete haien lana edota pentsatuta zituzten estrategiak berrikusi beharko dituztela, batez, hizkuntza ez dutelako nortasuna indartzeko oinarri gisa hartu. Lurraren defentsan, adierazpen kulturaletan oinarritu dira, baina hizkuntza ez da nortasuna indartzeko lehentasuna izan. Eta garrantzitsua izan da Urkok dioenez, “konturatu direla ez daudela bakarrik, inguruko nazioetan borroka berdina egiten ari den jendea dagoela, eta Europan ere, badela halakorik”.
“Garrantzitsua izan da bihotzetik, emozioetatik aritu garelako baina puntu ilunak ere transmititu dizkiegu. Zeren arriskua zegoen, hona etorri eta soilik lortu dena ikusteko, egoera idealizatzeko, baina gure hanka sartzeei buruz ere hitz egin dugu, galdutako energiari buruz… Hori garrantzitsua izan da, gauza batzuetan eredugarriak izan gaitezkeelako, baina gure akatsak eta ezinak ere erakutsi behar ditugulako”, dio Jonek.
Leku askotan esan diete Euskal Herria idealizatu bat erakutsi dietela baina antolatzaileek behin eta berriro diote ez dela horrela izan: “Zailtasunak azpimarratu ditugu, baina euskara zenbat esparruetara zabaldu den ikusi dute eta zer aukera izan ditzakeen hizkuntza gutxitu batek normalizazio bidean. Egiteko geratzen zaigunari ez diote hainbeste garrantzirik eman”, dio Urkok. “Hizkuntzarentzat minimoki osasungarria izan daiteeken horretatik behera dabiltza, egoerarik onenean, hezkuntza elebiduna dute baina elebitasun hori zalantzazkoa izaten da, indarra gaztelaniak duelako”, gaineratu du Jonek.
Garabide elkartea
Garabide elkartea, Mondragon Unibertsitateko HUHEZI fakultateak duen Lanki lankidetza programaren baitan sortutako elkartea da.
Garabideren helburuak honakoak dira:
- Garapen bidean dauden herrietako hizkuntza komunitate minorizatuekin lankidetza bideratzea.
- Munduko Hegoaldeko hizkuntza komunitate minorizatuetako eragileekin lankidetza pro-iektuak garatzea.
- Euskararen eta euskal kulturaren garapenean lanean ari diren erakundeek hegoaldeko hizkuntza komunitate minorizatuekiko lankidetzako beren esperientzia eskain dezaten sustatzea horretarako markoa eta bideak eskainiz.
Helburu horiek betetzeko, hainbat proiektu dituzte aukeran:
- Formazio eta kapazitazio proiektuak
- Esperientzien truke-programak
- Aholkularitza proiektuak
- Tutorizazio proiektuak
Salustiano Ayma Morales. BOLIVIA
Salustiano Ayma Morales aimara da eta aimara du ama-hizkuntza. Gaztelera zazpi edo zortzi urterekin ikasi zuen, eskolan. Boliviako Orinoca herrikoa da, Evo Moralesen herrikoa eta presidentea lehengusua du aitaren aldetik eta osaba, amaren aldetik. Boliviako Hezkuntza Ministerioan egiten du lan Salustianok, jatorrizko aimara jakintzetan profesionala da; aimara hizkuntzaren garapenean egiten du lan eta aimara herriaren jatorrizko jakintzak lantzen ditu.
1990az geroztik, prozesu asko egin dituzte Bolivian jatorrizko hizkuntzak hezkuntza sisteman txertatzeko. Froga gisa, lehen esperientzia bat egin zuten eta Boliviako hiru hizkuntza nagusien irakaskuntza sartu zuten hezkuntzan; aimara, kitxua eta guarania. Esperientzia oso interesgarria izan zen Salustianok esan digunez, emaitza onak utzi zituen eta 1994ko hezkuntza erreformarekin batera orokortu egin zen hezkuntza sistemaren baitan hizkuntzak erakustea. “Baina tamalez, erreforma inposaketa gisa hartu da, irakasleek ez dute ongi hartu eta ez du bultzadarik izan”, esan digu.
