Gainezka iritsi omen dira irakasleak ikasturte amaierara; umeak aztoratuta eta nekatuta; gurasoak estresatuta. Jendeak agendak beteta ditu. Zer iruditzen zaizu bizi garen abiadura edo erritmo hau?

Nahiko abiadura frenetikoan bizitzen ohitzen ari garela esango nuke eta askotan gero eta erreboluzio handiagoan. Nahiz eta pandemiak espazioan eta denboran mugitzeko beste erritmo bat markatu zuen, bizitzaren oinarri jasangarriagoetatik hurbilago zegoena —beste alde batzuetatik nahiko jasangaitza izan bazen ere–, orain, berriz ateak askatu edo zabaldu direnean, badirudi lehengo hartara itzuli behar dela. Frenesi handian bizi garela iruditzen zait.

Inguruan ikasleak eta irakasleak dauzkat eta oso gorputzaldi eta burualdi nekatuarekin, aztoratuarekin ikusten ditut. Eta zaila zaigu gurpil horretatik ateratzea. Dena da abiadura handia eta garai hauekin lotuta dago; aurrerapena abiadura handitzearekin ulertzen da ia-ia; hasi telefonoetatik, hasi informazio kontsumotik, hasi norbere mugimenduetatik... Dena da horrelako gurpil zoro bat eta oso zaila da hortik ateratzea. Estimulu batzuk sortzen ditu eta estimulu horiek jaisten direnean halako tristura moduko bat sortzen da, baldin eta beste orekarik edo ikuspegirik ez baldin badaukagu. Itotzen gaituen abiadura horrek, aldi berean, erakarri egiten gaituela dirudi. Horrelako mekanismo batean bizi gara.

 

Gurpil zoro horretan, nola gaude humanismo eta balio aldetik? Zer irudipen duzu?

Zaila zait erantzun orokor bat ematea, oso irudi eta ondorio desberdinetako laginak aurkitzen baitira. Nik, adibidez, azken hiruzpalau urteotan migrazioaren fenomenoa oso hurbiletik ezagutzeko eta segitzeko zortea izan dut, bereziki gure herrian zehar iragaten direnean, eta pertsona horiek beste eskola bat erakusten digutela konturatu naiz. Biharamunaren perspektiba zehatzik ez daukan pertsona batekin egiten duzu topo, oso baliabide material gutxi edo apenas ezer ez daukana eta bizitzaren oinarrizko balioei eta erroei helduta dabilena. Pertsona horrek egoera erlatibizatzen laguntzen dizu. Ez dugu lortzen haien lekuan jartzerik, eta ezinezkoa zaigula esango nuke, gainera. Baina pixka bat hurbilduz gero, bizitzaren oinarrizko balio edo oinarri xumeetatik hurbilago uzten zaitu eta pixkanaka ahanzten, galtzen eta urruntzen goazen eskolara hurbitzen laguntzen dizu. Orduan konturatzen zara batzuetan erdi hegan bizi garela, lurrik ukitu gabe askotan.

Humanismoari dagokionez, zaila zait definitzen. Pentsamendu korronte bezala ondo funtzionatzen duela esango nuke, baina praktika politiko bezala ez hain ondo. Erakundeei buruz zer esango dizut, humanismoa batez ere kosmetika politikorako erabiltzen da, esku lokaztuak garbitzeko, hala iruditzen zait. Eta gure bizitzen eskalara ekarriz, ez dut esaten pertsona bakoitzak ehuneko ehunean koherentea izan behar duenik, ezinezkoa da, bakoitza bere kontraesanekin borrokan bizi da eta hori da bizitza. Baina hala ere, kontraesanen borroka horren barruan, oreka pixka bat bilatzea da kontua.

 

Miñan liburuarekin migrazioaren gaia gorditasunez edo errealismoz azaleratu duzu. Mundu ikuskera berri bat eduki daiteke liburua irakurrita?

