Gutxiago agindu, gehiago egin
Euskaltzaleen topaguneak 'haurren aurrean, helduok heldu' ekimena burutu du udazkenaren hondarretan, haurren inguruko helduen hizkuntza ohiturez hausnartu, kontzientzian eragin eta erdaratik euskarara aldatzeko. Paula Kasares soziolinguistak eta Kike Amonarriz topaguneko lehendakariak gogoetarako gakoak eman dituzte. Argazkia: Barren aldizkaria
“Egin euskaraz!”, agintzen diete gurasoek haurrei, helduek euren artean erdaraz egiten duten bitartean. Euskal Herriko edozein txokotako irudia da, egunero-egunero etxean, plazan edota eskola atarian errepikatzen dena. Haurrek euskaraz egin dezaten nahi badugu, zergatik ez dugu helduok hala egiten? Horixe bultzatu du Euskaltzaleen Topaguneak azaroaren 22tik abenduaren 5era bitartean Euskal Herriko 80tik gora herritan gauzatu duen Haurren aurrean helduok heldu ekimenarekin. Helduok hizkuntza transmititzearekin batera, hizkuntza bat —zein beste— erabiltzeko ohitura edota arau sozialak ere transmititzen baitizkiegu haurrei. “Helduen arteko hizkuntza-praktikak alda ditzaten eta euskara —gehiago— erabil dezaten aktibazio ekimena" izan da, Euskaltzaleen Topagunearen arabera. Umeen aurrean euskaraz egiteak duen garrantziaz eta eredugarritasunaz jabearazi nahi izan dituzte helduak. Mezua argia da: haurrek euskaraz egin dezaten nahi baduzu, zeuk ere hala egin!
“Hizkuntzak inoiz ez doaz bakarrik”, adierazi zuen Paula Kasares soziolingusitak Andoaingo Martin Ugalde foroan Topagunearen dinamika sozialari buruz azaroaren 30ean egin zuten solasaldian. Kike Amonarriz Topaguneko lehendakariarekin batera aritu zen Kasares, Garbiñe Ubeda kazetari eta idazlearen gidaritzapean. Kasares ikerketa arloan ibili da haurren hizkuntza-sozializazioa aztertzen eta azpimarra argi bat jarri zuen: "Hiztun bilakatze bidean familien egitekoa aztertu izan dut eta adierazi behar zaie familiei zer rol duten, urtetan pentsatu izan baita hizkuntzaren transmisioa berezkoa dela, baina hori ez da horrela".
Paula Kasaresen arabera, "espazioak, balioak, emozioak, hierarkiak… horiek guztiak lotzen zaizkio hizkuntzari gurea bezalako testuinguru elebidun batean, haurrek horiek guztiak ikasten dituzte hizkuntzaz jabetzeko prozesuan. Kode linguistikoa erabiltzeko jakintza kultural osoa ikasten dute, hizkuntza noiz erabili, noiz ez, norekin…”. Zein hizkuntza erabiltzen dugu telefonoa hartzean? Zein hizkuntzatan egiten dugu lehen hitza taberna edo denda batean sartzen garenean? Helduok, lagun artean, erdaraz ala euskaraz aritzen gara? Ezezagun bati zein hizkuntzatan zuzentzen gatzaizkio? “Arau eta molde soziala ere (norekin bai, norekin ez; noiz bai, noiz ez; non bai, non ez; zertarako bai, zertarako ez..) badago hizkuntza ikastearen barruan”, biribildu zuen Kasaresek. Erdaraz ari garen guztietan, beraz, mezu bat helarazten diegu haurrei.