Garai hartako gobernuak ezarritakoaren arabera, gaur egun hezkuntzarako bi eredu daude Bolivian: elebiduna (aimara-gaztelania, kitxua-gaztelania, guarani-gaztelania), nekazal eremurako eta bestea, elebakarra, gaztelania hutsez, hiri inguruentzat. “Familiek ulertzen dute hezkuntza elebiduna, bigarren mailako hezkuntza dela eta elebakarra, lehen mailakoa dela. Izan ere, nire herrian oraindik ez dago jatorrizko hizkuntzen garrantziaren inguruko kontzientziarik. Dena den, 90. hamarkadan, prozesua martxan jarri genuenean, egoera zailagoa zen, gehiengoa kontra genuelako. 500 urte atzera egiten ari ginen ero batzuk ginela esaten ziguten, aimara ezjakinen hizkuntza dela”, esan digu Salustianok.
Aimara, guarania eta kitxua
Bolivian 35 hizkuntza hitz egiten dira gutxi gorabehera eta aimara, guarania eta kitxua dira gehien hitz egiten direnak. Baina hizkuntzen erabilera beherantz doa, nortasun eta kontzientzia linguistiko faltagatik. “Aimara izatea historikoki iraingarria izan da, aimara hitz egiteagatik baztertu gaituzte, aimaraz idazten eta irakurtzen ikasi dugunean, torturatu ere egin gaituzte, mingaina atera digute, hatzak moztu. Sufrimendu horren eraginez, nire herriko jendeak bere errealitateari uko egin dio. Berreskuratze prozesuan gaude eta jende askok pentsatzen du gaztelania hitz egitea hobea dela. Hizkuntza guztiak parekoak dira baina gure konkistatzaileek, bazterketaren ondorioz, gutxiago sentiarazi gaituzte, eta horretan jarraitzen dute. Izan ere, hizkuntza baztertzeko ahaleginean dabiltzanek esandakoa sinetsi egiten du jende askok eta nekazal inguruan gurasoek nahiago dute seme-alabekin gaztelaniaz aritu, nahiz eta ez dakiten ongi hitz egiten.
Indigenak gehiengoa dira Bolivian, baina belaunaldi berriek gutxi hitz egiten dute hizkuntza. Hizkuntza galtzeko prozesua azkarra izaten ari da eta arduratuta daude. Dena den, presidentea indigena denez, horrek kontzientzia piztuko duela eta egoera aldatzeko aukera gehiago izango dela uste dute.
Eskola eta hizkuntza
Bolivian, eskolak ezer gutxi egiten du hizkuntzaren berreskuratze prozesuan. Nekazal eremuetan hezkuntza elebiduna zabaltzea adostu zen arren, irakasleek ez dute horretarako prestakuntzarik jaso, ez da materialik sortu eta ez da aurrerapenik izan. Irakasle gehienek gaztelaniaz irakasten dute, kontzientzia apur bat duten gutxi batzuek izan ezik eta badira, haurrei gaztelania ez den beste hizkuntza batean hitz egitea debekatzen dietenak ere.
Orain, hezkuntza sistema berrikusten ari dira eta proposamena hezkuntza sistema elebiduna izatea da, bai nekazal eremuan, baita hirietan ere. Dena den, beste arlo batzuetan ez da pausorik eman, ia. “Nire ustez, hemen duzuen aberastasunerako bat da, egiten ari zareten lanaren erdigunea hizkuntza eta kultura direla”, dio. Zirrara gehien eragin diona euskara unibertsitatera iritsi izana da: “HUHEZIn ikasgai gehienak euskaraz ematen dira. Guretzat hori utopia da oraindik, baina esperientzia hau ikusita, indartuta sentitzen naiz eta agian geuk ere lor dezakegu”.
Bere herrian hizkuntzaren eta kulturaren aldeko kontzientzia soziala falta dela dio Salustianok, baina lana eginez, aurrera egingo dutela. Gogorik ez du falta.