Ez dakit liburuak mundu ikuskera berri bat izateko adinako leihorik eskaintzen duen, baina mundua ikusteko modu bat edukitzeko ahalegina behintzat bada, askotan ez baitzaigu mundua azaltzen, ez baitzaigu iristen distantziagatik edo interes diferenteengatik. Eta, behintzat, munduaren zatitxo bat ikusteko balio du.

Liburua, egia esan, konkretuki pertsona bati laguntzeko ahalegintxo bat izan da, eta bide batez, bai niri eta bai gu denoi begiratzeko leihotxo bat eskaini nahi digu. Gure etxe aurretik pasatu arren iristen ez zaigun munduaren erradiografia bat eskaintzeko ahalegina izan da: zer den Afrikaren zeharkaldia migrante batentzat, eta bide horretan existitu daitekeen guztia. Nik Ibrahimarekin topo egin nuen gisa horretan, haren harremanarekin, eta haren bidez kontatu ahal izan dut. Bereaz gain, ehundaka eta milaka ahots dira.

Denok imajina dezakegu migratzaileen egoera, baina imajinazioak abstrakzio puntu bat du, eta nik, imajinazioa gainditzen zuen laztasun eta bortizkeria aurkitu dut Ibrahima ezagututa.

Gure leihopetik, gure begi aurretik eta gure pausoekin gurutzatzen den jendea da, egunero ikusten duguna, eta behintzat, datorren jendea nondik eta nola datorren ulertzeko, jakiteko eta ikuspegi bat edukitzeko balio du liburuak. Bide horretatik datorren bati araberako harrera, tratua eta laguntza ematea esan gabe lihoake, baina hainbeste zailtasun eta traba dituzte, non migranteen odiseak segi egiten duen Europan oraindik.

 

Ikastetxeetara joanez ibili zara liburuarekin. Zer lanketa egiten duzue eta zer mezu eman nahi izaten diezu?

Batez ere aurretik gaia lantzen dutelako hurbiltzen naiz ikastetxeetara. Material pedagogiko gisa hartzen dute liburua eta lanketa horren ostean nirekin kontrastatu nahi izaten dute. Solasaldi bat egiten dugu haiek izan dituzten bizipenak eta gogoetak eta nireak partekatzeko. Ibrahima gaur egun nola dagoen galdetu izan didate, edo zer bizipen izan ditudan idazketa prozesuan, edo Ibrahimaren istorioak entzuterakoan nola eragiten zidan...

Liburua nondik datorren eta zertarako zen esanez kokatzen ditut. Berez, pertsona baten asilo eskaeran laguntzeko txosten labur bat zen, ez ginen liburu bat egiteko asmotan hasi, gero bideak eman zion forma hori. Horrez gain, gaur egungo errealitatean ere kokatzen ditut: liburua ez da duela hiru urte eta erdi Afrikatik Europara iritsi zen pertsona baten bidea, baizik eta egunero-egunero gure herria zeharkatzen duen historia, duela hiru urte eta erdi, atzo, gaur eta bihar goizean berdin zeharkatzen segituko duena. Kontzientzia hori eman nahi diet.

Batzuek lanketa integral bat egiten dute, Irunera edo Hendaiara joaten dira, migranteen ahots bat bilatzen dute zuzenean... irakasleei eskertzen diet egiten duten lana. 

 

Gai potoloa da migrazioarena eta badugu potoloa den beste gai bat ere: euskarazko kulturaren transmisioa. Kultur transmisioak kezkatzen zaitu?

Bai, noski kezkatzen nauela. Gehien kezkatzen nauen gaietako bat da hizkuntzaren transmisioa eta hizkuntzaren inguruko altxor kulturala. Diagnostikatuta dago arazoak dauzkagula euskarazko kulturaren transmisioan, esan beharrik ez dago euskararen transmisioan bertan, eta horrek dena ukitzen du. Arazo handiak ikusten ditut hizkuntzaren kalitatea, hizkuntzaren kontzientzia eta horren inguruko paisaia kultural guztia transmititzeko. 

