JOKIN ZAITEGIREN EKARPENAK EUSKAL CURRICULUMEAN: Euskaratik eta euskaraz, askatasunerantz
2014-01-01
Guatemalan sortu zuen Euzko-Gogoa aldizkariarengatik egin zen ezagun Jokin Zaitegi, baina ez da garrantzia txikiagokoa euskarazko hezkuntza-plangintzarako egin zuen proposamena ere. Hizkuntza kultuaren ildotik abiatuta, euskara jakintza mailara eraman nahi izan zuen batetik; eta, bestetik, hezkuntza-eredu klasikotik abiatuta, Euskal Herrirako unibertsitate-proiektua eraikitzen saiatu zen. Horren guztiaren inguruan ikertu du Jon Diaz Egurbidek tesian.
Orain arte arakatu gabeko sail akademiko batetik —hezkuntzarenetik, hain zuzen— begira jarrita hurbildu da Jon Diaz Egurbide Zaitegirengana. Euskal Herrira begira zein hezkuntza-proiektu sortu nahi izan zuen aztertu du, hezkuntzaren historian nahiz euskal curriculumean dagokion tokia aitortzeko: “Badira hainbat euskal autore —Zaitegi, Orixe edo [Andima] Ibinagabeitia bera— izugarrizko lana egin dutenak
eta erabat ahaztuta dauzkagunak. Horiei merezi duten lekua emateko, beste urrats bat egin nahi izan dugu lan honekin”.
Jokin Zaitegi mutikoak urte gutxi egin zituen Arrasaten bere familian, hamalau urterekin Jesusen Lagundiak Durangon zuen ikastetxerako bidea hartu baitzuen. Geroztik Loiolan eta Oñan aritu zen ikasten; 23 urterekin Ameriketara joan zen, eta han eman zituen urterik gehienak. Hantxe hasi zen bere ibilbide literarioa ere, gerra aurreko euskara suspertzearen aldeko mugimenduaren barnean. Jokin Zaitegi, gainera, idazle eta itzultzaile izateaz gain, ogibidez unibertsitate-irakaslea izan zen Guatemalako San Carlos unibertsitatean. Euskaraz soilik produzitu zuen, eta poemak, itzulpenak, liburu erlijiosoak, akademikoak, eta abar egin zituen.
Nagusiki euskarari, kulturari eta hezkuntzari emandako bizitza izan zuen arren, maila ideologiko eta politikoan ere eman zituen urratsak. Horren erakusle da 1956an Jose Antonio Agirre lehendakariak deituta Parisen egin zen Euskal Batzar Orokorra.
Ebidentziarik aurkitu ez arren, Diaz Egurbidek uste du Agirrek berak esanda etorri zela Zaitegi Euskal Herrira, eta haren eskariz hartu zuela parte biltzarrean: “Agirrerekin zuen harreman estua eta laguntasuna nabarmenak dira, eta uste dugu Parisko Batzarraren bueltan bere egitekoa Kultura Saila edo antzeko zerbait egituratzea izango zela. Pentsatu behar dugu garai hartan ez zela kulturalki egituratutako ezertxo ere egongo hemen”.
Zaitegi euskal letrek izan duten humanista klasikorik handienetako bat da Diaz Egurbideren aburuz, jesuiten eskolan bikain prestatua. Lagundian egindako ibilbidea urratsez urrats aztertu ostean, jesuiten eskolako pedagogiak Zaitegiren hezkuntza-ikuspegian duen garrantziaz jabetu da.Zaitegik euskal curriculumari
egindako ekarpenak, berriz, hiru eremuren inguruan sailkatzen ditu Diaz Egurbidek: lehenik, Euzko-Gogoa-ren bueltan egindakoa; bigarrenik, Euskal Kulturaren Alde (EKA) elkartearen barrukoa; eta, azkenik, Euskal Ikastegi Nagusiaren proiektuari dagokiona.