Adela Ajquijay. GUATEMALA
Guatemalakoa da Adela Ajquijay, maia kaqchikel komunitatekoa, hain zuzen ere. Haren hizkuntzan Ixch’umil izena du, Izar. Kaqchikel Moloj izeneko fundazioaren ordezkari gisa etorri da Euskal Herrira, zuzendaritza batzordeko kide baita. Fundazioaren helburu nagusiak bertako kultura indartzea eta hizkuntza berreskuratzea dira. Guatemalak 13 milioi biztanle baino gehiago ditu eta % 65 baino gehiago indigenak dira. Hala ere, hezkuntza sistemak ez ditu haien beharrak kontuan hartzen eta eskoletan ez dituzte bertako hizkuntzen garapena eta kultura lantzen. Hezkuntza erreformak oinarrizko curriculum nazionala sortu du eta horrek egoera hobetuko zuela uste zuten, baina ez da hala izan. Egoera aldatzeko borrokan jarraitzen dute beraz, Guatemalako indigenek.
Guatemalan lau herri bizi dira: maia, garifuna, xinka eta herri ladinoa bera. Hezkuntza erreformak bultzatu duen curriculum nazionalak lau herri horien arteko elkarbizitza armonikoagoa izaten lagunduko zuela uste zuten, baina ez da horrela izan. Indigenek, haien kultura errespeta dadila eskatzen dute eta prozesu eta erabaki politikoetatik ez baztertzea. Baina curriculumak ez ditu haien behar guztiak kontuan hartu eta prozesua bestelakoa izan dadin lanean ari dira zenbait erakunde.
“Kaqchikel Moloj-en lan garrantzitsua egin dugu irakurtzen eta idazten irakasteko, eskola komunitarioekin batez ere, eta orain esperientzia hori eskola ofizialetan sartzen ari gara. Guretzat lorpen handia da, urte askotan itxita egon den atea zabaltzen ari garelako. Ikasgeletan hizkuntza eta kultura garatzeko konpromisoa hartzen duten irakasleek lana egiteko metodologia bat behar dute, baita materiala ere. Materiala prestatu dugu eta orain erabilgarri da”, esan digu Adelak. Hezkuntza elebiduneko zuzendaritza nagusiak haien lana onartu du eta hurrengo pausoa eskola guztietara iritsi ahal izateko pausoak ematea izango da. Hori da helburua.
Curriculum propioa izateko lanean ari direla dio Adelak: “Kaqchikel gisa gure curriculuma izateko proposamena egiten ari gara, eta lehen proposamena badugu. Gure lana kaqchikel komunitateko eskola ofizial guztietara zabaldu nahi dugu eta lan asko izango dugu hemendik aurrera; sentsibilizazio lan handia egin behar dugu. Gure lehentasuna curriculum proposamen horri bultzada linguistikoa, politikoa eta kulturala ematea da, proposamen hutsean gera ez dadin. Izan ere, erraza da diseinua egitea, baina transmititzeko, formatzeko orduan, oinarri bat behar du. Beraz, denbora eman behar diogu, elementu kultural asko landu behar ditugu, baita hizkuntza ere.”
Eskoletan gaztelania nagusi
Guatemalan 22 hizkuntza maia daude eta horrez gain, garifuna, xinka eta gaztelania hitz egiten dira; guztira, 25 hizkuntza, beraz. Baina eskola guztiek gaztelaniaz funtzionatzen dute: “Hemen A, B eta D ereduak ezagutu izana garrantzitsua da, geure burua kokatzeko. Gu, A ereduan geundeke. Badira norbanakoen ekimenez bertako hizkuntzan lan egiten dutenak, baina gutxi dira, eta horrek ez du arrakastarik. Era horretan lan egiten zuen eskola bat bazen eta proposamena bestelakoa zelako, denbora gutxi iraun zuen zabalik, lau urte besterik ez. Ondoren, beste izen batekin ireki zuten”.
