Euskararen transmisioa belaunaldi berrietara

LARRAÑ‘AGA, Nekane

Soziologikoa Fakultatea. Deustuko Unibertsitatea



Euskara eta gazteleraren hizkuntza ofizialtasuna onartu zenetik, lurralde autonomikoan behintzat, euskara nahiz gaztelera ezagutu eta erabiltzeko eskubidea legez onartua dugu. Baina euskal gizartean, erdararik ez dakien euskaldunik ia ez dago, euskararik ez dakien erdaldunak asko diren bitartean. Benetako elebitasuna lortzeko, euskararen sustapena beharrezkoa da. Besteak beste, irakaskuntza mailan egin dira ahaleginak, ikasleek bi hizkuntza ofizialak ezagutu zitzaten A, B eta D hizkuntza ereduak antolatuz.



Baina, hizkuntza eredu hauek martxan jarri zirenetik urte batzuk pasa ondoren, zenbateraino dira elebidun, euskara eta gazteleran, beren ikasketak amaitzen ari diren gaztetxoak? Zenbateraino ikasi dute eskolan euskaraz hitz egiten? Eta ikasteaz gain zenbateraino erabiltzen dute euskara beren gizarte harremanetan? Bestalde honako galdera hau egin dezakegu: zenbateraino lortu lezake eskolak hizkuntza gutxiengotu bat gazteei helaraztea? Ez ote dute eragin haundiagoa etxekoek euskara bezalako hizkuntza gutxiengotu baten transmisioan eta jarraipenean?



METODOLOGIAZ

Ikerketa honen oinarri den azterketa enpirikoa, 1991.urtean Euskal Herri osoko 108 ikastetxetako 8.OHOko -13/14 urte- ikasleen artean egin zen.

Ikertutako ikasleen aukeraketan, Euskal Herriko lurralde bakoitzerako aldagai ezberdinak hartu dira kontutan: gaztea bizi den herriko biztanle kopurua, herriko euskararen ezagutza, herriko etorkin kopurua, gaztearen ikastetxe mota eta hizkuntza eredua. Guztira 13/14 urteko 3.655 euskal gazte ikertu dira, %95eko konfidantza maila batekin gehienez ere 0,01eko lagin errua izanik ikerketak.



EUSKARAREN EZAGUTZA ETA ERABILERA EUSKAL GAZTETXOEN ARTEAN

Euskal Herrrian, ia herena da euskara ondo dakien 13/14 urteko gaztetxoen kopurua, eta euskal gaztetxoen erdiak dira euskara erdizka dakitenak edo ia euskaldunak. Erdizka bada ere, gaur egun ia euskal gazte gehienak dira euskaraz hitz egiten dakitenak. Kopurua altuagoa da, zer esanik ez, Autonomi Elkarteari bakarrik begiratu ezkero, bertan eman baita gazteen euskarazko eskolaratze zabalena. Autonomi Elkarteko hamar gaztetik bederatzik euskaraz hitz egiten daki erdizka bada ere.

Baina gazte hauen hizkuntza erabilerari begiratu ezkero, erdara da gazte gehienek erabiltzen duten hizkuntza.

Euskara ondo dakitenen artean, gehiengoa da euskara erabiltzen duena; euskararen ezagutza erdizkakoa denean ordea, ia-euskaldunen kasuan, erdara erabiltzen dute beti ez bada gehienetan.

Autonomi Elkartea da euskara gehien erabiltzen den lurraldea, eta bertan, hamarretik bi inguruk besterik ez du ia beti euskaraz hitz egiten, euskaraz hitz egiten ondo dakitenen erdiak gutxi gora-behera. Nafarroa eta Iparraldean berriz oraindik gutxiago dira euskaraz dakitenak, eta zer esanik ez, euskaraz hitz egiten dutenak.

Gazteen euskararen ezagutza eta erabileraren arteko etena Iparraldean nabarmentzen da gehien beste lurraldeekin alderatuz, euskalduntze prozesurik eman ez denaren seinale, seguruenik.



EUSKARAREN EZAGUTZA ETA ERABILERA GAZTEEK JASOTZEN DUTEN HEZKUNTZA MOTAREN ARABERA.

1. Ikastetxe mota eta euskara.

Ikastoletan aurkitzen da euskara dakien eta euskaraz hitz egiten duen gazte gehien, bertako ikasleen hamarretik zortzi edo bederatzik euskaraz ondo daki hitz egiten, eta bertako ikasleen artean euskararen erabilera nagusitzen da beste hizkuntzen artean.