Teknologiek eta beste kultur transmisioek inguratuta gaude, gainezka dauzkagu eta gurea defendatzeko arazoak dauzkagu. Erdarazko kultur transmisioa sartzen da zirrikitu guztietatik, eta erdarazkoa esaten dudanean izan daiteke frantsesa eta gaztelaniazkoa bereziki, baina berdin ingelesez edo beste herrialde batzuetatik datorrena. Zeren kultura ez da hizkuntza bakarrik, beste kode oso bat baizik.

Inperio kultural eta linguistikoen kontrako borrokan bizi gara eta gu txikiak gara. Inperio handiak dira eta, gainera, inperialistak. Eta gu, oso baliabide prekarioekin ari gara inperio handi horien kontra borrokatzen.

Transmisioa naturalki gertatu beharko litzateke, baina argi dago egoera normalizatuan bizi ez garen bitartean gauzak ez direla naturalki gertatzen. Guk hizkuntzarekiko atxikimendu handia eduki dugu etxetik eta hori bizitza osorako ardatz gisa eduki dugu. Ez dakit zer eta nola egin behar den gure izateari eusteko eta, aldi berean, paisaia berri horretan zentzu bat edukitzeko.

 

Euskarazko kulturgintzaren paisaiaren barruan kokatzen da bertsogintza. Zer ekarpen egin dezakete bertso eskolek eta bertsogintzak kulturaren transmisioan?

Bertso eskolak bere alorretik transmisioaren kezkari erantzuteko sortu ziren. Hala, bertsoaren jolasa transmititu dute, eta jolasarekin batera, inguruko sorkuntza kultural guztiarekiko gustua. Azken finean, bertsoa zerbait baldin bada, hizkuntzaren hitzen jolasa eta hizkuntzaren kontzientziaren eta sentsibilitatearen lanketa da. Eta sentsibilitate horrekin bat doa forma diferenteetan ematen den sorkuntza kultural hori guztia. Bertso eskolen lanarekin bat doa nahigabe euskarazko kulturaren transmisioa.

Gaur egun bertso eskola bakoitzak aipatutako funtzio orokor horiek betetzen dituela uste dut: hau da, zaletasuna transmitituz hizkuntzaren kontzientzia eta kalitatea lantzeko tailerrak dira. Horrez gain, beste funtzio partikular batzuk ere badituzte behar den kasuetan: bertsogintzan trebatzea. Baina uste dut, horra iritsi gabe, batez ere zaletasuna zabalduz hizkuntzaren kontzientzia eta kalitatea lantzeko lekuak direla. Azken finean, pertsona horiek izan daitezen beren herrian hizkuntza aurrera eramango duten motorrak, horren behar gorrian gaude-eta. Hori da bertso eskolen sarea aktibatzeko, sustatzeko eta laguntzeko nire motibazioa.

 

Bertsoa, jolasa, sorkuntza... Zer da zuretzat sormena eta nola ulertzen edo definitzen duzu?

Definizioz eztabaidagarria den kontzeptua iruditzen zait, nahiz eta hori den nagusituta dagoena. Nik birziklapen bezala gehiago ikusten dut. Sormena noiz gertatzen da, intuizio hutsetik eta ezerezetik zerbait sortzen duzunean, ala barruan daukazun zerbait hartu, horrekin jolasean ibili, transformatu eta birziklatzen duzunean? Antzeko gauzak dira, baina ñabardura bat markatzeko, nik birziklapen bezala ulertzen dut. 

Sormena birziklapenetik hasten da batez ere, memoria eta irudimenaren konbinazioa da. Eta irudimena zer da, irudimen hutsa ala zure baitan almazenatuta dagoen guztitik edo memoriaren hutsuneetatik ere aktibatzen den jolasa? Sormenaren edo jolasaren bi hariak memoria eta irudimena dira. Eta gero, noski, kezka, sentsibilitatea eta zerbait esan nahia.