Irakasleek ez dute debekatuta gaztelania ez den beste hizkuntzaren bat hitz egitea, legearen babesa dute eta curriculum nazionala ere hor dago, baina aurrerapauso teorikoak dira, Adelak esaten duenez, burua eta bihotza ez daudelako horretara zabalik. Badira bertako hizkuntzak idazten eta irakurtzen irakasteko konpromisoa hartuko luketen irakasleak, baina ikasleek gaztelaniaz hitz egiten dute euren artean ikasgelatik kanpo. “Oraindik ez dugu indigena sentitzearen harrotasunik eta beraz, irakasleak ez du hizkuntza edozein lekutan erabiltzeko konpromisorik sentitzen”, dio Adelak.
Adelak ez zuen Euskal Herria ezagutzen, baina bazuen hemengo berri eta gustura hartu zuen hona etortzeko gonbidapena: “Hemen asko ikasi dut eta han baloratzen ez ditudan alderdi batzuk baloratu ditut. Gure ahuleziak ezagutu ditut eta eguneroko lanean lagunduko didaten esperientzia sakonak daramatzat”, dio. Ametsak gauzatzeko borrokan eta lanean segi behar dutela, prest segi behar dutela esan digu Adelak.
Sonia Raymundo. GUATEMALA
Maia Q’anjob’al komunitateko kide da Sonia Raymundo, Guatemalakoa. Fundación Rigoberta Menchú Tum izeneko fundazioan egiten du lan, hezkuntza proiektu bateko aholkulari pedagogiko gisa. Programaren helburua irakasleei prestakuntza osagarria eskaintzea da eta unibertsitateko lizentziatura baten baitan gauzatzen da. Curriculum diseinua beraiek egin dute eta maien mundu-ikuskeran du oinarri. Guatemalan hizkuntza bultzatzeko kontzientzia falta dela dio Soniak eta unibertsitateak horretan esku hartzea garrantzitsua dela esan digu.
Guatemalan estatu mailako unibertsitate bakarra dago: San Carloseko unibertsitatea eta horrek ematen du ikasketa horien kreditu akademikoa. Bertan txertatu dituzte ikasketak uste dutelako estatuak herri indigenei hezkuntza emateko betebeharra duela. Zehar-lerro moduan, genero berdintasuna lantzen dute, Soniak esan digunez Guatemalan matxismoa handia delako, lanerako metodologia ere berritzailea da; eskema tradizionala hautsi nahi dute, irakaslea laguntzailea izan dadila nahi dute eta ikasleak jarrera aktiboa izatea. Eta beste zehar-lerro bat hizkuntzaren erabilera litzateke, orain arte baztertua izan delako. Soniak dioenez, ez dago ikasleari hizkuntza maia irakasteko ohiturarik nekazal eremuko eskola gehienetan haurrak haien ama hizkuntzan elabakarrak diren arren.
Lanean ari diren irakasleak dira programa horretako ikasleak eta helburua unibertsitatean ikasten dutena eguneroko lanean, ikasleekin, sei eta hamabi urte bitarteko haurrekin, aplikatzea da. Tutore talde bat ikasgeletara joaten da aplikazio hori zenbaterainokoa den ikusteko eta laguntzeko: “Ikasleek komunitatearekin kontaktua izatea nahi dugu eta mementoren batean komunitatearekin batera ekintzak egitea, bertako kideek haien hizkuntzan ikasteak duen garrantzia ikusten dutelako. Izan ere, sarritan, atzerapen gisa ikusten dute maiaz irakastea. Nire lagun bat irakaslea da eta esaten dit ez duela maia hizkuntzan bidaltzen diegun materialik erabiliko, atzerapena dakartelako. Komentario horiek oso gogorrak dira”, dio Soniak.
Guatemalan dauden 25 hizkuntzek aberastasuna ematen dietela, baina nolabait, hezkuntza prozesua oztopatzen dutela dio, eskoletan ez dagoelako hizkuntza bakarra, agian hiru ere badira. Horrek zailtasunak ekartzen ditu eta politika linguistiko bat egin dezaten aldarrikatzen dute herri indigenek.
