LERTXUNDI, Anjel: Zuk zeuk irakasten ari zaren horren gaineko irrikarik ez baduzu, alferrik ari zara transmititzen. Eta euskararekin ere, gauza bera gertatzen da.
2010-01-01
Umetatik izan zuen argi Andu Lertxundik (Orioa, 1948) zerbait izatekotan, idazle izan nahi zuela. Eta horretan eman du ia bere bizitza osoa. Dena den, idazle baina gehiago izan da; irakasle, kazetari, gidoigile eta zinema zuzendari ere aritu baita lanean. Euskaltzain urgazlea da eta Euskal Idazleen Elkarteko lehen presidentea izan zen. Zarautz du, bizileku eta han bildu da Hik Hasirekin. Bere irakasle garaiei buruz ez ezik, egungo hezkuntzaren inguruan ere hitz egin du.
Irakaskuntzan aritu zineneko urteak nola gogoratzen dituzu?
Nik bi aro izan nituen irakaskuntzan. Lehena, hemen, Zarauzko ikastolan, eta bigarrena, Irakasle eskolan. Beti esaten dut nire onenak ikastolako garaian eman nituela. Garai zailak ziren. 1972-1976 urteen artean izan zen, eta orduan sortzen ari ziren hainbat ikastola. Orduan, eginbehar handi bat zegoen gurasoak animatze aldera. Batetik, haurrak ikastolara lasai bidal zitzaten, eta, bestetik, lasai egon zitezen gaztelania ikasiko zutela eta. Beti esaten nien gurasoei, guk nahi izango ez bagenu ere, eta gurasoek eta gizarte osoak nahi ez balute ere, lasai egoteko, ikasiko zutela.
Hori dela eta, ikastola askotan ibili nintzen gurasoei-eta hitzaldiak ematen. Nolabait, alde horretatik, gurasoen pedagogia eginez. Horrek esan nahi zuen, orduz kanpo, batean Mutrikura, bestean Elgoibarrera, bestean Ordiziara… ibiltzen nintzela, gurasoekin egoteko eta hitzaldi batzuk emateko. Nolabait propagandista moduan edo. Garrantzi handiko lana izan zen.
Horiek dira lehenengo garai hartatik oroitzen ditudanak. Eta, bueno, lan asko egin izanaren oroitzapena, eta nik nuen guztia, ondo edo gaizki, eman izanarena.
Ondoren, Irakaskuntza eskolakoa beste mota bateko lana izan zen. Niretzat, oso pozgarria izan zen, Irakasle eskolara joan nintzenean, Zarauzko ikastolan nire ikasleak izan zirenen artetik kopuru handia irakasle izateko ikasten ari zela ikustea. Ez dut esango nigatik izan zenik, irakasle talde guztiarengatik zen, eta pentsatu nuen: “Zerbait ongi egiten genian, hauek ere irakasle izan nahi baldin badute”. Hori poz handia izan zen.
Horien aurretik ez zuen jende askok irakasle izan nahi. Ez zegoen irakasle euskaldunik...
Gurean ere irakasle falta izugarria zen. Batez ere, ikasleek zenbat eta aurrerago egin, orduan eta eragozpen gehiago zeuden irakasleak aurkitzeko. Beti genbiltzan horrela. Gogoan dut, adibidez, nik Salamancan ezagutu nuela Mariasun Landa. Hark artean ez zekien euskaraz, zerbait ulertzen zuen, baina jakin ez zekien. Eta orduan, animatu egin nuen, ikasteko borondate izugarria baitzuen. Laster jarri zen, eta ikasi egin zuen. Horrelako egoera asko zeuden. Hantxe ibiltzen ginen, non amuren bat botako, irakasleak azaltzeko.