Lurralde guztietako ikastetxe publiko nahiz pribatuetako ikasleek gutxiago dakite euskaraz hitz egiten; ikastetxe publikoetan zerbait gehiago pribatuetan baino. Publiko eta pribatuen arteko ezberdintasuna batez ere Nafarroan ematen da, lurralde honen ikastetxe pribatuek ez dirudi ahalegin gehiegi egiten ari direnik ikasleak euskalduntzeko.

Autonomi Elkartean beste lurraldeetan gertatzen ez den bezala, ikastetxe publiko eta pribatuetan ia euskaldun dira bertako ia ikasle guztiak, hau da, euskara ikastera iritsi dira erdizka bada ere.

2. Hizkuntza eredua eta euskara.

Irakaskuntzaren bidez elebitasuna lortzeko asmoz zenbait euskal lurraldetan antolatu ziren hizkuntza ereduek ez dute emaitza berdina lortzen hizkuntzaren ezagutzan.

Ikasketak D hizkuntza ereduan jarraitzen dituztenen artean agertzen zaigu euskara ezagutu eta erabiltzen duten gazte gehien. Autonomi Elkarteko B eredua eta Iparraldeko eredu elebiduna jarraitzen dutenek ez dira iristen euskara hain ongi ezagutzera eta gutxiago erabiltzen dute hizkuntza hau.A ereduak berriz, euskararen ikastordu gutxien dituen ereduak, oso lorpen txikia du euskararen ezagupenean, Autonomi Elkartean hamarretik bat bakarrik iristen da ondo ikastera.

Beraz, D eta B eredua jarraitzen dutenen artean nagusitzen dira euskaraz ondo dakiten ikasleak. D eredua jarraitzen duten ikasleak izan ezik, erdaraz hitz egiteko joera hartzen dute nagusiki 13/14 urteko gazteen gehiengoak.



3.3. GURASOEI IKASITAKO EUSKARAREN JARRAIPENA

Hala ere, gaztea adinean aurrera doan neurrian, gurasoen eragina gutxitu egiten da eta gizarte ingurukoarenak indarra hartzen du gaztearen ohitura eta jokabideetan.

Autonomi Elkartean, ama hizkuntza euskara hutsa izan dutenek, hau da, beren gurasoengandik jasotako hizkuntza euskara izan dutenen artean ia denek dakite euskaraz ondo hitzegiten 13-14 urterekin. Nafarroan ere antzeko egoera daukagu, baina ez honela Iparraldean, lurralde honetan gurasoengandik euskara jaso dutenen erdiak inguruk bakarrik eusten diote hizkuntza honen ezagutzari 13-14 urterekin.

Lehen hizkuntza gaztelera izan dutenen artean, hamarretik bi baino gutxiagok lortu du euskara ondo ezagutzea, irakaskuntzaren bidez seguruenik. Euskarak ere izan ditu irabaziak beraz. Irabazi hauek batik bat Autonomi Elkarteko gazteen artean eman dira.

Gurasoengandik euskara ikasi dutenen gehiengo batek, euskara darabil beti edo gehienetan, batez ere Autonomi Elkartean.. Kopurua txikiagoa da Nafarroan, erdiak inguru, eta oraindik gehiago jeisten da euskararen erabilera iparraldearen kasuan.



4.- ZENBAIT GOGOETA

Euskalerriko eta batik bat Euskal Autonomi Elkarteko 13/14 urtetako ia gaztetxo guziak iritsi dira, etxean nahiz eskolan jasotako euskararen bidez, euskara ikastera, hala ere, euskara ondo dakiten gazte batzuek bakarrik erabiltzen dute gehienetan euskara.



Euskal gaztetxoek helduek baino kopuru altuagoak erakusten dizkigute euskaraz hitzegiteko gaitasunari dagokionez, baina, gazteak eskolan euskalduntzeko hizkuntza politikak ezagutza mailan izan du eragina, eta ez horrenbeste erabileran. Eskolaren bidez euskara jasotzen duten gazteak ez dira euskara erabiltzera iristen kasu gehienetan.

Euskara etxean eta lehen hizkuntza modura ikasi dutenak dira gehienbat euskara erabiltzen dutenak. Fishmanek aipatzen duenez, etxea edo familiartea ditugu, eguneroko bizitzatik hurbil, etnizitateari ongien eusten dieten guneak. Euskara irakasteaz gain norbere izaera eta ohiturak ere irakasten dira etxean, euskarari loturiko izaerarekin batera irakasten delarik euskara erabiltzeko ohitura edo erabilerarekiko ardura ere.

