Euskara biziberritzeko ahaleginak: nondik norako berriak
* Deustuko Unibertsitateko Xabier Landabidearen eta Jone Goirigolzarriren, eta EHUko Ibon Manterolaren eskutik.
‘Euskararen biziberritzea: marko, diskurtso eta praktika berriak birpentsatzen’ (2017) liburua Durangoko Azokaren 52. edizioan plazaratu genuen, baina Eibar eta Gasteiz izan zituen lehenago geltoki, lanak ibilaldia aurretik hasi baitzuen, Udako Euskal Unibertsitatearekin egindako ikastaroetan.
Ikastaroetan eta liburuan parte hartu duten protagonista gonbidatuei ohiko konfort-eremutik irteteko eta hizkuntzaren normalizazioan aurrera egiteko marko, diskurtso eta praktika zahar-berriak urratzeko, birpentsatzeko edota proposatzeko eskatu genien. Ekarpenak lau alor edo ardatzen inguruan biltzen ditu liburuak: familia eta aisialdia, eskola, lan-mundua eta hedabideak. Baina liburuak baditu, atal horiez gain, irekiera eta itxiera atal bana, hurrenez hurren Mikel Irizarrek eta Belen Urangak idatziak. Bien ala bien testuetan irakur daiteke euskalgintza eraberritzeko palankak identifikatu eta aktibatu behar direla, eta hainbat giltzarri ematen dituzte horretarako: akordio politiko esanguratsuak, eragileen artean partekatutako helburu eta ibilbideak, eta irekitasuna.
Jarraian, liburuko lau ardatzen inguruan egileek idatzitakoak laburbiltzen eta ehuntzen saiatuko gara, euskara biziberritzeko gaur-biharko ahaleginak irudikatzen, pentsatzen eta antolatzen laguntzeko asmoz.
Familia eta aisialdia
Atal hau Paula Kasares, Jone Miren Hernandez, Jaime Altuna eta Kike Amonarrizen eskutik dator. Kasaresek familia du langai, eta Hernandezek eta Altunak, berriz, gaztetxoen aisialdia. Kike Amonarrizek, berriz, aurreko bi ekarpenetan aurkeztutako ideiak gaurko lan eta egitasmoetan zer mailatan aplika daitezkeen du aztergai, Eibarko ikastaroan garatutako talde-dinamiketan partaideek aipatutako ideiak oinarri hartuta.
Paula Kasaresen atalean, euskararen belaunaldiz belaunaldiko jarraipenaren gaineko ikerketen azterketa kritikoa aurkituko du irakurleak, eta baita hizkuntzaren transmisioa kontzeptuaren halako argitze bat ere. Autoreak azaltzen du euskararen belaunaldiz belaunaldiko jarraipena familiako transmisioarekin lotu dela gehiegitan, eta argudiatzen du familiako transmisioa ez dela nahikoa euskara bezalako hizkuntza gutxitu baten jarraipenerako. Kapituluaren bigarren atalean, eta hizkuntza-sozializazioaren paradigman oinarrituta, Kasaresek proposamen teoriko berri-tzailea aurkezten du, bai euskararen belaunaldiz belaunaldiko jarraipenaren ikerketari begira (bere hitzetan, ezin baita “euskararen belaunez belauneko jarraipenaren xedea ama-hiz-kuntza kontzeptu estatikoaren bidez adierazi”), bai eta haurrak euskaraz hazteko diseinatzen diren plangintza eta esku-hartzeei begira.