Orain arte, genozidio prozesuarengatik eta gizartean dauden bazterketa eta arrazakeriarengatik, populazioaren autoestima oso baxua izan da. “Hemen bezala, jende askok erresistentzia jartzen dio bere seme-alabei maia hizkuntza irakasteari, maia hizkuntzaren gutxiespen etapa bat egon delako. Hizkuntza hitz egiten dugunok kontzientziazio prozesu batetik pasa garelako egiten dugu. Erdialdeko lurretan asimiliazio prozesu bat bada eta indar gutxi du bertako hizkuntzak. Gazteak gaztelaniara egokitutako testuinguruan bizi dira, beraien interesak beste batzuk dira: moda, beste kultura bat hartzea… jende askok AEBetara emigratzen du, interes nahasketa dago eta testuinguru horretan hizkuntza bigarren mailan geratzen da”, adierazi digu Soniak.
Familia giroan
Euskal Herrian familia giroan izan direla azpimarratu du Soniak: “Edozein herritan senti ezin daitekeen gertutasuna sentitu dugu, konfiantza eman digute euskaraz ikasi ditugun hitz apur horiek esateko. Nire herriaren eta nire lanaren errealitateari buruzko kritika egitera ere bultzatu nau hemen ikasitakoak”.
Motibazioa, lanerako antolakuntza eta denak helburu baten alde lanean aritzea ikustea polita izan dela eta zer pentsatua eman diela dio: “Hezkuntza arloan antolaketa ona duzue; ereduak… Hizkuntza behar gisa ikusi eta lan egin zenuten, etor zitezkeen oztopoei begiratu gabe, apustu sendoa egin zenuten.”
Soniak esan digunez, Guatemalan Euskal Herria eredua izan da hizkuntzaren trataerari dagokionez: “Oso interesgarria izan da eta indarra ematen du ikustea badela herri bat, gure herrietatik haratago dagoena, baina gurekin batera borroka berdinean dagoena eta, erraza balitz, ona litzateke, gu banatzera etorri den inperialismoaren aurka borroka egiteko elkartzea”.
Jaqueline Caniguan eta Jose Huenupi. WALLMAPU
Maputxe herriaren izena Wallmapu da haien hizkuntzan. Txile eta Argentinaren menpe bizi den herria da eta Jaqueline eta Jose, Txileren menpe dauden lurretan bizi dira. Mapudungun hizkuntza hitz egiten dute eta bihotzean daramate herria. Atzerrira joatean pasaportea begiratu eta txiletarrak ote diren galdetzen dietenean, arraro sentitzen direla diote. Ez dira txiletarrak, ezta argentinarrak ere. Maputxeak dira. Euskaldunok badakigu zerbait horri buruz. Milaka kilometrok antzeko errealitateak banatzen dituzte. Hizkuntzaren aldeko borroka zaila da Wallmapun, baina Jaqueline eta Jose gogotsu dabiltza eta itxaropenik ez dute galtzen.
Jaquelinek mapudungun hizkuntzan hitz egiten dio urtebete pasatxo duen semeari. Senarrak ez daki hizkuntza, baina erabaki hori hartu zuten jaio zenean. Ordutik, kritika asko entzun behar izan ditu, tartean semeak gaztelaniaz jakingo ez duela eta leloagoa izango dela entzun behar izan du. Euskal Herrian bizi izandako esperientziak ideia hori baztertzeko eta aukera egokia egin zuela ziurtatzeko aukera eman dio.
Josek, ahal duenean irakasten die mapundungun hizkuntza ikasleei. Ez du horretarako babesik, baina ahal duena egiten du. Ez zuen Euskal Herrira etortzeko baimenik jaso eta berarekin hitz egin genuenan, ez zekien hilabeteko soldata galduko ote zuen, ezta bueltan zer egoera topatuko zuen ere.
Jaqueline Caniguan hizkuntzalaria eta irakaslea da. Universidad Metropolitanan aritzen da lanean eta kazetari ekimen batek ekarri du Euskal Herrira, Azkintuwe izeneko (Behatokia, euskaraz) egunkari maputxeak. Maputxe herriari eta herri indigenei buruzko informazioa ematen dute aldizkarian.