Irakasle eskolan izan nuen esperientzia oso lotuta zegoen nire idazle lanarekin. Literaturako eskolak ematen nituelako, literatura unibertsala, generoak… horrelakoak, baina haur literatura ere ematen nuen. Eta inoiz, hizkuntzaren didaktika ematea ere egokitu zitzaidan. Nik hizkuntzaren didaktika ematen nuenean, nik neuk hizkuntzarekin izandako esperientziatik ematen nuen.
Azkenean, uste dut hizkuntzaren didaktikan garrantzitsuena dela hizkuntzaren beraren gozamena transmititzea, eta hori hizkuntzaren beraren bidez soilik transmiti daiteke.
Egun, irakaskuntzatik urrun, nola ikusten duzu hezkuntza?
Nik eskolaren beraren martxa ez dut zehatz-mehatz ezagutzen. Egia da oraindik ere joaten naizela, eskola eta institutu batzuetara. Lau edo bost bisita egiten ditut urtean, eta egoera ezberdinak ezagutzen ditut. Saiatzen naiz, gainera, Gipuzkoakoak ez diren eskoletara joaten, horiek, Gipuzkoakoak, gehixeago ezagutzen ditudalako.
Esaterako, urtero, Burlatara (Nafarroa) joaten naiz. Han, badago literatura irakasle bat, ikasleak asko motibatzen dituena. Ondoren, zu hara joaten zarenean, asko nabaritzen da hori. Erabat. Nik beti esaten dut inork ez duela ematen barruan ez daukana. Ez da posible.
Zuk zeuk irakasten ari zaren horren gaineko irrikarik ez baduzu, alferrik ari zara transmititzen. Eta euskararekin ere, gauza bera gertatzen da. Nik, batez ere, hizkuntzaren perspektibatik egiten dut beti hausnarketa.
Hori orokortuko al zenuke?
Bai, uste dut baietz. Kimika bizi duenak eta kimika gogoko duenak sentimendu hori transmititu egiten du, ez badu nahi ere. Irakaslea arituko da, demagun, etengabe ikasleei esaten irakur dezatela, irakurtzea garrantzitsua dela... Baina irakasle horrek irakurtzen ez badu, ikasleak sekula santan irakurtzen ikusten ez badu, erabat diskurtso hipokrita izango da. Ikasleak irakurriko du gogoak ematen diolako, baina ez, andereñoak edo irakasleak esan diolako. Alderantziz, ordea, irakurketarako zirrara hori erakusten badu, ez die, agian, denei transmitituko, baina baten bat harrapatuko du.
Ikusten al duzu hezkuntzan hutsune garrantzitsuren bat? Edo zerbait soberan?
Lehendabizi, kontu bat aipatuko nuke, oso kanpotik begiratuta. Susmo bat da. Ezin dut ezer guztiz ziur esan, baina iruditzen zait irakaslearen lana gehiegi burokratizatu dela. Eta irakasleak, neurri handi batean, irakastearen ofizinistak ere badirela… Hainbeste txosten, eta hainbeste gorabehera. Ez dakit horiek guztiak beharrezkoak diren, baina garai bateko transmisio pertsonalari indarra kentzen dio horrek guztiak. Eta irakaskuntzan, ebaluazioa garrantzitsua da, baina bukaera baino ez da. Ebaluazioak ez du inoiz helburu izan behar, helburua ebaluatu behar duzuna da. Ebaluatu behar duzun hori, zuk ondo azaltzen baldin baduzu, ebaluatzen ez bada ere, berdin izango da. Baina helburua ebaluazioa bera bihurtu dela iruditzen zait.
Batzuetan inpresioa daukat, entzuten dudanagatik, eta baditut irakasleak inguruan, burokraziaren sarean harrapatuta daudela. Eta horrekin kezkatuegiak, benetan beren lanarekin kezkatu beharrean. Susmoa da, nolabait daukadan inpresio bat. Guk behintzat ez geneukan kontu bat da, eta horrek arriskua duela iruditzen zait. Ebaluatu egin behar da, dudarik ez dago horretan, eta ez dut zalantzan jartzen. Baina ez ote da indar eta energia gehiegi gastatzen bestelako gorabehera horietan?