Gurasoek euskara ez jakitean eskolarengan utzi izan da seme alaben euskalduntzearen zeregina, baina eskola barnean ere zer esana dute ikaslearen euskalduntzean, ikastetxeen ezaugarriek. Etxean euskara jasotzeko aukerarik izan ez dutenen kasuan, hizkuntza eredu euskaldunak -B eta batik bat D eredua- eta bereziki ikastolak dira, gaztearen euskalduntzean eraginik haundiena dutenak. Hezkuntza eta hizkuntza ereduen aukera berriz gurasoen nahiekin lotua dago, gurasoak baitira beren seme-alabarentzat hezkuntza aukera egiten dutenak.

Hala ere, etxekoen eredu eta nahiez gain, gizarte baldintzek eraginda bestelako erabilera joerak dituzte gazte hauek. Euskal gizartean euskara gutxiengoaren hizkuntza izanik, gizartearen aldetik ez dator euskara erabiltzeko eskaerarik. Eta euskara erabiltzeko eskaera edo beharrizan hori ez egonik, eskolak ere ezin dezake gizarteak indartu ezin duen hizkuntza erabileraren beharra sortu bere kabuz #.

Eskolari edo hizkuntza plan eta politikei egotzitako ardurak gehiegizkoak ez ote diren galdera egin beharrean gaude euskaldunok. Hizkuntzaren egunerokotasunean, gaztearen hurbileko eremuetan, etxeko harremanetan esate baterako, ondorengo belaunaldiei hizkuntza erabiltzeko ohiturak helaraztean duten garrantzia gehiago hartu beharko genuke kontutan. Hizkuntzaren ezagutzaren jarraipena ziurtatzeaz gain, hizkuntza hau erabiltzeko ohitura eta joerak ere ziurtatu beharko genituzke baldin eta hizkuntza honen jarraipena ziurtatu nahi badugu.



# J.A. FISHMAN; "Eskolaren mugak hizkuntza biziberritzeko saioan" in Euskal Eskola Publikoaren I Kongresua. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, I.Liburukia, Gasteiz, 1990, 181-188.orr.



Eskola hiztun bila

ZALBIDE, Mikel

EAEko Euskara Zerbitzuaren burua



Ikasleen hizkuntz gaitasunerako, irakasleen euskara-maila faktore garrantzitsua da.

Badirudi, Euskal Eskolak hasieran uste zen baino neurri eskasagoan eragiten edo segurtatzen duela eskola-umeen euskarazko mintza-jarduna. Hori horrela zergatik den azaltzeko orduan badirudi ondoko puntu hauek, bederen, kontuan hartu behar liratekeela:

-Eskolaren ordutegi mugatua;

-Eskolako hizkuntz elkarrekintzaren nolakotasuna;

-Curriculumeko gaiak eta hizkera-moduak;

-Irakasleen eta eskola-lagunen euskara-maila; eta

-Gizartearen eragin-moldea.



1.1. ESKOLAREN ORDUTEGI MUGATUA

168 ordu ditu asteak. Egunean bederatzi ordu lo eginez ere, 105 ordu esna, iratzarririk pasatzen ditugu astero Lehen Hezkuntzako eskola-umeak. Ehun eta bost ordu horietatik zenbat pasatzen ditu eskolan? Hogeita bost bat ordu, normalean. Esna pasatzen dituen orduen %24 inguru, alegia. Beraz, gainerako %76ak ikasgelatik aparte egiten ditu.

Egia da eskola munduarekiko tratua luzatu egiten dela sarri: bai etxetik eskolara eta eskolatik etxera. Kirola eta beste ekintzak direla eta ordu mordoska, gero eta ordu gehiago, pasatzen ditu haurrak eskolaren inguruan. Ekintza osagarri horiek ez dira ordea klase-emankizunen pareko, ez beren edukiei dagokienez, eta ezta ikasleen mintza-jarduna arautzeko mekanismoei dagokienez ere.

Irakas-eredu elebidun euskaldunenak (hots, D ereduak) ere ez ditu, bestalde, klase-emankizun guzti-guztiak euskaraz bideratzen. Gaztelania eta atzerriko hizkuntzak erdaraz lantzen dira normalean. Hori dela eta, gelditzen den %16 hori ere ez da oso-osorik euskarazkoa izaten. Kontuak zehatz aterata zera esan daiteke, beraz: D ereduan dabilen LHko haur batek urtean zehar esna pasatzen dituen orduen %14 inguru pasatzen dituela bere ikasgelan, euskara edo euskaraz ikasten.