Memoriaren eta irudimenaren arteko jolas gisa ikusten dut sormena, eta hori dena lehengotik erakutsiz, lehengotik erakutsitakoa puskatzen erakutsiz, hutsuneak utziz, hutsune horiek betez, eta, ahal bada, ikara erantziz. Ondo egin nahia beharrezko ardatza da, zerbait eder, polit eta grazizkoa egitea, baina baita gaizki egitearen ikara galtzea ere. 

Bertsoaren kasuan, hizkuntza bat transmititzen ari zaren momentutik memoria zaku oso bat transmititzen ari zara, zabalik, erabilgarri eta puskatzeko prest dagoena, eta puskatzeko prest dagoen neurrian, irudimenari bide ematen ari zara. Eta memoriaren eta irudimenaren motorra jolasa da: errima bera hitzen jolasa da, oihartzun musikal bat duen errima bilatzea lehendabizi belarrira egiten duen efektua bilatzea da, eta gero dator ideia edo esanahi baten bila joatea.

 

Iparraldearen eta Hegoaldearen artean desberdintasunik ikusten al duzu transmisioaren alorrean?

Desberdintasun nagusia hezkuntzan nagusi den hizkuntza ereduan dago. Hegoaldeko Euskal Autonomia Erkidegoko hiru probintzietan behintzat euskarazko eredua ikasten dute haur gehienek. Eredu horretan zenbateraino transmititzen den beste puntu sakon bat da, baina behintzat hortan da. Iparraldeko kasuan hezkuntzan minoritarioa da hizkuntza eredu horretan ikasten duen ikasleria. Alegia, murgiltzea ikastolan bakarrik eskaintzen da. Hemen eskola publikoan ez da murgiltzerik ematen, elebitasun nahiko desorekatua da dagoena eta nik ez daukat fede handirik elebitasun horren efikaziarekin. Guraso askoren borondate ona ez dut askotan zalantzan jartzen, baina uste dut ez dela efikaza eta gure buruari gezur bat sartzen ari garela.

Ikastolan ere zailtasun handiak daude ikasleak hizkuntza maila minimoarekin ateratzeko. Alegia, hizkuntza horretan bizitzeko hautua egingo duen pertsonak hizkuntza horretan bere burua defenditzeko eta bere buruarekin gozatzeko corpus minimo bat behar du, bai hizkuntzaren esparru formaletan, informaletan, umorean, haserrean... Gorputzaldi guztiei erantzuten dien hizkuntza bat. Eta ikastolatik ateratzen diren ikasleen artean ere gero eta hizkuntza maila apalagoa dela esatea ez da ezer berria. Ez dut ikerketen beharrik, nahikoa dut belarria arrimatzea. Iparraldean komeria handiak daude; hizkuntzaren epe hurbilerako biziraupen minimoki jasangarri eta bizigarria zalantzan ikusten dut. Beti egongo gara mundutxo bat, noski, egoskorrak gara eta, gainera, umore onez bizi gara. Baina masa bat...

Hegoaldean ere antzeko arazoak daudela uste dut, proportzio diferentziekin. Lekuz leku ere asko aldatzen da Iparraldean zein Hegoaldean, baina Iparraldeko lekurik euskaldunena ere ezin da konparatu Hegoaldeko lekurik euskaldunenarekin. Hegoaldeko herri batzuetan arnasa hartzen duzu; hemen herririk euskaldunenean ere arnasestuka zabiltza. Hori da errealitatea.

Beti mezu baikorrak eman behar dira, esperantzari ez zaiola leihorik itxi behar uste dut, baina errealitateari begia ixtea eta mezu positiboa ematea egin litekeen gauzarik ezkorrena dela iruditzen zait. Gaixo larri bat katarro bat daukan bat bezala tratatzen ari garela uste dut.

 

Egoeraz gaindi, nola ikusten duzu Iparraldeko eta Hegoaldeko herritarren arteko lotura eta harremana? Zu batean zein bestean ibiltzen zara, are gehiago bertsolari jardunean. Ohikoa da ala salbuspena?