Jose Huenupi Lehen Hezkuntzako irakaslea da. Gobernuaren gidaritzapean egiten du lan eta gaztelaniaz ematen ditu eskolak, baina ahal duen neurrian hortik ateratzen da ikasleei mapudungun hizkuntza irakasteko.
Mapudungunaren egoera eta hezkuntza
Gaztelania, hizkuntza gutxitua zapaltzen duen hizkuntza menperatzailea da maputxeen herrian. Hizkuntzari dagokionez, autoestima maila oso baxua da. Familia giroan baino ez da mantentzen eta haurrei normalean, gaztelaniaz hitz egiten diete gurasoek. Transmisioa eten egin da eta horren ardura hezkuntza sistemak eta gizarteak dutela diote, hizkuntzari prestigioa kendu diotelako.
Estatuak ez du hizkuntza bultzatzeko prozesua sustatzen, hizkuntza baztertzen du eta haien kultura folklorizatu du.
“Hezkuntza arloan gobernuak badu legeria eta guk ezin dugu bertatik atera, eduki guztiak zehaztuta baitatoz . Min egin nahi digute, trabak jarri nahi dizkigute motibazioa gal dezagun”, aipatu du Josek.
Bachelet-en gobernua Pinochetek ezarritako legea bertan behera utzi duen lege berria prestatzen hasi zen. Lege hori aprobetxatuta, erakunde maputxe batzuek mapudungun hizkuntza bertan sartzea proposatu zioten, baina gobernuak ez zuen ahalegin handirik egin. Legeak dio eskola bakoitzak curriculum propioa lantzeko askatasuna duela baina irakasleentzat erosoagoa da estatuaren curriculuma lantzea, berria osatzen hastea baino.
Kimkintun, Kimkontun, Kimkawtun, Kimpewmatun
Maputxeek pedagogia eredu propioa dute. Eredu horrek gaitasun neumoteknikoen garapena bultzatzen du. Garai batean memoria oinarrizkoa zen, ahozko kultura transmititzeko. Norberak egiten duena sentitzeari garrantzi handia ematen diote maputxeek. Pedagogia maputxeak lau estrategiari buruz hitz egiten du:
Kimkintun: bilatzen, begiratzen ikastea.
Kimkontun: aurkitzen ikastea.
Kimkawtun: jolasten ikastea.
Kimpewmatun: amets egiten ikastea. Maputxe kulturan ametsak, amets egiteak, hezi egiten du.
Jaquelinek dionez, hausnarketa egitea falta zaie, pedagogia hori gaur egungo munduarekin nola uztar daitezkeen ikusteko: “Kontua ez da gure jendea isolatzea, baizik eta garena izatea eta horrekin aurrera egitea”.
Cesar Pilataxi. EKUADOR
Cesar Pilataxi kitxua da, ekuadortarra. Kitxua hizkuntza eta kultura Argentina, Txile, Bolivia, Peru, Ekuador eta Kolonbian aurki daiteke gaur egun. Horren aldeko borroka 1930an hasi zen Ekuadorren eta horretan aritu zirenek jazarpena eta espetxea ezagutu zituzten. Egun, hizkuntza, nortasuna eta kulturaren aldeko borrokan ari dira gaztelania nagusi den lurraldean. Cesarren ametsa unibertsitate kitxua sortzea da eta ametsa errealitate bihur dadin atsedenik gabe ari dira lanean. CAUSAI kultura indigenen fundazioko kide da Cesar.
Gaur egun Ekuadorko herritarren % 45 bertako kulturak dira, eta kitxuak % 25. Hamairu hizkuntza gehiago daude eta bizirik iraun dezaten estrategiak bilatu behar dituzte.
Nazionalitate eta herrien mugimendua 1986an indartu zen Ekuadorren eta hizkuntzak, kulturak eta nortasunak garrantzi handia izan du horretan.