Helduen hizkuntza ohituren inguruko kontzientzia eragiteko eta arau soziala aldatu eta harremanak erdaretatik euskarara pasatzeko xedez, gurasoengan eta, harago, haurren inguruan dauden heldu guztiengan —izan irakasle, aisialdiko hezitzaile, senide, zaintzaile...— jarri du Topaguneak fokua. “Haurrei euskaraz egitea bezain garrantzitsua da haurraren aurrean gaudenero euskaraz egitea”, azaldu zuen Amonarrizek. “Haurrak hari zuzenean egiten zaion modutik ez ezik, ingurukoek beren artean egiten duten modutik ere ikasten du hizkuntza eta berau erabiltzeko arau soziala. Hortaz, hizkuntza portaeretan haurrekiko eredugarritasuna zaindu nahi bada haiei zuzenean egiten zaien modua ez ezik, haien aurrean egiten den hizkuntza jarduna ere aintzat hartu beharko da”, erantsi zion Kasaresek.
Hizkuntzari balioa eman
Kasares eta Amonarriz bat datoz: haurrei transmititu egin behar zaie eurek euskaraz egitea garrantzitsua dela gurasoentzat. “Haurrek helduok hizkuntzari ematen diogun garrantzia ikasten dute", eta hala bada, jakin egin behar dute guretzat, guraso edo irakasle, garrantzitsua dela euskara, "eta haserretu egiten garela eurek erdaraz hitz egiten badute", azaldu zuen Amonarrizek. Bere adibidea ekarri zuen, umorez: “Nire alabek, txikiagoak zirenean, bazekiten ni malaletxean jartzen nintzela eurek gaztelaniaz egiten bazuten. Alabatako bat malaletxe hura erabiltzen hasi zen, ni kalean norbaitekin enrollatzen banintzen, 'vamos papa' esaten zidan. Bazekien horrela segituan mugituko ninduela”.
Umoretik harago, lezio garrantzitsua da, Kasaresen arabera, euskararen aldeko jarrera haurrei ere transmititzea. Nafarroako euskararen transmisioaren historia jarri zuen lekuko: “Nafarroan euskara galdu ez zen familietan, gurasoek ez zuten kuestionatu haurrek erdaraz ikasi behar zutenik, baina etxean irmo jokatu zuten erdaraz egin ez zedin, eta horrela lortu zuten etxean euskara mantentzea. Aldiz, hizkuntza ohituretan irmo jokatu ez zuten familiek, plazan eta eskolan erdara eurenganatu zuten haurren familiek irmo jokatu ez zutenean, hizkuntza aldaketa gertatu zen familietan, eta erdaraz aritzera pasa ziren”. Bi adituek nabarmendu zuten zeinen garrantzitsua den euskarari balioa ematea: “Garrantzitsua da familietan hizkuntzari balioa ematea eta hori ikusaraztea. Guretako inportantea da euskaraz egitea, etxeko hizkuntzen kudeaketa koherentea egitea”, adierazi zuen Kasaresek.
Helduen kontzientzian eragin
Ohiturak behin aldatu badira, berriro ere alda daitezke. Inertziak hausteko eta euskararen aldeko inertzia berriak zabaltzen hasteko, kontzientziari eragitea beharrezko ikusten dute bi adituek. Izan ere, jarrera kontua da euskara jakin bai baina erdaraz erabiltzeko faktore nagusia, Amonarrizek ekarritako datuen arabera: "Euskaraz egin daitekeen kasuetan zergatik egiten ez den galdetuta, aukera guztien artean ohitura edo inertzia gailentzen da. Horrek badu lotura daukazun edo ez daukazun erraztasunarekin, baina baita kontzientziarekin ere", adierazi zuen. Beraz, haurrek euskaraz egitea nahi badugu, helduok kontzientzia-ariketa bat egin behar dugu, lehenik. Horregatik, Topagunearen ekimenak "umeen erreferente garen helduengan" hizkuntza praktiken inguruko hausnarketa bultzatu nahi izan du, "hizkuntza portaerez jabetzeko".
