Zesarea, gerta daiteke
Erditzerako prestatzea, gerta daitekeenerako prestatzea da. Eta gerta daiteke erditzea okertzea eta zesarea bat egin behar izatea ama eta haurra onik irtengo badira. Erditzerako prestatzea, zesarea bat bizitzeko aukerari ate bat zabaltzea ere bada, beraz, zesarea bat zer den ezagutzea, eta noiz den beharrezko ulertzea.
Haurdun gelditu aurretik ere erditzeaz asko pentsatzen dute ama izatea buruan duten emakume askok, eta zer esanik ez haurdun daudenek. Pentsamendu, amets, fantasia, nahi, gurari eta irudi horietan leku gutxi izan ohi du, ordea, zesareak. Datuek, bestalde, erakusten dute zesareak egin egiten direla, usu eta ugari, gainera. Batzuetan ezinbestean, haurraren edo amaren osasuna bermatuko bada beharrezkoa delako ebakuntza bidez haurra amaren sabeletik ateratzea. Beste batzuetan, benetan beharrezkoa izan gabe, gehiegizko medikalizazioaren ondorioz egiten dira oraindik ere zesareak. Osasunaren Munduko Erakundeak gomendatzen duen parametroetan —erditzeen ehuneko 10-15— dabiltza Euskal Herriko erietxe publikoak —duela 10 urte % 22-23koa zen batezbestekoa—, pribatuak, ordea, goitik dabiltza oraindik, eskuarki.
Zesarea bat egin beharra izatea, batetik, erditzea okertu denaren seinale da, baina bestetik, alde positibo nabarmena du: ama edo haurra arriskuan zeuden kasuetan biak onik ateratzeko aukerak ugaritzen ditu ebakuntzak.
Ibone Olza psikiatra kirurgia honen bi aldeak ezagutarazteko dibulgazio lan handia egiten ari da. Hiru zesarea bizi ostean, Nacer por cesarea? liburua idatzi zuen Enrique Lebrero ginekologoarekin. Bertan, batetik, zesareak ezinbesteko direnean bakarrik egitea aldarrikatzen dute, eta ebakuntza horiek ere haurrarekiko eta gurasoekiko errespetuz egiteak zer nolako garrantzia duen azaltzen dute, amak errekuperazio fisiko eta bereziki emozionalean izan ditzakeen gorabeherak saihesteko, zesarea bat jasan behar izate hutsa –eta bereziki beharrezkoa ez den zesarea bat jasan beharra izatea– traumatikoa izan baitaiteke emakume askorentzat. Zesarea bat benetan noiz den beharrezkoa —eta noiz ez— argitzeko informazio zabala ematen dute liburuan, batetik, erdituko den emakumeak ate bat ireki diezaion zesareari erditzearen inguruko pentsamenduetan; eta, bestetik, profesionalek uler dezaten “beharrezko ez den zesarea bat saihesteko modurik eraginkorrena erditzearen fisiologia errespetatzea dela”.
Nolakoa da zesarearen anatomia?
Zesarea abdominaleko kirurgia handi bat da, apendizitis baten parekoa. Kirurgia bera egin aurretiko oinarrizko prestaketek 15-30 minutu hartzen dituzte. Emakumeari tantaz tantakoa jartzen zaio, arteria-presioa orekatzeko; pubiseko ilea moztu eta sabelaldeko azala garbitzen zaio, eta anestesia ezartzen (ez bazaio lehenago ezarri, erditze-prozesuan). Behin anestesiak efektua egin duenean, zunda sartzen zaio maxkurira.
Zesarea egin aurretik, eskuarki anestesia epidurala erabiliko da. Bi eratako anestesia epidural daude: Rakidea, dosi bakarra, 2-3 orduko iraupeneko eragina duena eta zesarea egitean ezartzen dena eta anestesia peridurala: erditze-lanean ezartzen ohi dena, pixkanaka kantitate txikitan. Zesarea bat egitea erabakitzen bada, hoditxotik anestesia gehiago jartzen da ebakuntza egiteko. Epiduralaren kasuan haurrak ez ditu anestesiaren efektuak jasaten, medikamentuak zuzenean amaren nerbio-sisteman eragiten baitu, odoletik pasa gabe, beraz haurrarengana ez da iristen. Anestesia orokorra soilik urgentzia handiko zesareatan erabiltzea komeni da, umearen edo amaren bizitza arriskuan dagoen kasuetan, Olzaren arabera.