Euzko-Gogoa, erbesteko euskal idazleen topaleku
Guatemalan sortutako aldizkari hau euskara hutsezko lehen kultura-aldizkaria da. Diaz Egurbidek azaldu bezala, beronen sorkuntzan kontuan izan behar dira Andima Ibinagabeitia eta Nikolas Ormaetxea “Orixe” Zaitegiren lagunak, lankidetza horretatik jaiotzen baita Euzko-Gogoa aldizkaria. Loiolako jesuiten eskolan ditu haziak, eta aldi hartan erbesteko euskal pentsamenduaren errepresentazio inportanteena izan zen, eta euskara bultzatzeko izan zuten plaza bakarrenetarikoa. Batez ere, elizgizonek osatzen zuten eta filosofia klasikoaren inguruan egituratzen zen. “Zaitegik atzerrian barreiaturik dabiltzan idazleak biltzeari ekiten dio, hauxe da aldizkariak bete nahi zuen lehen helburua. Euzko-Gogoak bere xedeak zein diren zehazten duen atalean, idazle erbesteratuen topagunea izan nahi duela esaten digu”.
Bi aldi izan zituen Euzko-Gogoak: lehenengoa, Guatemalan argitaratutakoa, 1950. eta 1955. urte bitartean, eta, bigarrena, Miarritzen, 1960an desagertu zen arte. Lehenengo aldian 27 zenbaki eman zituen argitara, eta, bigarrengoan, 17. Guztira 10 urtez egon zen bizirik. Hasieran, hilabeteko argitalpena izan nahi zuen, baina lehen bi zenbakiak bakarrik argitaratu ziren hilabetekari modura.
Era berean, Euzko-Gogoa izan zen erbestean liburu gehien argitara eman zituen argitaletxea, 9 guztira.
Diaz Egurbidek dio Euzko-Gogoaren xedeei begiratzea soilik nahikoa dela euskal curriculumari zekarzkion ekarpenez ohartzeko: lehenik, euskal nortasunaren berreskurapena aitortzen da; bigarrenik, hizkuntza-nazionalismoaren aldarrikapena; eta, hirugarrenik, kultura landuaren bidetik Euskal Unibertsitatera iristea. “Euskal Curriculumerako edukiari dagokionez asko dugu aldizkarian, eta ez berak bakarrik idatzita, beste hamaika egilerekin elkarlanean osatuta baizik. Poesia, prosa, antzerkia, filosofia, denetik biltzen da bertan, oso landua eta emankorra da. Ez dago dudarik Jokin Zaitegiren Euzko-Gogoa aldizkariak kultura landuari ematen zion garrantziaz”.
Zaitegik Euskal Herrira itzuli ostean egin zituen bileren gaineko hainbat dokumentu aztertuta, Diaz Egurbidek argi ematen du Zaitegik aldizkariarentzat zituen asmoen berri: “Bat, euskal berpizkundean parte hartzeko asmoa; bi, susperraldi baten barnean idazle guztiak bildu eta Elkartea sortzea; hiru, Euzko-Gogoa Euskal Herrira ekartzean uste zuen aldizkariari zabalkunde handiagoa emango ziola”.
Zaitegik aldizkaria Euskal Herrira eramanez gero onurak baino ez zituela izango pentsatuko zuen, baina ez zen horrela izan. Ehun idazletik gora bildu arren, Miarritzeko aldian desagertu egin zen, eta, horrekin batera, Zaitegi ere bai: “Gure uste apalean, erabaki politikoek behartzen dute aldizkariaren amaiera, idazle berrien aldeko apustuak eta EAJko zuzendaritzak proiektu honekin bat egin ez zutelako, are eta gutxiago, zuzendariaren xedearekin, alderdiaren kezka nagusia ez baitzen euskararena”.
EKA, euskal kultura suspertzea xede
Euskarari galera handiena ikasien hizkuntza ez izatetik datorkiola eta salbazioa, hots, kultura-tresna jasoa izatera iristea, nonbaitetik etortzekotan unibertsitatetik etorriko zaiola esaten zuen Zaitegik berak 1956ko Parisko Euskal Batzar orokorrean, Diaz Egurbidek liburuan jasotakoaren arabera, eta euskal kultura sustatzeko urratsak emateko proposamena egin zuen.