Hizkuntza elikadura, funtsezko
Haurrek euskaraz egiteko, alabaina, ez da aski helduek kontzientzia hartzea. Topaguneak funtsezko jotzen du hizkuntza elikadura, joritasuna, aberastasuna, naturaltasuna... sustatzea. "Haurrak hizkuntza elikadura behar du eta elikadura hori ez da soilik hari zuzenean zer ematen zaion, hau da, helduek hari zuzenean nola egiten dioten, inguruko helduek beren artean nola egiten duten, zer kontsumo kultural egiten duten (pantailak zein hizkuntzatan ikusten dituzten, sare sozialetan zein hizkuntzatan aritzen diren...) ikusita ere ikasten du haurrak hizkuntza eta berau erabiltzeko araua". Euskararen erabilera normala, bat-batekoa eta berezkoa duten haurrak, aise mintzatu eta hizketan eroso arituko direnak nahi baldin baditugu, Topagunearen arabera, "hizkuntza portaera normalak" ikustea eta ikastea inportantea da. "Garrantzitsua da helduek eredu hori ematea, haurren erreferenteak dira hizkuntzarekin batera erabiltzeko arau sozial normal hori berenganatu dezaten. Eta horretan egin nahi da azpimarra Haurren aurrean ekimenarekin".
Alabaina, ekimena ez da familia barnera mugatu, ezta etxe barruetara ere. Oso aintzat hartu du Topaguneak plazaren edo eskolaz kanpoko munduaren garrantzia: "Haurrek ez dute hizkuntza soilik etxean, inguruan duten helduekin edo eskolan ikasten". Amonarrizek eta Kasaresek azpimarra egin zuten puntu horretan. Euskaraldiaren eta ariguneen esperientziari jarraiki, espazioak sortu egin behar direla adierazi zuen Kasaresek: "Familien jokamoldeak eta portaerak aipatzen ari gara, baina ez dugu erori behar neoliberalismo linguistikoaren axioman, hau da, familietan gertatzen dena familien hautua dela; hala da, baina ez guztiz. Familiek hautuak egiten dituzte, baina hautu horiek dituzten aukeren araberakoak dira, eta berdintasunezko aukerak egiteko, baliabideak eta informazioa behar dituzte". Kasaresen aburuz, baldintzak jarri behar dira euskararen aldeko hautu linguistikoak "erakargarri bihurtzeko". Gizarte mailako baldintzak "aldekoagoak edo zailagoak" izan, hizkuntza baten edo bestearen aldeko joerak desberdinak izango dira, Amonarrizen arabera. "Guraso, irakasle edota aisialdiko hezitzaileek euskararen aldeko hautuak egiteko, baldintzak sortu behar dira eta erakundeek eta mugimendu euskaltzeak lagundu egin behar dute horretan".
Euskaraz egiteko baldintzak zailtzen dituzten egoera asko badaude ere—pantailetan euskarazko eskaintzaren urritasuna adierazi zuten solaskideek—- egoera soziolinguistikoa itxaropentsua ere badela nabarmendu zuten bi hizlariek. Gasteizko adibidea jarri zuen Amonarrizek: Duela 40 urte hiriburuko biztanleen % 3 zekien euskaraz; gaur egun, ostera, % 20ak. "Haurrak dira, helduak baino gehiago, euskaraz hitz egiten dutenak. Hamarkadatan euskararen erabileran goraka egin eta azken urteetan inpasse batean egotearen sentsazioa daukagu, baina aukera handiak ditugu aurrera egiteko". Kasaresen aburuz, "baldintza objektiboak badaude" aurrera egiteko, azpiegitura eta gizarte ezagutza aintzat hartuta, "orain koska kualitatibo bat aurrera egitea planteatzen ari gara, inertziak aldatu eta kolektibotik hizkuntza ohiturak sendotzea. Norbanakotik, familiatik eta hurbilekotik hasi eta hori sozializatuz". Amonarrizen ustez , "aukera paregabea" daukagu aurrean: "Momentu honetan guraso izatera iristen ari direnen artean, inoiz baino portzentaje handiagoa da euskalduna. Beraz, aurrerapausoak emateko aukerak badaude: euskaraz egin daitekeen haur eta gazteen esparruetako gehienek euskaraz egiteko aukera egingo balute, aukerak leudeke".