B ereduko ikasleen kasuan, bestalde, portzentaia hori apalagoa izaten da gehienetan. Hasierako ikasturteetan izan ohi duten euskaraganako esposizioa ia D eredukoena bezain sakona gertatzen da, baina gerora B ereduko neska-mutilen hizkuntzarekiko eskola-kontaktu hori jaitsi egiten da.

A ereduan, azkenik, euskaraganako esposizioa are mugatuagoa da: eredu horren hizkuntz trataerazko hobekuntza-bidetik dabiltzan berariazko irakaspide eta saiakuntzak alde batera uzten baditugu, A ereduko eskola-ume gehienen euskaraganako esposizio-maila %4era nekez iristen dela kalkula daiteke.

Zifra hauek aski adierazgarriak dira, bere gordinean, eskola-sistemak haurren gizarteratze-lanean, oro har, eta beren hizkuntz prestaeran bereziki zenbateko garrantzia duen ikusteko. Ukaezineko balioa dute zenbakiok, batez ere, eskola bidezko eragimenaren neurriz gaineko itxaropen-usteak desegokiak direla konturatzeko. Neska-mutilek beren adineko lagunak egiteko leku aproposa da eskola: hortik kanpora gailen diren uste-sinismen eta jarrerei buruz irakasleek eskaintzen dizkieten jarduera-ereduekin eta, oro har, helduen gizarte osoarekin harrenan estuagoan sartzeko ere tresna baliotsua da eskola. Gizarte harreman horien osagai nagusietako bat da, bestalde, eskolan era formalizatu batez lantzen den hizkuntz gaitasuna.



1. 2. ESKOLAKO HIZKUNTZ ELKARREKINTZAREN NOLAKOTASUNA.

D ereduko ikasleak gela barruan euskara(z) ikasten pasatzen dituen %14 horiek (B-koak % 8, A koak % 3) ez ditu gainera, etengabe, mintza-jardun aktiboan pasatzen. Gela barruko hizkuntz elkarrekintza aski bestelakoa gertatu ohi da. Irakaslea izan ohi da gehienetan, gela barruan mezu-igorlea. Eta ikasleak, ondorioz, mezu hartzaile izaten dira eskola-ordu gehienetan. Ondo pentsatzen jarrita, nahiko ordu gutxi pasatzen ditu ikasleak ikasgelan hizketan: ordu gutxi irakasleari erantzuten; eta are ordu gutxiago bere ikaskideei, aurrez aurre eta boz goran, jendarteko azalpenak ematen.

Ikasleek entzun, irakurri eta idatzi egiten dute nagusiki. Batez ere entzun. Ez da harritzekoa, beraz, ongien menderatzen duten hizkuntz trebetasuna entzutezko ulermena izatea.

Irakurri ere egiten dute eskola-umeek. Eztabaidagarria da, zinez, gaur eguneko euskal eskolak umeen irakurmen-trebetasunak landu ditzakeen neurri bete-betean lantzen dituen ala ez; eta eztabadagarria da, batez ere, eskola-umeei irakurtzeko orduan eredu gisa ematen zaien doinuera eta hitz egiteko era euskal mintzoak berez eskatzen dituen modukoak ote diren.

Idatzi ere egiten dute, eskolan, neska mutilek. Egia da fitxak betetzeko ohiturak laguntza eskasa egiten diola idazmen-lanketari: fitxak betetzea ikasleen mintza-praktika indartzeko baino ezabatzeko tresna sendoagoa da, berez.

Gelaz kanpoko hizkuntz elkarrekintza nagusia ahozkoa da ordea: bai helduen munduan eta baita haurren, gazteen eta gaztetxoen artean ere. Horra, beraz, kontraesana: eskolak ikasleak esna pasatzen dituen orduen %14a bereganatzen duenean ere ez du, bereziki, ahozko hizkuntza lantzen eta indartzen. Eta, ondorioz, klasez kanpoko eguneroko mintza-jardun arrunta gela barruko hizkuntz elkarrekintza formaletik urrun gelditzen da.



1.3. CURRICULUMEKO GAIAK ETA HIZKERA-MODUAK

Hiztunak, edozein hizkuntzatako hiztun normalak, ez du beti berdin hitz egiten. Segun norekin ari den, zertaz eta zein asmorekin, aski hizkera-modu desberdinak erabiltzen dituela esaten da. Euskaraz ere beste hainbeste gertatzen da. Hiztun trebeak badaki zein lekutan eta zer okasiotan zein hizkuntz erregistro erabili duen: berari bizitzea tokatu ohi zaion jardun-esparru eta harreman-sare nagusietan "markatua" ez gertatzeko, ondo saiatzen da, saiatu ere, aldian aldiko erregistro egokia erabiltzen.