Urte berean, abenduan, Parisen beste bilera bat egin zen Kultur Batzordea sortzeko, lehendakariaren bermearekin. “Euskal Kulturaren Alde” izena jarri zioten, eta xede nagusia euskara sustatzea zuen. Batzorde hartan izen hauek zeuden: Joxemiel Barandiaran, Jesus Maria Leizaola, Josu Solaun, Telesforo Monzon, Joseba Errezola eta Manu Sota; eta horiez gain, Gonzalo Nardiz diruzaina, Andoni Urrestarazu idazkaria eta Jokin Zaitegi lehendakaria. “Guatemalatik zekarren bere plangintza aurkeztu zuen, oso zehatza, Euskal Unibertsitatea eraikitzeari buruz ziharduena. Hortik sortuko dira ‘Euskal-
Idazle Alkartasuna’ eta ‘Euskal Kulturaren Alde’ batzordea bideratzeko proiektu bikoitza, emaitzetan lehena hutsala eta bigarrena urria. Ikusten da asmo oso ona dutela, baina egituratzen asko kostatzen zaiela. Tristura ematen du ikusteak sekulako lana
egin zutela eta gero hutsaren hurrengoan geratu zela dena. Uste dut ipuin-lehiaketa batzuk eta umeentzako aldizkariren bat argitaratu zutela, ‘Agirre lehiaketa’ sortu zutela eta ezer gutxi gehiago”.
EKAren asmoa euskara suspertzea eta euskararen aldeko diru-iturriak aurkitzea zen, eta bi helburu zehatz markatu zituzten: batetik, era guztietako euskal egitasmo kulturalak finantzatzeko dirua lortzea, eta, bestetik, askatasuna iristen zenerako euskararen normalizaziorako eta euskal kulturaren garapenerako programa prestatzea. Era berean, Lehen Hezkuntzatik hasi eta unibertsitatera arte euskararen irakaskuntza egituratu beharraz hitz egiten zuten, eta horretarako beharko ziren maisu eta irakasle prestatuez nahiz irakaskuntzarako liburu, testu eta materialaz.
Beraz, EKAk lehenengo urteetan esandakotik at, “Euskal Irakaskintza Egitaraua” prestatu zuen. Kultura-egitasmo osoaren barruan Euskal Herrian biltzen ziren elkarte guztiekin egin nahi izan zuten plangintza hori.
Euskal Ikastegi Nagusia, euskarazko lehen unibertsitatea
Diaz Egurbideren liburuan jasotzen den eran, Zaitegi Guatemalan saiatu zen, Euskal Herrira begira, euskara eta hezkuntza uztartzen unibertsitate-proiektu baten barruan. Hango San Carlos unibertsitatean irakasle izan zen, eta Humanitate Fakultatearen sorreran parte hartu zuen. Beraz, baita Iraultza Demokratikoaren garapenean ere. Unibertsitateko apaiz bakarra izan arren, aldaketa-prozesuan lerrokatuta egon zen,
“akademiko gisa Humanitate Fakultatearen sorkuntzan irakasle bezala eta Gobernuarekiko harremanetan hezkuntza indartzeko aholkulari gisara”. Hango esperientzian oinarrituta prestatu zuen Euskal Herrirako proposamena.
Parisko Euskal Batzarrean euskal kultura sustatzeko asmoarekin eta Euskal Herria askatasun-bidean jartzeko balio zezakeelakoan, ikastetxe nagusia sortzea proposatu zuen Zaitegik. “Gizabide Ikaskuntzak” izenarekin, bost urteko ikaskuntza-plangintza aurkeztu zuen. Diaz Egurbidek liburuan jaso duenez, honelaxe dio Zaitegik berak: “Ameriketan bizi izan geranok, auxe ikusi dugu; nik beñepein argi ta Garbi ikusi det: Ikastetxe Nagusia izan da an, erriaren iturburu gai guzietan. Amerika erdiko errietara errien azkatasuna, nork ekarri zun? Ikastetxe Nagusiak (…) Euskal Ikastetxe Nagusia, gizon ikasiak euskeraren alde ez izan bitartean, euskera beti izango degu il zorian”.
Aurrez ere izan ziren Euskal Unibertsitatea sortu eta bideratzeko asmoak, baina Zaitegik amesten zuena ez zen ez erdarazkoa, ezta elebiduna ere, euskalduna baizik: “1918an egiten da lehen ahalegina Oñatin Unibertsitatea sortzeko, unibertsitate elebiduna. 36an ere egiten da ahalegina, baina oraingoan ere ez dira unibertsitate euskaldunaz ari. 56an egingo da lehenengo benetako saiakera curriculum bat mahaian jarrita Euskal Unibertsitatea sortzeko eta proposamen hori Zaitegirena da”.