Behin anestesiak efektua egin duenean, kirurgia egingo da. Normalki ebaketa transbertsala (horizontala) egingo zaio andreari sabel azpian, ondoren gantzak bereizi eta aponeurosia ebakiko da —muskulu abdominalak eusten dituen geruza gogorra da— eta muskulu abdominalak bereiziko dira. Peritoneoa hatzekin leunki urratzen da (garai batean artaziekin ebakitzen zen), eta horrela umetokira iristen da ginekologoa. Umetokia transbertsalki ebakitzen da umetokiko segmentutik, uteroko lepoaren eta gorputzaren erdikaldetik. Umetokiko segmentua deitzen zaiona erditze-laneko lehen uzkurdurekin sortzen da, eta bertatik ebakidura egiteak, batetik, emakumearen errekuperazioan lagunduko du odol gutxiago galduko duelako, eta, bestetik, hurrengo erditze bat baginala izatea erraztuko du. Haatik, zesarea bat programatzen denean, ez da posible ebakidura hau egitea, segmenturik ez baitu sortu umetoki horrek.
Umetokia ireki ostean haurra ateratzen da. Ama anestesia epiduralarekin dagoenean hari erakusten zaio haurra, eta ondo dagoela ziurtatzean, beste gurasoari ematen zaio hark kirofanoan egoteko aukera daukan kasuan. Ondoren zilbor-hestea moztuko zaio eta karena eskuarekin aterako.
Umetokia gorputzak berak berrogei bat egunean irentsiko duen hari batekin josiko da. Peritoneoa gaur egun ez da josten, ikusi baita berriro garatzen dela. Aponeurosia josten da, baina gantzak ez dira josten. Eta azaleko zauria grapekin edo nailonezko hariarekin josten da, ahalik eta orban finena utziz. Grapa horiek egun batzuetara kenduko ditu erizainak.
Sabeleko lehen ebakiduratik, azken puntura, 40-60 minutuko lana izan ohi dute haurra eta emakumea onik dauden kasuetan. Olzak adierazten duenez, kasu horietan ama eta haurra kirofanotik elkarrekin joan daitezke gelara eta nahi den kasuan edoskitzea has daiteke, erditze baginaletan bezalaxe.
Behin gelan, lasaigarri analgesikoak jarriko zaizkio emakumeari serumean, eta 8-12 bat ordutara maxkuriko zunda kenduko zaio.
Zein kasutan da zesarea beharrezko?
Ibone Olzaren arabera, ebakuntza kirurgiko hau egin behar da berak ekar ditzakeen onurak arriskuak baino handiagoak diren kasuetan bakarrik. Olzak kasu hauetan ikusten du zesarea egitea “guztiz beharrezkoa” (arrazoi hauek erditzeen % 5etik beherako kasuetan gertatzen dira):
- Zilbor-hestearen prolapsoa: zilbor-hestea haurraren aurretik agertzen denean baginan; buruak zilbor hesteari presio egiten dio eta ez dio uzten odola jariatzen; haurra oxigeno gabe geldituko litzateke.
- Plazenta-askatzean: erditze-lanean edo aurretik karena askatzen denean. Hemorragia eragiten du eta haurraren bizia arriskuan jar liteke zesarea urgentziaz egin ezean.
- Plazenta prebioa: haurdunaldi amaieran diagnostikatzen den arazoa izan ohi da. Umetokiaren irteerara jaitsi da karena eta haurraren irteera oztopatzen du. Amak odola galdu ohi du horrelakoetan.
- Haurra gaizki kokatua dagoenean: kasu batzuetan erditzeko unean haurrak sabel barruan duen posturan ezinezko zaio baginatik irtetea, eta ezin du posturaz aldatu.
- Amaren kardiopatia edo gaixotasun larrien kasuan, edo amaren heriotzean.
Ondorengo kasu hauek ez ditu ezinbestekotzat jotzen, baina unean unean ikusi beharko litzateke zesarea gomendagarria den ala ez:
- Pelbiaren estenosia, edo pelbis oso estuaren kasuan. Olzak ohartarazten du pelbi oso estua duten emakumeen kasuan ere erditzeari hasten utzi behar zaiola, eta eboluzioaren arabera erabaki, zesarea egitea beharrezko den ala ez, haurrak umetokiaren uzkurdurak balioetsiko bailituzke organoak prest izateko.
- Hankaz datorrenean. Zesareak egiteko ohiko arrazoietako bat izaten da haurra hankaz etor-tzea (zesareen %10-15), baina Olzak dio, haurdunaldiaren 30-32. astetik masaje eta ariketekin haurrak buelta eman dezakeela; eta bestetik, ginekologoen formazio egokiarekin hankaz datozen haurren erditze baginalak onak izateko probabilitatea altua dela.
- Haurren igarobidea oztopa dezaketen tumoreen kasuan, aurrez aztertu behar da tamaina eta egokitasuna.
