Emilio Sanchez: Inoiz baino informazio-iturri gehiago ditugunez, lehen baino gaitasun kritiko eta metakognitibo handiagoa behar dugu
2014-06-01
Emilio Sanchez Bilakaeraren Psikologian katedraduna da Salamancako Unibertsitatean.
Ikasgeletan egiten diren irakurketa-saioak eta ikasleen irakurmena hobetzeko Lasarteko Berritzeguneak bideratutako “Ikasteko Irakurri” prestakuntza-programan, aholkulari-lanetan aritu da hiru urtez. Ikasleak burutzen duen edozein ikaskuntza-prozesutan irakurketa funtsezkoa dela iritzita abiatu zuten proiektua, eta eman ditu fruituak. Horiek azaltzen izan da Sanchez Donostiako irakasle-eskolan, eta hari hainbat galdera
egiteko baliatu du bisita Hik Hasik.
Ikasleek euren ikaskuntza-prozesuan egiten dituzten irakurketa-saio guztiak ongi planifikatzearen eta gidatzearen garrantzia azpimarratzen duzu. Nola egiten da hori?
Ikasleek euren ikaskuntza-prozesuan egiten dituzten irakurketa-saio guztiak ongi planifikatzearen eta gidatzearen garrantzia azpimarratzen duzu. Nola egiten da hori?
Irakasleek jada egiten dute hori. Ikasgelan edozein eratako testuak (literaturakoak, historiakoak, zientzien ingurukoak...) guztiek batera irakurtzen dituztenean ezinbestean egiten den zerbait da, kontzienteki edo inkontzienteki. Maila guztietako irakasleek egiten dituzte irakurketa-saioak, batzuek sakonago besteek baino. Badira irakurketak planifikatzen dituzten irakasleak, irakurketak ixten dituztenak, zehazki galdera mota batzuk egiten dituztenak, etab. Gure helburua irakasleei irakurketen aurrean nola jokatzen duten ikusaraztea da, eta egon daitezkeen bestelako jokabide batzuk erakustea. Irakasleei nola planifikatu behar duten esan beharrean, gainerako irakasleek jarduteko dituzten modu guztien berri eman behar zaie; eredu bat eta bakarra eman ordez, eskain diezazkiegun era askotako ispiluak. Gainera, lan egiteko praktika errealetik ateratako ereduak dira.
Irakurketa-plana aurkezteaz, ixteaz edota haren inguruan galderak egiteaz mintzatzen zara. Argitu ditzakezu kontzeptuok?
Planifikatzeak esan nahi du irakurtzen hasi aurretik ikasleei testu horretatik zer lortzea espero den esatea. Irakurketa ixtea, berriz, irakurri duten horretatik garrantzitsuena zer den laburbiltzea da. Galderak, azkenik, modu askotakoak daude: bai edo ez motakoak, erantzun irekia dutenak, interakzioari leku egiten diotenak, etab. Testu baten aurrean irakasleek jokatzeko duten modua aztertu dugu, 70-80 pertsonako corpus batean, eta bost elementu garrantzitsu behintzat nabarmendu ditugu: irakurketa planifikatzen dute, itxi egiten dute, galderak egiten dituzte, galdera horiei erantzuten laguntzen dute, eta ikasleekin interakzioan daude.
Batzuek soilik liburua orrialde jakin batean irekitzeko eta irakurtzeko eskatzen diete ikasleei, eta, gero, galderak egiten dizkiete; eredurik sinpleenetarikoa litzateke hori. Beste batzuek, berriz, testua irakurtzeko eskatu aurretik, testu hori zergatik irudituko zaien interesgarria azaltzen diete ikasleei, testuinguruan jartzen dute irakurgaia, eta ikaslearen aurretiazko ezagutzekin lotzen saiatzen dira; testua irakurtzen ari direlarik, ahots goraz azaltzen diete testua nola antolatuta dagoen (paragrafo bakoitzean argumentu bat dagoela, azalpen bakoitzaren ostean adibideak datozela, testuaren amaieran laburpena datorrela...), edota tarteka irakurketa eteten dute irakurtzen ari direnaren garrantzia azpimarratzeko, lehendik ikasleek ikasi dutenari erreferentzia eginez; azkenik, testua irakurri ostean, elkarrizketa-saioa irekitzen dute, galderak planteatzen dituzte guztien artean, eta, irakaslearen laguntzaz, horiei erantzuna ematen saiatzen dira. Amaitzeko, testutik ondorio nagusiak ateratzen eta barneratzen saiatzen dira. Askozaz ere konplexuagoa da bigarren eredu hori.