Nik hizkuntzaren adibidea ezagutzen dut. Hizkuntzaren didaktika, berez, praktikoki ebaluatu ezina da. Baina ebaluatzen da, hain zuzen ere, hizkuntzaren irakaskuntzarako gutxien balio duen eta askotan eragozpena den gauza bat, alegia, gramatika. Sarritan eragozpena besterik ez den kontu bat da, eta horretan energia gastatzea…
Ez dakit hori nola bidera daitekeen, baina arazo handi bat ikusten dut horretan.
Egun irudiak duen garrantziarekin, ahozkotasunak eta irakurketak nolako garapena izan dutela iruditzen zaizu?
Uste dut forma berriak hartzen ari direla. Eta forma berri horietan, dudarik ez dago, ikus-entzunezkoen eragina handia da. Begira gaur egun Interneten idazkuntza zenbat aldatzen ari den. Egunkarietako idazkuntza eta Internetekoa ez da bera. Alde batera utzita baldarragoa den ala ez. Ezberdina da. Laburragoa da, saltaka egiten da, txinparta bat hemen, bestea han, link-ak batera eta bestera ibiltzeko…
Horrek esan nahi du, Interneten dabiltzan ikasleek, oharkabean ere, sistema horri guztiari jarraitzen diotela, eta beraien funtzionamendu mentala ere sistema horrekin ari dela. Beraz, zer aldatzen ari den hausnartu beharra daukagu. Eta liburua transmisio bide bakarra balitz bezala erabiltzea ez da bide egokia, biak aintzat hartu beharko dira. Baina ez dut uste liburuan soilik oinarritutako sistemak egungo beharrei erantzuten dienik.
Hori idatziari dagokionez, eta ahozkotasunari dagokionez, berriz, kontuan izan behar da, lehen, ahozkotasunaren iturri nagusiak bi zirela: etxea eta kalea. Gaur, etxean, ez da hitz egiten. Bueno, gutxiago hitz egiten da. Azkenean, familia ez da osorik biltzen mahaiaren inguruan, biltzen denean telebista piztuta dago, eta ezin da hitz egin… Orduan, ahozkotasunaren transmisioan, baina baita balioen transmisioan ere, horren garrantzitsua den iturri horrek indar handia galdu du.
Noski, gurasoek seme-alabekin eguneroko gaiez hitz egiten ez badute, alferrik da. Izan ere, horrelakoetan ez zara bakar bakarrik ahozkotasuna transmititzen ari, eduki batzuk transmititzen ari zara, alegia, zuk duzun munduaren ikuspegia. Baina hori falta baldin bada, ume horiek erreferentziarik gabe daude. Nolabait, telebistako, kaleko, Interneteko… bonbardaketa jasaten ari dira, erreferentzia garrantzitsurik gabe.
Eskolak balioen transmisioan duen garrantzia aipatzen da sarritan. Bai, eskolak balioen transmisioan garrantzia du, baina ez da gurasoen transmisioaren ordezkari. Nahiko balu ere, ezingo luke ordezkatu. Besteak beste, ikasle bakoitza familia batetik datorrelako. Balioen transmisioaren iturri nagusia, noski, familia da.
Ahozkotasunaren eta balioen transmisioa etxetik herrenka baldin badoaz, eskolak bere gain hartu behar al du ardura hori?
Eskola beti da familiaren laguntza bat. Azken batean, eskolarena asmazioa da, familiak berez bete behar lukeen kontu bat bete ezin duelako. Garai batean, XVII eta XVIII. mendeetan, familia aberatsek irakasle pribatuak kontratatzen zituzten etxerako. Orduan, eskolaren funtzioa horren baliokidea da. Beraz, beti izan da familiaren laguntzaile.
Familia aldatu denean, eta familiak bere lana betetzen ez duenean, ezin da guztia eskolaren gain utzi. Nolabait eskolak eta familiak bat egin beharra daukate. Eskolak familiari ardurak eskatu behar dizkio.