1990n errebelio handia izan zen Ekuadorren, herri indigenek bultzatuta. “Alderdi politikoek, komunikabideek… uste zuten herri indigenek ez genuela antolaketa gaitasunik baina 1990ean, munduan sozialismoaren erreferenteak eta ezkerreko alderdien krisiak gertatzen ari zirenean, mugimendu indigena sortu zen Ekuadorren. Orduan estatu nazioanitzaren proiektu politikoa bultzatu zen. Kultura ezberdinak eta hizkuntza ezberdinak bizi gara eta estatu ekuadortarrak ez du homogeneoa izan behar, edo elebakarra; eleanitza izan behar du”, dio Cesarrek.
1995ean proiektu politikoaren aurrerapena ikusteko elkartu ziren, kultura eta hizkuntza bultzatzeko lan handirik ez zela egin ikusi zuten eta herri indigenetatik espazio akademiko propioa bultzatzea erabaki zuten. Haien izaeratik abiatuta, orientazioa emango dien pedagogia bat, filosofia bat bultzatzea zen helburua, hizkuntzaren eta kulturaren egoera hobetzeko, nortasuna bultzatzeko eta pobreziari aurre egiteko.
1998an kulturarteko hezkuntza elebidunaren zuzendaritza sortu zen baina eredu horrek ez zuen aurrera egin. Konstituzioaren erreformarekin batera, nazionalitateek hezkuntza sistema propioa egiteko aukera aitortu zen, baina gaztelaniak jarraitzen du hizkuntza nazionala eta ofiziala izaten. Zuzendaritza horretatik lan handia egin dutela dio Cesarrek, baina hezkuntza sistema hori pobreentzat, atzeratuentzat, indigenentzat den hezkuntza sistematzat hartzen da. Gainerakoentzat hezkuntza sistema hispanoa dago. Banaketa dago. Eta sistema elebidunak ez du hizkuntza indartzen Cesarren ustez.
Unibertsitatea sortzeko lanean
“Hori guztia ikusita, zein eredu pedagogiko bultzatu nahi dugun zehazteko lan egin dugu CAUSAI fundaziotik. Irakasleak prestatzen hasi gara, baina instituzioetatik kanpo, kontzientzia sortzeko, konpromiso soziala bultzatzeko hizkuntza indartzearen inguruan. Gure lana ez dago onartua eta ez digute babesik eman nahi, horrelako lan bat egitea oso arriskutsua dela uste dutelako. Esparru informaletik, gure kulturen ikuspegi eta filosofiatik ari gara lanean, gauzak eraikitzen eta estatuari hori ez zaio interesatzen”, dio Cesarrek.
Hezkuntza haien filosofiatik bultzatu eta garatu nahi dutela azaldu digu Cesarrek eta horretarako, unibertsitate mailan ari dira lanean: “1998an unibertsitate izaerako lehen ikasturtea antolatu genuen baina unibertsitateen kontseiluak esan zigun ezin genuela horrelakorik egin. Guk aurrera jarraitu genuen, filosofia pedagogikoa landu dugu eta proiektua prest dago unibertsitateko kontseilura aurkezteko, azter dezan, oniritzia eman dezan, eta parlamentura aldeko txostena bidal dezan unibersitatearen sorrera onartzeko. Lan horretan ari gara, orain kulturarteko pedagogiaren ikasketak ditugu, irakasleen prestakuntza egiten dugu hezkuntzaren kudeaketarako eta badugu beste karrera bat, herri indigenen eskubideen inguruan”. Unibertsitate horretan bi hizkuntzetan ematen dituzte eskolak; kitxuaz eta gaztelaniaz.
Euskal Herrian hizkuntzari eman zaion bultzada oso garrantzitsua dela uste du Cesarrek: “Hemen hizkuntza borrokarako plataforma gisa hartu duzue, nortasuna eta kultura garatzeko eta bultzatzeko. Eta hizkuntza esparru guztietan dago; komunikabideetan, lanean, hirian, kalean, familian… Hori oso interesgarria eta garrantzitsua da. Hizkuntzatik dimentsio nazionala proiektatzen duzue eta hizkuntzak babes berezia du”.