- Dilatazioa gelditzen denean. Arrazoi desberdinengatik gelditu daiteke erditzea, batzuetan arrazoi fisikoengatik: haurraren burua gaizki kokatzen denean, ez delako cervixean kokatzen, eta ondorioz ez da pelbian behera jaisten; edo pelbiaren gehiegizko mehartasunagatik; edo cervixa oso gogorra delako... Uzkurdurak erditzeak aurrera egiteko ahulegiak direnean ere dilatazioa gelditu daiteke. Baina beste batzuetan dilatazioa beste arrazoi batzuengatik gelditzen da: beldurra, inguruneak eragiten duen tentsioa, edota emakumeak sentitzen duen bakardadeagatik, esate baterako. Kasu horietan, ingurunea zaintzea zesarea bat saihestea litzateke, Olzaren hitzetan. Hiru kasu horietan, eta haurra ondo baldin badago, zesarearen aurretik badaude erditzea bideratzeko modu gehiago, Olzaren arabera.
- Haurraren ongizatea arriskuan ikustean, edo fetuaren sufrimendua ikusten denean monitoreen bidez (zesareen %10-15 arrazoi honengatik gertatzen dira). Oxitozinarekin estimulatzen diren erditzeak izaten dira horietako asko, oxitozinak eragiten dituen uzkurdurak gorputzak jasan ditzakeenak baino handiagoak izan daitezkeelako.
- Aurretiazko zesarea baten kasuan. Ebakuntza hauen % 25-30 aurretiazko zesarea batek eraginak dira.
- Bikien haurdunaldian edo haurdunaldi aniztunetan, fetuen heldutasunaren eta posizioaren arabera.
- Andreek eklanpsia edo tentsioa oso altua daukaten kasuetan, eta koadro orokorrak gora-beherak erakusten dituenean.
- Tokofobia edo erditzeari beldurra dionean amak.
Zesareak amarengan izan ditzakeen arriskuak
Zesarea baten onurak begibistakoak dira: haurraren edo amaren bizia arriskuan egon daitekeen erditzeetan zesarea arrisku horiek gainditzeko baliabidea da. Baina komenigarria da zesareak erditu berri den emakumearengan eta haur jaioberriarengan izan ditzakeen ondorioak ezagutzea ere.
Gaur egun, beste edozelako ebakuntza kirurgiko bezala, hastapenetan baino askoz seguruagoa da zesarea bat egitea arrazoi higienikoengatik eta farmako anestesiko berriei esker. Baina, hala ere, amaren heriotz arriskua lau-sei aldiz handiagoa da zesarearen kasuan erditze baginaletan baino. Kasu horiek ebaketa konplikatu delako edo anestesiagatik gertatzen dira, hemorragiengatik, histetokmiengatik (umetokia kendu beharra izaten denean), tronbosiengatik, enboliengatik... Baina horiek oso larriak izanagatik, ez dira maiztasunez gertatzen diren konplikazioak.
Amarengan eragin ditzakeen arriskuak, normalki arinagoak diren arren, kontuan izan beharrekoak dira. Odol galtzea handiagoa izan daiteke, eta ondorioz anemia-arriskua handi-tzen da. Odol galtzea oso handia den kasuetan, transfusioa egiten da. Beste kirurgietan bezala, infekzioak ere arazo bihurtu daitezke zesarearen kasuan, umetokian, maxkurian, zaurian edo azalean infekzio bat gertatzea ez da arraroa.
Zesareak etorkizuneko haurdunaldietan ere izan dezake eraginik, Olzaren arabera. Umetokian orban bat dagoenez bat-bateko abortuak, plazenta prebioa edota plazentaren erorketa eragin ditzake.
Zesareak haurrengan izan ditzakeen arriskuak
Erditze baginal bat jasan ezin zuen haurrarentzat, edo haren amarentzat arrisku handiegia balekarke, zesarea bat gerta dakiokeen gauzarik onena da haur jaio berriarentzat. Baina erditzearen prozesua haurra erditze kanaletik pasatzeko prestatua dago, eta zesarearen kasuan, bistakoa denez, haurra ez da kanaletik pasatzen jaiotzeko. Beraz, ez da une horretan “gertatu beharko lukeena” gertatzen: haurra erditze kanaletik igarotzean birikak estu-tzen dira eta likido bat jariatzen da, lehen aldiz arnasa hartzen hasteko. Olzak ohartarazten du biriketako antzeko efektua gertatzen dela garunean eta hesteetan erditze arruntetan, eta beraz, zesarea bidez jaiotako haurrak punpatze hori gabe jaiotzen direla. Arazo hau larriagoa izan ohi da zesarea programatuetan, haurrak ez baititu uzkurduren mesedeak jaso, eta arnasketa distresa –arnasketa azkarra eta arina– gertatzeko arriskua dago.
Zesarea programatuen arrisku handiena eta ohikoena haurra “prest egon aurretik” jaiotzea litzateke. “Batzuetan erditze data probablea gaizki kalkulatzen da, eta 38. asterako programatu den erditze batean haurrak 36 aste izan ditzake benetan, eta haurrak ez du aski heldutasun”.