Laguntza-mailaren bat behar duen eta ikasgelan egiten den irakurketari esaten diozu irakurketa gidatua.
Bai, hala da. Adibidez, irakasleak hau esaten badu: “Irakur dezagun testu hau, oraintxe komentatu dugunarekin zerikusia du-eta”, hor irakurketa gidatua dago. Irakasleak argi izan behar du testu horrekin zer lortu nahi duen, eta testuari aurre egiteko ikasleak zein egoeratan dauden jakin behar du. Baina, esan bezala, hori egiteko moduak eta moduak daude. Adibidez, testu baten aurrean ikasle talde bati zera esan diezaiokegu: “Zuek uste duzue argia toki batetik ateratzen dela eta, ateratzen den tokitik urruntzen doan heinean, gastatuz doala; baina hori ez da guztiz egia. Horrexegatik, testu hau irakur dezazuen nahi dut, askok buruan duzuen ideia hori guztiz zuzena ez dela kontura zaitezten”. Beste talde bati, ostera, honako hau esan diezaiokegu: “Zuek uste duzue argia toki batetik ateratzen dela eta, ateratzen den tokitik urruntzen doan heinean, gastatuz doala. Irakurri testu hau”. Eta, azkenik, beste talde bati soilik testua irakurtzeko eska diezaiokegu. Testu berari aurre egiteko irakasleak sor ditzakeen hiru egoera arras desberdinen aurrean gaude. Edozeinek suma dezake lehen egoeran ikaslea askoz ere baldintza hobeetan hasiko dela testua irakurtzen. Horrela ikusita, ez dirudi gaitza, baina, irakasle gehienen kasuan, ez da ohikoa horrelako sarrerak egitea testua irakurtzen hasi aurretik.
Zure ustez, irakurketa gidatua garrantzitsua ez ezik ezinbestekoa ere bada. Zergatik?
Ikasleen kasuan, hala da, horrek aurrean duten testua ulertzen nabarmen laguntzen dielako. Pertsona batek zerbait zehatza aurkitu nahi duelako testu bat irakurtzea erabakitzen badu, ez da izango horren garrantzitsua kanpotik irakurketa gidatzea, irakurle horrek dagoeneko bai baitauka helburu bat. Baina, normalki, ez da hori gertatzen ikasleekin. Testu bat ulertzeak informazioa aukeratzea eta antolatzea esan nahi du; baina nola egingo du hori ikasleak, baldin eta ez badaki zertarako ari den testu hori irakurtzen?
Ikasleek ereduak behar dituztela esaten duzu.
Jakina. Normalki, irakurketak beti zerbaiti erantzuten dio bizitza errealean. Adibidez, egunkari bateko editoriala irakurtzen duzu egunkari horrek gai jakin baten gainean zer dioen jakiteko; baina ez duzu guztia intentsitate berberarekin irakurtzen, ezta? Helburu bat daukazulako gertatzen da hori. Gainerakoan, testuaren amaierara iritsi arte ez zinateke testuan zehar irakurtzen ari zarena bata bestearekin alderatzeko gai izango. Testuan gauza bat edo beste aukeratzeko irizpiderik ez badaukazu, irakurritako guztia berdina irudituko zaizu. Horrexegatik, ikasleei irizpideak eta testu bati aurre egiteko ereduak eskaini behar zaizkie, gero, lanketa hori euren kabuz egiteko gauza izan daitezen.
Eta ez al dago irakurketa gidatuaren bidez ikasleak aurretiaz gehiegi mugatzeko arriskurik?
Benetako arriskua ikasleak testuaren aurrean bakarrik uztea da. Plan batzuen arabera irakurtzen ohitzen badira, gero, eurek euren planak egin ahal izango dituzte, dauden testuaren aurrean daudelarik ere.
Irizpide kritikoarekin irakurtzeko gai diren ikasleez hitz egiten da. Esan erraz egiten da, baina lortzea esatea bezain erraza da?
Ez. Helduok ere ezin dugu kritikoak izan. Horiek fantasiak dira. Kritikoa izateko, distantzia hartu behar da, distantzia hartzen duena bakarrik geratzen da, eta hori ez zaio inori gustatzen. Gure espezieak ez du eboluzionatu une oro kritiko izateko; izan gaitezke, eta ikasleei ere lagun diezaiekegu hainbat arlotan izan daitezen, baina, beste zenbaitetan, zale amorratuak izango dira.
Ikus-entzunezkoek gero eta indar handiagoa dute, eta egunetik egunera estimulu azkarragoak ditugu. Horrek guztiak nola eragin dezake irakurritakoaren ulermenean?