Nik familiatik eduki dut mugaz bi aldeetan etxean bezala eta babestua sentitzeko zortea eta bertsolaritzak bide hori gehiago zabaldu dit. Baina hori ez da ohikoa. Orokorrean migranteentzat ikusgarria den muga euskaldunontzat normalean zabalik dago, baina pareta kultural handi bat dago eta distantziak geografikoaz gaindikoak dira. Gainera, pandemiak izugarrizko kolpea eman dio lehen ere handia zen distantzia horri eta gure harremanak ez dira guk nahiko genukeen bezain joriak.

Bakoitza alde banatara begira bizi garela uste dut. Garai batean bezala, militantziaz norberak ez baldin badu barne turismoa praktikatzen etxean eta haurrei trasmititu, hurbilago bizi gara Londresetik mugaz beste aldeko auzotik baino, Ryanairrek zabaldu digun munduko mapa berriarekin. Hurbilekoa nahiko urrun gelditzen ari zaigu.

Badaude trukeak eta harremanak bultzatzeko ekimenak, baina niri, adibidez, liburuarekin eta migrazioaren kontuarekin eskoletan eta ikastoletan ibiltzea tokatu zaidanean, historia nire sorlekutik kokatu diet, Hendaiatik: hendaiarra naiz eta Hendaiak ematen dio abiapuntua historiari. Hasieran halako test sutil bat egiten diet Irun eta Hendaia nola kokatzen dituzten jakiteko, ea Euskal Herriaren mapa buruan duten ikusteko... Izan ditut sorpresa onak, baina orokorrean gaur egun euskaraz ikasten duten ikasle askoren burutan ez dago oso ondo marraztua Euskal Herriko mapa, probintzien kokapena eta Euskal Herriaren kontzientzia.

Eta horrek lotura zuzena du bakoitzaren nortasunarekin. Garaiak aldatu dira eta gaur egungo ikasleak nortasun errezeta oso diferenteak ditu eta nortasun desberdinak egosten dira. Gure garaian igual argiegi zeuden, argi eta sinple egia esan, eta zurrun. Orain justu diferentea da, konplexua da. 

Nortasuna lur baten kontzientziatik errotzen has daiteke eta lur hori niretzat transmisio kulturala, kantugintza, bertsoa... da. Azken batean, identifikatzen zaren mundutxoa. Gaur egun, identifikatzen zaren mundutxo hori hain da diferentea eta hainbeste inputetatik hainbeste gauza sartzen dira...

Ez nau kezkatzen pertsona bat zer sentitzen den bere baitan, hori bere libertatea da eta askotan bere hezkuntzaren eta jaso duenaren ondorio eta filtro pertsonaletatik pasata bere baitan egosten dena da. Baina guk gure lehengo nortasun zurrunaren maparekin nahikoa lan baldin bageneukan hizkuntzaren hariari eusteko, pentsa orain gaur egungo konplexutasunaren barruan.

 

Seaskan ibilia zara. Bizitzan baliagarri izan zaizkizun zer erreminta jaso zenituen ikastolako urteetan?

Hizkuntza etxetik jaso genuen, hizkuntzaren kontzientzia, gustua eta Euskal Herriaren mapa ere bai. Eta ikastolan hori sozialki identifikatuta sentitu nuen. Gure garaian Seaska oso minoritarioa eta bazterrekoa zen, eta gainera, markatua. Nik ikastolan lagun talde bat eta familia bat aurkitu nituen eta haiekin sozialki identifikatu nintzen. Eta hori ere beharrezkoa da.

Horrez gain, bizi guztian iraun didan lagunartea eman zidan, lagunetatik eta gelakideetatik hasi eta irakasleetaraino. Orduan gure irakasle izan zirenentzat beren bizitzako desafioa zen euskarazko irakaskuntza eta ikastola aurrera ateratzea eta askotan elkarrekin geunden gelan, ikastolatik kanpo eta asteburutako mila antolakuntza, festa, mobilizazio eta gorabeheretan. Oso konplizitate trinkoa zegoen.