Gizartea, beti, eskolari ari zaio erantzukizunak eskatzen, baina, alderantziz? Eskolak ezin du familia ordezkatu; orduan, familiari ere erantzukizunak eskatu behar zaizkio.
Zein dira, zure ustez, eskolak bete beharko lituzkeen oinarrizko funtzioak?
Balioei dagokienez, nik elementu batean zentratuko nuke eskolaren egitekoa. Eta ondoren, guztia haren inguruan ardaztu. Eta elementu hori berdintasuna da. Diru gehiago duzulako, edo beste kolore batekoa zarelako, edo ideologikoki zure gurasoak ez dakit nolakoak direlako… Ez zara horregatik hobea edo okerragoa izango. Berdintasun horren inguruan, nik zuri ematen dizudana eta zuk niri ematen didazuna parean daude. Nik eskerrik asko edo barkatu esaten dudanean, ari naiz onartzen besteak esaten didana, eta, orduan, bestea onartzen ari naiz, ez da formula sozial hutsa. Formula horren atzean badago filosofia bat, eta, horrelakoak esaten ditudanean, zerbait gehiago adierazi nahi dut.
Eta irakaskuntzari buruz, aldiz, 14 urtera arte, erabateko ardatza hizkuntza da. Baten batek esango du: Normala Lertxundik hori esatea, bera idazle izanda… Baina azaldu egingo dut. Matematika hizkuntzaren bidez irakasten da, geografia hizkuntzaren bidez irakasten da, irakasgai guztiak hizkuntzaren bidez irakasten dira, eta, nolabait, hizkuntza erregistro ezberdinen –abstrakzioa, deskriptiboa, adierazlea…– antolamendua litzateke eskolak irakasten duena.
Matematikako irakasleak esango dizu: “Ni ez naiz hizkuntza irakaslea”. Gezurra. Zu, batez ere, hizkuntza baliatzen ari zara, matematika irakasterako garaian. Horrek esan nahi du hizkuntzaren aldetik erantzukizuna duzula. Eta ikasi egin behar duzula, jakin egin behar duzula, matematika irakasteko garaian zer-nolako hizkuntza darabilzun. Izan ere, matematikari zenbat eta hobeto doakion hizkera bat erabili, orduan eta hobeto irakatsiko duzu, eta ikasleek hobeto jasoko dute.
Gainerako guztiaren atzean hizkuntza dagoela jakitea, uste dut horixe izango litzatekeela ardatz nagusietako bat. Berdin-berdin zait hemen izatea edo hizkuntza transmisioan bat ere arazorik ez daukan Salamancako eskola batean izatea. Gurean euskarak dituen arazoak, elebitasunaren arazoak…, horiek aintzat hartu gabe ere, iruditzen zait hizkuntzak izan behar lukeela ardatza. Eta gure kasuan, are gehiago.
Beraz, esango zenuke ahozkotasuna edo komunikatzeko gaitasuna erakutsi beharko liratekeela?
Hizkuntzaren bidez, lau gauza bakarrik egiten ditugu. Entzun, erantzun, irakurri eta idatzi. Lau horiek dira ardatzak, eta hemen ez da sartzen gramatika, esaterako. Edo ez da sartzen testu-azterketa. Sartzen dira aipatutako lau elementu horiek. Eta lau horiek jardunaren bidez ikasten dira.
Izena eta izenondoa bereizten jakiteak gauza bakarra ziurtatzen du, izena eta izenondoa bereizten ditudala. Baina ez hizkuntza gehiago dakidala. Baina inoiz eskola batetik pasatu ez den eta hizkuntza izugarri ondo dakien mutil koskor baserritar bati, izena edo izenondoa den galdetuta…, ez du jakingo. Lau ardatz horiei dagokienez, jakina, lehendabizi ahozkotasuna indartu beharko duzu, eta, ondoren, ahozkotasuna albo batera utzi gabe, irakurketa eta idazkuntza.