Egia da irakurtzeko modua aldatzen ari dela, baina inoiz baino gehiago irakurtzen da. Badirudi zure galderan bi baieztapen daudela. Batetik, gaurko mundua ikus-entzunezkoen mundua dela ematen du aditzera, eta hori ez da egia; izan ere, idatzizko munduak inoizko presentziarik handiena dauka. Bigarrenik, galdera horretan suma daiteke irakurtzeko modua aldatu egin dela, eta hori hala da, baina, funtsean, askozaz ere konplexuago egin da, inolaz ere ez sinpleagoa. Lehen baino askoz ere informazio-iturri gehiago dauzkagu, eta errazagoa da iturri horietara jotzea. Horrexegatik, gaur egungo errealitateak lehengoak baino askozaz ere gaitasun kritiko eta metakognitibo handiagoa eskatzen du.
Baina zenbait autorek diote multitasking-ak edota etengabeko deskonexioak eragin negatiboa duela kontzentrazioan eta, beraz, irakurritakoa ulertzeko ahalmenean.
Gaur egun asko erabiltzen den argudioa da hori, eta arrazoizkoa dirudi. Egoera hori gerok bizi dugu, eta, horregatik, onartzeko prest gaude; baina ez dago frogatuta.
Irakurmenean nolako eragina dute adinak eta aurretiko ezagutzek?
Erabakigarriak dira pertsona batek ezer irakurri aurretik dituen ezagutzak. Ulermenaren aldagairik garrantzitsuenetako bat da aurrez dakizuna. Zenbat eta gehiago jakin, orduan eta gehiago jakiteko bidea irekitzen duzu. Irakurtzen ari zaren hori aurrez dakizunarekin bat ez badator, prozesu metakognitiboak jartzen dira abian, eta prozesu horien bidez ikasten dira gauza berriak. Aldiz, ezer ez badakizu, galduta zaude, eta hori da askotan ikasleei gertatzen zaiena. Kasu horietan, komeni da kanpotik laguntza ematea. Ikasle bat ez da era horretako prozesu metakognitiboak abian jartzeko gai izango 10-12 urtera arte. Baina nik esango nuke Batxilergoa amaitu arte ere ikasle batek ez dituela zertan izan irakurketa eraginkor baterako beharrezkoak diren tresna guztiak. Eta, horrexegatik, irakaslearen egitekoa da laguntza ematea.
Beste zer aurretiko baldintza behar dira irakurmenean ahalmen ona lortzeko?
Ulermenak hainbat maila ditu. Dagoeneko dakizun zerbait ulertzeko, adibidez, ez da aurrez inolako baldintzarik behar. Futbol-talde batek partida batean zer egin duen irakurri eta ulertzeko ere, ez da aurretiko baldintza handirik behar. Baina irakurtzearen ondorioz zure pentsatzeko modua aldatu nahi baduzu, bai. Eta, gehienetan, esanahi hori ematen diogu ulertzeari, hau da, munduaren gainean dugun ikuspegia aldatzea, zabaltzea edota baieztatzea. Eta ulertzea diogunean norberaren ideiak aldatzeari buruz ari bagara, hori oso prozesu konplexua izan ohi da, gaitasun metakognitiboak behar baitira: dakizunaz kontziente izan behar duzu, irakurtzen ari zarenari erreparatu behar diozu, bataren eta bestearen arteko diferentzia ikusi behar duzu, eta aldatzeko prest egon behar duzu. Eta, horretarako, maila altuko prozesu metakognitiboak eta borondatezkoak gertatu behar dira, eta hezkuntza sistemiko egoki baten bidez soilik eskuratzen dira horiek.
Zer estrategiak lagun dezakete irakurmena hobetzen?
Estrategia batzuek izaera metakognitiboa dute. Horrek esan nahi du badakizula zerbait ez duzula ulertzen eta prest zaudela ulertzen ez duzun hori berrikusteko. Eta, bestetik, antolamendu-estrategiak daude. Adibidez, markatzaileak edo egiturak interpretatzen jakitea, edota informazioa hautatzeko eta antolatzeko gauza izatea. Eta estrategia horiek irakats daitezke.
Testu bat irakurri eta ulertzen lagun dezaketen zein gida edota markatzaile nagusi nabarmenduko zenituzke?