Hendaiako ikastolatik Kanboko kolegiora joan nintzen 10 urterekin eta handik Baionako lizeora ondoren. Kanbokoa Iparraldeko kolegio bakarra zen orduan eta xiberotarrak, baxenabartarrak eta lapurtarrak elkartzen ginen. Hendaiatik Eskiularaino kabitzen ziren denak han ginen. Eta horrek euskalkien musikaltasun oso bat ekarri zidan belarrian eta Iparraldeko izatearen sentimendua garatu zitzaidan han. Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoako geografia kultural eta linguistikoaren parte naiz ikastolei esker.

Irakasleek jakin-mina, interesa eta kezka transmititu zizkiguten. Eta ez hori bakarrik, jakin-minaren bidean ibiltzeko makuluak ere eman zizkiguten.

 

Zein izan ziren makulu haiek?

Makulu bat hizkuntzak izan ziren. Guri ikastolan euskaraz gain beste hiru makulu linguistiko eman zizkiguten, frantsesarena, ingelesarena eta gaztelaniarena. Uste dut beste eskola elebidunetan inon ez dela ikastoletan bezainbeste makulu eman hizkuntza aldetik.

Beste makulu bat geografiaren kontzientzia izan zen, lehen aipatu bezala. Eta baita interes eta gustu kulturalak ere. Kantuan egiten genuen, pastoralak, antzerkiak... dinamismo kultural handia zegoen. 

 

Gaur egun zer eskatzen diozu hezkuntzari orokorrean eta guraso gisa?

Gure herrian hezkuntza publikoan eta ez publikoan euskaraz txukun antzean erakustea eskatzen diot hezkuntzari. Ez da hezkuntzaren lana bakarrik, eta errealitate oso ezberdinak existitzen dira, baina beste indar bat egin beharko litzateke. Badirudi gauzarik normalena esaten ari garenean erradikal hutsak garela, baina mundu guztian gertatzen den gauzarik sinpleena eta naturalena esaten ari gara. Ohituta gaude, baina euskaldunok mutilatuta bezla bizi gara. Eta hain gaude ohituta mutilazio horretara, kasik ez garela konturatu ere egiten mutilatuta gaudenik ere.

Euskal Herrian denek euskaraz ikasi beharko lukete, denek maila minimo batean. Beste erdal hizkuntzak, nahi ala ez, denok ikasten ditugu, ez baldin bada gogo onez, bortxaz.

Gure kasuan guraso gisa etxetik irakasten diegu euskaraz bizitzen eta horretan lagun diezaien eskatzen diot ikastolari, hizkuntza babes dezaten, euskaraz bizitzen lagun diezaien, hizkuntzaren kontzientzia hartzen lagun diezaien eta Euskal Herriaren mapa eman diezaien. Hori da gehien eskatzen diodana.

Badakit erdal curriculumak eta azterketak hor daudela eta ulertzen dut irakasleen ikuspegitik eta hezkuntza sistema moldatzen duen erakunde baten ikuspegitik beharrezkoa dela horretarako prestatzea, gero ikasle horiek markatzen dizkieten parametroetan defenda daitezen. Baina horiez aparte, nik neure buruari markatzen dizkiodan parametroak gure herriari, gure kulturari eta gure hizkuntzari lotutakoak dira, eta uste dut hori ez genukeela ahaztu behar.

Ikastolako eremu barruan hizkuntzaren erabilera askoz gehiago blindatu beharko litzateke. Zeren bestela, murgiltze sistema deitu arren, praktikan ez da hala gelatik atera eta beste hizkuntza bat nagusi baldin bada. Badakit ez dela erraza, baina ezin dugu galdu guretzat minimoki bizigarria den paisaia hori, bestela ez goaz ondo.

Gehiago eskatzen hasita, bistan da baxoa eta brebeta euskaraz egin behar ditugula, baina azterketak euskaraz pasatzea bezain garrantzitsua da ikastola eguna euskaraz pasatzea.