Inpresioa daukat, txikitatik hasita, material tradizionalari gero eta garrantzi gutxiago ematen zaiola. Baina, material tradizionalean, erritmoa dago, musikaltasuna, hizkuntzaren beraren oinarriak daude… Adibidetxo bat jarriko dut: “Putakume alaena!” Euskaltzaindiak dio “alaena” dela zuzena. Guk, baina, jan egiten dugu eta “alena” esaten dugu. Zergatik baina? Lauko horren ondoren (putakume), guk hiruko bat behar dugulako, lau-hiru sistema musikalak hala eskatzen digulako.
Hori dena, haurrentzako kantuetan, poematxoetan, saltoka ibiltzeko jolasetan…, horietan guztietan presente dago musikaltasuna. Euskara estilizatzeko moduak ere tradizioan daude. Eta horrekin guztiarekin batera, hizkuntzaren jenioa dago. Hortik dator nire konbentzimendua: tradizioa asko baliatuko bagenu ere, gutxi baliatuko genukeela.
Bada Azkuek jasotako testu bat: ”Udaberriko lore polita non izan zara neguan? Abazuzien beldurragatik sarturik zelai barruan”. Ikasle batek ez dakiela zer den "abazuziak"? Baina nola ikasi ditugu denok hitz berriak? Hori kantatzen ari denean zer axola zaio haur bati "abazuzia" zer den jakitea. Ulertzen du testuingurua. Eta hantxe geratu zaio abazuzia. Eta, halako batean, entzungo du berriro, eta hara, horixe zen, kazkabarra bizkaitarrentzat.
Baina, hori egiten ez badugu, erabat mugatzen dugu haren hizkera. Esaten da, “umearen mailan hitz egin”. Baina nola, ordea, haurren mailan hitz egin? Normal hitz egin behar zaie. Guk ere ez ditugu ulertzen esaten zaizkigun guztiak. Eta testuinguruak testuak adina balio du, hizkuntza bat ikasteko prozesuan.
Gaur egun, ikasle guztiek erabiltzen dute ordenagailua. Guztiek erabiltzen dute Internet. Haurrak baliabide horien erabileran ere hezi behar ditu eskolak?
Adibide bat jarriko dut. Dudarik ez dago, euskararen zuzenketarako, bereziki ortografiarako, baita formak zaintzeko eta horiek errespetatzeko ere, Xuxen aplikazioa baliabide ezin hobea da. Baina, baita ere, mugatu egiten du.
Hizkuntza guk jarriko dizkiogun mugak baino zabalagoa da, beti. Behin, iloba ikusi nuen idazlan bat egiten eta “honek eta hark konpontxo egin dute” idazten. Gure etxean asko erabiltzen dugun espresioa da, elkar hartu dutela edo esateko. Konpontxo egin, beraz. Orduan ikusten dut, Xuxenek konpontxo gorriz markatu dionez, ados jarri ziren idazten duela! Berak badaki, agian, Xuxenek zuzendu dion bezala irakasleak ere agian ezabatu egingo diola… Orduan, zuzendu egiten du eta ados idazten du. Zer esan nahi du horrek? Didaktika behar duela Xuxenek ere. Xuxenek gorriz markatutakoak maila honetako zuzenketa esan nahi du, baina ez du esan nahi guztia gaizki dagoenik.
Teknologia berri guztiek beren didaktika behar dute. Beren alde onak dituzte, baina, gauza guztiek bezala, erabilera txarra izan dezakete. Eta txarrari ere erreparatu behar diogu, konpontxoren kasuan bezala. Ikasleak garbi jakin behar du Xuxenek, edo beste teknologia edo baliabide berriren batek, bere zerbitzura egon behar duela, eta ez alderantziz. Baina hori erakutsi egin behar zaio, eta inork esaten ez badio… Hori pasatzen da gaur egun gaztetxoek eskura dituzten baliabide guztiekin, Internetekin, sare sozialekin…
Hezkuntzaren egituraketak, antolatuta dagoen moduak, horrek ere arazoak sortzen ditu sarritan.