Jone Miren Hernandezek eta Jaime Altunak “Gu gazteok” (Euskararen Aholku Batzordea, 2016) lan etnografikoa dute beraien ekarpenaren ardatz. Lan horretan, gazteen bizi-mundua eta horien hizkuntza-ohiturak, praktikak, jarrerak eta diskurtsoak dituzte aztergai, gazteen euren bizipen eta sentimenduetatik abiatuta eta sarri ohikoak zaizkigun sinplifikazioak eraitsiz. Autoreek “zer da gurean nerabe edo gazte izatea?” galdera hartu dute ikerketaren abiapuntu gisa, nerabeek euren buruak nola definitzen eta ezaugarritzen dituzten ezagutzea euskararekiko duten lotura hobeto ulertzeko gakoa dela iritzita. Ikerketak aditzera eman du euskarak egungo gazte-kultura osatzeko eta sendotzeko gaitasuna galdu duela eta gazteen unibertsoa irudikatzerakoan euskarak oso indar gutxi duela. Horren zergatien gainean hausnartzean, Hernandezek eta Altunak, bai eta Urangak ere, euskarak nerabeen aisialdiko jardueretan duen presentzia urria nabarmentzen dute. Autoreen iritziz, aisialdia gazteen identitatea osatzeko ezinbesteko gunea da, eta, hortaz, funtsezkoa da euskara giltzarri den esparru horretan txertatzea, nerabeen bizimoduan zeresana izango badu. Ildo horretan, Kike Amonarrizek Eibarko ikastaroan partaideengandik jasotako mezuetako bat bereziki interesgarria da. Partaideen esanetan, bada garaia hizkuntza-politikaren indar handiena aisialdian eta eskolaz kanpoko jardueretan jartzeko nahiz euskarazko eskaintza sendotzeko.
Eskola
Ane Ortegak eta Leire Diaz de Gereñuk kapitulu bana idatzi dute EAEko hezkuntza-sistemak euskararen biziberritzean egindako lanaren eta aurrera begira dituen erronken inguruan. Josune Zabalak, berriz, Eibarko ikastaroan gaiaren inguruan parte-hartzaileekin egindako dinamikaren berri ematen digu. Ortegaren arabera, euskararen biziberritze-prozesuan gazteen eta haurren adin-tarteetan lortu den euskalduntzearen parekorik ez da ezagutzen munduko hizkuntza-komunitate gutxiagotuetan. Halaber, D eredua era guztietako testuinguru soziolinguistikoetara zabaldu izanak euskararen hiztun-profil berriak agerrarazi ditu gazteen artean, eta, hain zuzen, Ortegaren ustez, hiztun gazte horiek “talde estrategikoa” dira euskararen egungo agertokian, bai eta aktibo garrantzitsuenetakoa ere. Gazte hiztun berrien artean identifikatutako profilak direla eta, bereziki atentzioa eman digu euskararen gaitasuna faktore gako izateak, gazteok euren burua nolako euskal hiztuntzat duten ikusteko orduan. Zehazki, azpimarratu nahi genuke ahozko jarioa, erregistro-aldakortasuna eta lekuan lekuko euskara-aldaera bat menderatzea direla Ortegak aipa-tzen dituen osagai funtsezkoenetako batzuk. Emaitza horiek, Ortegak azpimarratzen duen moduan, eskolan euskara irakasteko estrategia eta baliabide didaktikoen auziari eragiten diote bete-betean, eta, hain zuzen ere, horixe du hizpide Leire Diaz de Gereñuk, besteak beste.
Euskarazko irakastereduetan izaera esperimentala sustatu beharra aldarrikatzen du Diaz de Gereñuk, eta ildo horri tiraka, autoreak erakusten du ikuspegi komunikatiboa ez dela bere ondorio guztiekin barneratu euskararen irakaskuntzan, ez curriculumean, ez eta hainbat baliabide didaktikotan ere. Ahozko euskararen irakaskuntzaren ageriko mugak erakutsi ondoren, Diaz de Gereñuk argudiatzen du testu-generoen ikuspegitik egindako proposamen didaktikoak izan daitezkeela eraginkorrenak ikasleak ahozko euskaran trebatzeko.
Lan-mundua
Euskara biziberritzeko lan-munduaren erronken gaineko hausnarketa Patxi Saezen eta Txerra Rodriguezen eskutik dator. Patxi Saezek lan-mundua euskara normalizatzeko giltzarria dela defendatzen du. Autore horren iritziz, gaur egun gizarteak belaunaldi berriak euskalduntzeko egindako ahalegin guztia galbidean jartzen da lan-munduan; izan ere, gazteak, eskola amaitu eta laneratzean, erabat erdarazkoa den munduan murgiltzen dira, eta haien euskara-gaitasuna murriztea zein galtzea dakar horrek. Saezen esanetan, orain arte euskara biziberritzeko paradigmaren tresna nagusia eskola izan den bezalaxe, ziklo berrian, lan-mundua izango da euskara gizartearen erdigunean jartzeko giltza. Egiteko horretan, euskara beharrezko bihurtzea funtsezkotzat jotzen du autoreak, beharrezkoa ez dena desagertu egiten baita, eta, aldi berean, euskara gizakiaren behar natural eta sozio-funtzionalekin lotzea proposatzen du. Saezen iritziz, lanak funtzio horiek guztiak bete ditzake, eta, hortaz, ezin daiteke euskara biziberritzeko eskaintzen duen aukera alferrik galdu.