Gida horiek kanpotik ahoz adieraz daitezke. Hori da, adibidez, irakasle batek egiten duena, paragrafo bat irakurri aurretik bertan zer jartzen duen adierazten duenean: “Ondoren, itsasoaren kutsaduraren zergatia azaltzen digun beste arrazoi baten berri jasoko dugu”. Baina testuak berak ere izan ohi ditu barne-gidak. Adibidez, testu batek esan dezake: “Lehen arrazoia da…”, “bigarren arrazoia…” ; eta, hori irakurrita, erretorikan gaitua den pertsona batek badaki hirugarren argumentu bat etorriko dela. Beraz, hiru kasuren aurrean aurki daiteke irakurlea: ahozko markatzaileak ditu (irakasleak kanpotik ahoz azalpenak ematen dituenean), idatzizko markatzaileak ditu (testua egituratzeko eta ideia nagusiak azpimarratzeko erabiltzen direnak: “Frantziako iraultzak lau ondorio nabarmen izan zituena arlo sozialean: lehena...; bigarrena...”), edota ez du inolako markatzailerik. Egiaztatu dugu ahozko markatzaileekin ikasleen ulermena bikoiztu egiten dela, idatzizkoekin alderatuta. Hau da, ahots batek kanpotik gidatzen baditu, ikasleek arreta handiagoa jartzen dute testuan dauden edukietan. Testua erraza baldin bada, ez dio axola; baina, konplexua bada, ahoz eta kanpotik esaten denak indar handiagoa du, eta emaitza hobeak lortzen ditu, baita unibertsitateko ikasleen kasuan ere.
Bada bestelako gida indartsu bat ere: normalki, irakasle bakoitzak testuak lantzeko modu jakin bat izan ohi du. Horrexegatik, ikasleak irakasle bakoitzarekin modu batera edo bestera jarduten ohitzen dira. Behin eta berriz errepikatzen den jarduteko modu hori ere gida bat da, eta oso indartsua, gainera.
Adibiderik jar dezakezu?
Adibidez, guk grabatu ditugun irakurketa gidatu askok ondoko egitura dute: irakasleak ikasleei esaten die 50. orrialdea irekitzeko eta irakurtzeko, eta, ondoren, galderak egiten dizkie. Kasu horretan, ikasleek badakite irakasleak zerbait irakurtzeko eskatzen badie, gero galderak etorriko direla. Zeri buruz? Edozeri buruz. Ez da lan egiteko modurik eredugarriena, gerta baitaiteke ikasleak irakurri duenari zentzurik ez aurkitzea, arreta zertan jarri ez jakitea, eta, horren ondorioz, testutik ezer garbirik ez ateratzea. Irakasle guztiek ez dute horrela jokatzen, denetarik dago, baina ikasleak irakasle bakoitzarekin harekin tokatzen den bezala jokatzen ohitzen dira. Ohitura horrek kasu batzuetan ikaslearen ikaskuntza-prozesua lagunduko du; beste batzuetan aldiz, oztopatu.
Beste hainbat kasutan gertatzen da irakasleek irakurgaia oso ongi planifikatzen dutela eta ikasleei ere testu hori irakurtzearen helburua zein den adierazten dietela, baina, gero, esan dietenaren eta egiten dizkieten galderen artean ez dagoela koherentziarik. Hortaz, ikasleak zera esan dezake: “Irakasle honekin, planari oso adi begiratu behar diot, ondoren plan horren arabera galderak egingo baitizkit”, baina horrekin ez da nahikoa. Irakasle batek kontrolpean izan behar du prozesu guztia, eta aurreratu duenaren gainean galdetu behar du, eta planifikatu duenaren arabera itxi. Hori guztia ez da hain sinplea, eta, arrazoi bategatik edo besteagatik, batzuetan, egiten dugunaren gaineko kontrola galtzen dugu irakasleok.
Hamabost urte daramatzazu gidatutako irakurketa-prozesuak aztertzen eta lantzen. Zein ondorio nagusi atera duzu?
Irakurketa gidatuak egiteko modua zenbat eta sinpleagoa izan, orduan eta jende gehiagok erabiltzen duela formula hori. Aldiz, gidatzeko modua konplexuago egiten doan heinean, irakasle gutxiagok erabiltzen dute. Horrekin esan nahi dut, lehen jarri dudan argiari buruzko testuaren adibidean “Zuek uste duzue argia toki batetik ateratzen dela eta ateratzen den tokitik urruntzen doan heinean gastatuz doala, baina hori ez da guztiz egia. Horrexegatik, testu hau irakur dezazuen nahi dut, askok buruan duzuen ideia hori guztiz zuzena ez dela kontura zaitezten” esaldia irakasleen gutxiengoak erabiltzen duela, nahiz eta irakurrizko ulermena bideratzeko baliagarriena huraxe izan; aldiz, gehiengoak “ireki 50. orrialdea eta irakurri” eredua erabiltzen dutela, horrek ikasleen irakurmena hobetzeko ia inolako baliorik ez duen arren.