Egia esan, ez dut asko ezagutzen antolaketa nola dagoen. Egia da irakaskuntzako gaiek arduratzen nautela, eta beti iruditu zait Kafkaren gazteluan egongo bagina bezala dela, halako burokrazia batekin.
Nik uste dut, ez hezkuntzan soilik, ez eskolan bakarrik, uste dut gizarteko beste alor askotan ere gaitz bera dagoela. Gure hezkuntza sistemaren izurriterik handiena Espainiako sistemaren eredura jartzea da, haren bertuterik gabe eta haren akats guztiekin osatutakoa izatea.
Eta berriro ere hizkuntzara etorriko naiz. Salamancako irakasle batek gaztelera erakusteko erabiltzen duen didaktika berarekin eta baliabide berdinekin euskara irakasten ahalegintzea astakeria hutsa da. Lehendabizi, bi hizkuntzen sistema erabat ezberdina da, eta funtzionamendua ere ezberdina denez, didaktikak ere hortaz hausnartu egin beharko du. Euskarak nola funtzionatzen duen galdetu beharko du: bere izaera aglutinanteak, bere deklinabideak, bere silabak eta silabak eransten jarduteko joerak, ergatiboko "K" hotsaren ahoskerak… Horiek guztiek duten eragina, gaztelaniarekin alderatuta, guztiz ezberdina da. Gainera, horri egoera soziala ere gehitu beharko genioke. Ez gara guztiok euskaldunak, alderantziz baizik, eta horrek ere eragin sozial jakin bat dauka. Salamancako irakasleak ez dauka arazo hori, eta ez du horretaz arduratu beharrik. Hala eta guztiz ere, ez eskolarekin bakarrik, telebistarekin ere, lehen esan dudan bezala, guztiarekin, gure eredua Espainiakoa kopiatzea da. Eta, esan bezala, akatsak gehiago izaten dira onurak baino. Eta uste dut hortik kalte handia datorkigula.
Urrutira joan gabe, nik badakit frantsesak eta italierak zer garrantzi ematen dioten ahozkotasunari. Eta baita ere, adin batetik aurrera, literatura idatziari. Ikasle horiek guztiek, hemengo arazorik gabe, irakurriak dituzte hainbat eta hainbat oinarrizko testu, eta ezagutzen dituzte beren errepertorio herrikoiko kantuak eta ipuinak eta… Sistema hori indarrean dute Frantziako Iraultzatik, eta sekulako indarra eta sekulako tradizioa du. Italian ere berdintsu gertatzen da. Baina, gero, beste kontu bat ere badago. Beraientzat, esatera noanak zentzugabekeria ematen badu ere, oinarrian eta eskematikoki frantsesaren eta italieraren arazoa euskararena bera da: hizkuntza hegemonikoen gero eta itzal luzeagoa. Gaur frantsesaren defentsari buruzko liburuak irakurtzen badituzu, denak dira nik euskarari buruz hitz egiteko aplikatu ditzakedanak. Eutsi egin behar diogu honi, eta nola eutsi, eta etorkizunean zer… Eskema psikologikoa berdina da. Nolabait, bere burua hegemonia horren aurrean defendatu behar duenarena. Eta, noski, egoera horietan dauden hizkuntzen didaktikak, edo behintzat horrela barneratzen dutenenak interesatzen zaizkigu. Ez zaizkigu hizkuntza inperialisten didaktikak interesatzen, eta ez dut inperialista kutsu politiko hutsarekin esaten. Inperialista, edo hegemonikoa nahiago bada… Ezin dugu hizkuntza hegemoniko baten dinamika planteatu. Frantsesak eta italierak kezka horiek baldin baditu, guk?