Liburuan ageri denez, hezkuntzaren bitartez “Lehenengo Irakaskintza”-k xede nagusi bi hauek zituen: batetik, haurren lehenengo ikasketa orokorrak, ikastola guztientzat egina izango den egitarauaren baitan; bestetik, ‘Euzkadi’ oso ‘Euskal-Erri’ (hitz honen zentzu osoan) berriro egitea. Egingarri izateko, arreta berezia eskaintzen zitzaion euskal irakasleak eratzeari eta euskaldun jakintsua sortzeari, “euskaldun kulturadun” izateari.
Jokin Zaitegik, Guatemalako Humanitate Fakultatean izandako esperientziaz baliatuta eta Jesuiten Eskolaren heziketa klasikoari jarraituta, Euskal Ikastetxe Nagusirako prestatutako curriculum-diseinua aurkeztu zuen. “Askotan irakurri diogu Jokin Zaitegiri Euskal Ikastetxe Nagusia eraiki behar zela. Baina nolako Unibertsitate-eredua proposatzen zuen Zaitegik? Proposamena EKAn zela, Euskal Herrian egondako azken urteetan egin bide zuela uste dugu”. Jokin Zaitegiren Ikastetxe Nagusiak euskara kultua eraman nahi zuen unibertsitatera. Diaz Egurbidek dioen moduan, Jokin Zaitegik lehenik euskara kultua lantzea proposatzen du: “Aldiz, Parisko Batzarraren inguruan elkartzen diren gainontzekoen artean jarrera nahiko populista dago. Asko kritikatzen zuten bere aldizkaria oso garbizalea zelako, eta herriko jendeak gauza asko ez zituelako ulertzen. Kritika horiek entzun arren, bere proposamenarekin aurrera jarraitzen du”.
Greziar eta latindar autoreak eta literatura unibertsalean ezagunenak zirenak biltzen dira curriculum horretan. Bibliografian, gainera, ordurako euskarara itzuliak diren lanak soilik aipatzen ditu. “Jokin Zaitegiren asmo honetan, beraz, kultura landua klasizismoak ematen diola konturatzen gara. Bere esperientzian oinarrituta eta Jesuiten Eskolari esker, euskaraz soilik izango den Gizabide-Ikasketak proposatzen ditu. Honetan datza berak diseinatutako unibertsitate-ereduaren berezitasuna, aurreikusiak ziren beste unibertsitate-ereduetatik erabat bereizten dena”.
Bost urteko ikasketak diseinatu zituen. Guatemalako San Carlos unibertsitatean baino urtebete gehiago. Baina hangoaren antzeko eredua jarraitzen du, Literatura, Euskara, Filosofia, Grekoa eta Pedagogia sailetako ikasgaiak biltzen baititu plangintza horretan. “Garbi dago planteatzen ari den curriculumari begiratuta dena dagoela euskaraz, ez da soilik maila politikoan esaten duela euskara kultua landu behar dela, baizik eta euskara kultu hori jada prestatuta dagoela lanerako. Beraz, berak pentsatzen du Ikastegi horretatik ateratzen diren pertsonak euskal kultura lantzeko eta euskarazko irakaskuntza sortzeko gai izango direla. Niretzat euskal curriculumerako berak egiten duen proposamenik garbiena ideologiko-politikoa da: euskara kultua unibertsitatera eramatea, eta ez soilik dauden liburu eta material guztiak euskaraz izatea, baizik eta euskal jatorrikoak izatea”.
Zaitegiren asmoek, dena den, porrot egin zuten. Arrazoi ekonomiko nahiz politikoak aipatzen ditu Diaz Egurbidek: “Zaitegik bere diru guztiak xahutu zituen aldizkaria aurrera atera nahian, eta diru-iturriak bilatzen saiatu zen arren, ez zuen lortu. Kultura egituratzeko garaian ere babes politikoa falta izan zitzaion, soilik Agirreren babesa zuen.
1960an, Jose Antonio Agirre hil ostean, ikusirik Jesus Maria Leizaolaren Jaurlaritzak beste norabide bat hartu zuela, 1962an Zaitegi Guatemalara itzuli zen, euskal kulturarekin zerikusia zuen guztia utzi eta misioetara joateko.