Objektu zientifiko bat bailitzan ikertzen duzue irakurketa.
Bai, gaur egun zorte izugarria daukagu irakurketa objektu zientifiko bat delako. Arrazoia sinplea da: irakurtzen ari garenean begiak nola mugitzen diren erregistra dezakegu. Hortaz, azter dezakegu ikasleek irakurketa-segmentu bakoitzean igarotzen duten denbora zenbatekoa den eta ea segmentu batetik bestera aldatzen den edo ez. Milisegundotan jakin dezakegu zer ari den gertatzen. Begiek oso ongi islatzen dute gure burmuina. Begiak zerbaiten aurrean geratzen badira, gure burmuina ere geratu delako da. Emaitzak garbiak dira. Ikasleek irakurketa-helburu bat badute, haien begiak eta burmuina gehiago geldituko dira helburu horrekin bat egiten duten testuko elementuetan. Irakurketa-helbururik ez badaukate, beren baliabide guztiak indarra non jarri jakin gabe xahutuko dituzte. Hori horrela da ia adin guztietan. LH1eko haurrek berezkoa dute hori, baina baita DBHko, Batxilergoko edota Unibertsitateko ikasleek ere. Xede batekin irakurtzen dugu beti. Batzuetan, nahi hori gure barnean izaten dugu; beste batzuetan, berriz, kanpotik ematen zaigu testu zehatz bat irakurtzearen zentzua.
Nola eboluzionatu du azken urteetan irakurketak gidatzeko moduak?
Askotan, hezkuntzaren arloan gauzek berdin jarraitzen dutela esaten bada ere, hori ez da horrela, eta lan egiteko moldeak asko ari dira aldatzen. Gelako diskurtsoa lantzen hasi zenean, galdera-erantzuna-ebaluazioa zen formula. Baina galderak itxiak izan ohi ziren, erantzun bakarrekoak. Orain erabiltzen den eredu ohikoena apurtxo bat konplexuagoa da. Galderak irekiagoak dira, ez dute erantzun bakarrik izaten. Ikasleek badakite erantzuteko modu bat baino gehiago izan ditzaketela. Modu hori askoz ere konplexuagoa da. Izan ere, erantzun itxiko galderak eginez gero, ikasleak badaki irakasleak gertaerei buruz galdetuko diola, eta horretara ohitzen da; aldiz, galdera irekiekin aukera bat baino gehiagorekin funtzionatzen ikasten du ikasleak.
Zer eragin izan dezake gidarik gabeko irakurketa linealak ikasleengan?
Ikasleari kanpotik gidak eskaintzen ez bazaizkio eta testuak berak barne-gidarik ez badu, ikaslea kasurik gehienetan ez da gai gida horiek identifikatzeko, eta, horren ondorioz, ikasleak irakurketa erabat homogeneoa egingo du ezinbestean. Irakurtzen duen guztiak garrantzia berbera izango du, ez da gauza izango ideia nagusiak bereizteko, ezta modu esanguratsuan irakurtzeko ere. Informazioa pilatzea izango da bere egiteko bakarra.
Zure azalpenei jarraituta ez dirudi hain zaila irakurketak gidatzea.
Hain zuzen ere, kasu honetan arazoa ez da irakurketa gidatuak zer esan nahi duen ulertzea, nork ez du hori ulertzen? Baina, orain, har ezazu testu bat ausaz eta galdetu: “Zer nahi dut nik testu honetatik?” Norbaitek galdera horri erantzutea erraza dela uste badu, erratuta dago. Ondoko hau ere galde daiteke: “Testu honetatik, zer izan daiteke interesgarria ikaslearentzat?” Batzuetan, hobe da galdera hori ez egitea. Nola ikasten da zein testu den egokia eta zein ez? Ez da erraza, baina egia da modu asko daudela planifikatzeko. Beraz, bakoitzak aukeratu behar du zein nahi duen.
Eskolak behar den bezala erantzuten dio irakurmena hobetzeko beharrari?
Nik uste dut, dagoen bezala egonik ere, eskola dela gizarte honek duen instituziorik onenetarikoa. Zoritxarrez, beste era batekoa izatea nahi luketen pertsonen presiopean dago, eta akaso beste era batekoa izan behar du, baina ez dugu ahaztu behar eskolak izugarrizko balioa duen erreminta kultural bat, irakurketa, orokortzea lortu duela urte gutxian, eta horrekin harro egon beharko genuke.