Lan-mundua euskalduntzeko egitekoari, esparruaren izaera poliedrikoa eta polifonikoa aintzat hartuta, esperimentazioari atea irekiz, sare-lana burutuz eta produktu eta zerbitzu berriak asmatuz zein orain artekoak homologatuz, zabalduz eta “salduz” ekin behar zaiola proposatzen du Rodriguezek. Era berean, euskara lan-munduan normalizatzeko, Eibarko ikastaroko talde-dinamiketan agertutako hainbat gai eta erronka ere baditu hizpide: euskararen balio erantsia, lidergoak eta zuzendari-tzaren aldeko jarrera ezinbestekoa, bezero engaiatuaren figura, kontsumitzaileen euskaraz artatzeko eskubidea, bezeroen presionatzeko indarra, herri-administrazioko lanpostuetarako hizkuntza-eskakizun funtzionalak, enpresa euskaldunen lehenestea zein hizkuntza-klausulen ezarpena, eta lanbiderako euskal hezkuntza-sistemaren euskarazko eskaintza handitzea, besteak beste.
Hedabideak
Alberto Barandiaranen eta Gorka Salcesen ekarpenek osatzen dute “Hedabideak” atala, Xabier Landabidearen sintesi-lanarekin batera. Hiru autoreek hedabideen balizko arnasgune-funtzio soziolinguistikoari heltzen diote, hainbat heldulekutatik bada ere, hipotesi bikoitz honi helduz aldi berean: hizkuntza ez hegemonikoek arnasa hartu eta garatzeko toki edo eremu ahaldunduak behar dituztela dioen hipotesiari, batetik, eta arnasgune tradizionalak ahalduntze hori gerta dadin nahikoak ez direla dioen hipotesiari, bestetik.
Barandiaranek euskarazko hedabideen kontsumoaren nolakotasunari eskaintzen dion begirada diakronikoak ondorio argi bat dakar: tokiko hedabideen garrantzia Euskal Herriko 216 proiektu edo produktu komunikatiboen artean. Kontsumo tradizionalagoaz gain, digitalizazioak eragindako transformazioen erdian euskarazko hedabide nazionalak eta tokikoak deskribatzen ditu egileak, eta azken urteotako eraldaketa teknologiko, industrial eta sozialek utzitako panorama berria marrazteko eta etorkizuna argitzeko egin beharko dugun galdera hirukoitz batekin amaitzen du: zergatik irakurtzen/ikusten/entzuten ditugu euskal hedabideak? Zer garrantzi edo eragin dauka kontsumitzen dugunak? Zer da gure hizkuntzan irakurri, entzun, ikusi nahi edo, finean, desio duguna?
Salcesek euskararen perspektiba soziolinguistiko garaikideen eta etorkizunerako balizko euskarazko hedabideen proiekzio sozio-funtzionalen ibilbide teorikoagoa proposatzen digu, eta honako hauek jartzen ditu mahai gainean: irudikapen geosentimentalak, erabilera motak, arnasgune mediazentriko, digital eta afisikoak, eskaintzaren osagarritasuna, hizkerak eta identitatea, hedabideen eta kalearen arteko disonantziak, presentzia publikoa eta normaltasuna, kontsumo mediatikoaren sozializazio izaera eta neurketa egoki eta propioen beharra. Sintesi gisa, identitate berriak hizkuntza-aldaera zikinei lotuta agertzen direla ondorioztatzen du egileak, hiztun berriei edota kaleko erabilerari lotutako erregistroak zilegitzeko tresna sozial ahaltsuena komunikabideak direla ondorioztatuz, bai eta osagarritasuna lantzea hiztun taldearen barneko aniztasunari erantzun arrakastatsuagoa emateko sine qua non baldintza izango dela ere.