Euskaraz ez dakiten helduekin
Euskaraz gutxi edo batere ez dakiten gurasoek gure hizkuntzaren alde zer egin dezaketen galdetu zien Ubedak bi solaskideei, eta argi erantzun zuen Kasaresek: “Erakutsi behar zaie zein rol garrantzitsua duten euskararen biziberritze prozesuan”. Soziolinguistaren ustez, hain zuzen, haiek ere giltzarri dira transmisioan, hizkuntza menperatu ez arren: “Euskarari loturiko balio eta jarrera positiboak transmititzen ahal dituzte, eta hori, egokia ez ezik, beharrezkoa da: haurrak motibatu behar dituzte, eta euskaraz egiteko aukerak eman". Amonarrizek ere ohartarazi zuen euskararen ezagutza bezain garrantzitsua dela helduaren jarrera, maiz: “Nahiago dut ama erdaldun bat bere seme-alaben ikasketaz arduratzen dena, eta ez aita bat bere seme-alabak zein mailatan dauden ez dakiena eta C1 maila duena. Seguru transmisio lan hobea egiten duela ama horrek”.
Euskaldunok ere badugu euskaraz ez dakiten helduei laguntzeko aukerarik. Kasaresek nabarmendu zuen euskaraz ez dakiten gurasoei egin diezaiekegun lehen ekarpena ateak irekitzea dela. “Euskararen aukeretatik eta mundutik urrun dagoen jendeari, lehendabizi, euskaraz dauden aukeretara hurbiltzen lagun diezaiokegu, sarean dauden aukerak eta baliabideak ezagutaraziz, adibidez. Aukerak handiak dira”.
Erdaratik euskarara,
helduen harremanak gako
Euskaraldian sustatzen diren portaerak sozializatzen jarraitu eta herritarren praktiketan integratzeko helburuarekin antolatu du Topaguneak Haurren aurrean helduak heldu ariketa, aldaketa arau sozial bihur dadin. Bi zutabe nagusi ditu:
1. Umeen erreferente eta gertuko diren helduen arteko hizkuntza portaeretan eragitea eta euskararen erabilera areagotzea.
2. Umeen eredu diren helduen euskarazko portaerak bultzatuta, belaunaldi berriek hizkuntza praktika berriak normalizatzea eta barneratzea.
"Euskaldunok euskaldunokin, euskaraz"
Kontzientziazio ariketa honek hiru oinarri ditu, arau bilakatzeko:
1. Solaskideek euskara dakiten kasuetan euskaraz egiten dugu (euskaldunak euskaldunari euskaraz).
2. Lehen hitzak euskaraz egiten ditugu. Ezezagunekin zein euska- raz ulertzen duten ezagunekin.
3. Kideak ulertu bai, baina euskaraz hitz egiten ez badigu euska- rari eusten diogu, baita elkarrizketa elebidunetan ere.
Nola jarraitu ekimenarekin?
Urteko 365 egunetan jarrai dezakegu helduen arteko ariketarekin, honako urratsak jarraituz:
1. Pentsatu norekin alda ditzakezun hizkuntza ohiturak parkean, eskola inguruan edo umeekin egiten dituzun bestelako ekintzetan / eremuetan.
2. Kide horiei elkarrekin ariketa egitea proposatu.
3. Informatu zure ingurua ariketa egitera zoazela umeekin partekatzen dituzun espazioetan zaudenean.
4. Ariketa soziala egin, hainbat modutan:
a. Euskaraz ondo moldatzen bazara:
- Lehen hitzak euskaraz egin, euskara ulertzen duten ezagunei zein ezezagunei.
- Ulertzen duten kideekin eutsi beti euskarari, baita hauek erdaraz hitz eginda ere.
b. Hitz egiteko zailtasunak badituzu, baina ulertzen baduzu:
- Gonbidatu zure ingurukoak euskaraz jarrai dezaten / aritu daitezen zurekin.