Hizkera-molde lasai horrek baditu bere arauak: lekuan lekuko hizkeran edo euskalkien oinarritzen da gehienbat: perpaus-egitura xumea, menpeko esaldi luze-bihurrietatik ihes egin zalea. Kontagai dituen baren-sentiera eta poz-haserreak indarrez agertzeko hitz-altxor afektibo eta gatz-piperdunaz baliatzen da sarri.

Mintza-jardun horrek, berriz, erregistro formalak ere neurri batean menperatzea eskatzen du eta idatzizko adierazmena, ahozkoaz gainera, dominatzea: bizi garen mendean bizi izanik, eta hurrengoaren atarian gaudelarik, ezer gutxirako du hiztunak jendaurrean agertzeko herren eta motz gelditzen zaion mintzaiera eta neke handiz baizik irakurtzen eta idazten ez dakien hizkuntza.



IRAKASLEEN ETA ESKOLA-LAGUNEN EUSKARA MAILA

Irakaslearekin eta gelako ikasle-lagunekin jarduten du eskola-umeak, hartara iristen denean, euskaraz. Nolako euskaraz, ordea? Beste hitzetan esanda, noraino ditu eskola-ume horrek bere gela barneko solaskideak euskaldun? Euskaldun petoak al dira, bai irakaslea eta bai ikaskideak, ala nola-halako euskaldun motel erdipurdikoak? Eta nolako euskaran jarduten du, solaskide horiekin, gure eskola-umeak?

Irakasle-jendeari dagokionez aurrerapen handiak egin dira, azken hogei-hogeita hamar urte hauetan, hizkuntz ezagueraren alorrean. Lehen baino askoz irakasle euskaldun gehiago dago orain, era eta maila guztietako ikastetxeetan. Pasa dira irakasle euskaldunak, multzo osoaren baitan, azpimultzo txiki-ñimiñoa baizik osatzen ez zuteneko garaiak. Unibertsitate-alorra alde batera uzten bada, Autonomi Elkarteko irakasle guztien %50 inguru euskalduna da dagoeneko.

Irakasle euskaldun horietariko asko etxetik da euskaldun, gainera hiztun jatorra eta iaioa izan ohi da askotan. Gero eta sarriago, gainera, euskaldun alfabetatua izaten da era horretako irakaslea. Horren gelan dauden eskola-umeek, ondorioz, lehen ez bezalako aukera arteza izango dute hizkuntz eredu oparo, aberats eta emankor-funtzionala jasotzeko: euskara batuaz mintzatzen zaie irakasle hori bere ikasleei, bere jakintza-alorreko kontzeptuak, definizioak eta adibideak era garden eta bizi batean adieraziz.

Egoera ez da ordea, tamalez, beti eta non-nahi hain baikor eta zuria. Euskal irakaskuntza, eta are euskararen gizarte estatusa bera, abiatu den lekutik abiatu delarik ere, urruti dago oraindik eskola mundua, bere osotasunean, hizkuntzazko erabateko normaltasun-girotik.

Hori dela eta ugari dira, tarte-bitarteko hizkuntz egoeran dauden irakasleak.

a) Etxetik euskaraz ondo hitz egiten jakin arren hainbat irakaslek ez daki oraindik, behar den neurrian, jendaurrean edo eginkizun formaletarako maila jaso batean jarduten: hitz egiteko, nahiz idazteko eguneratze on baten beharrean dagoen irakasle eta andereñorik ez da falta. Bai nora-nahiko euskara landu batean jarduten eta bai euskara batuaren arauak ikasten eta zuzen erabiltzen, hobekuntza nabarmenik egin dezakete gaur egun irakasle euskaldunzaharrek ere.

Mintza-molde jaso horiek eskolak eskaini beharko ditu, bestalde, inork eskaintzekotan. Multzo honetan dauden irakasle eta andereñoek, berriz, ez dute gaur-gaurkoz eskaintze-lan hori behar bezain oparo betetzen.

b) Bada gure eskoletan, bestalde, irakasle euskaldun ele-erasanik. Txikitan gutxi-asko euskaraz ikasi ondoren gero, ikasketak, lagunartea edo lanbidea medio, bere euskara-mailari dagokionez hiztun traketsa izan ohi da, normalean, multzo honetako irakasle-eredua. Askoz airosoago, ondotxoz erregistro jasoagoak erabiliz eta bestelako grazia batekin egiten du horrek erdaraz.

Defizit nabarmena dauka bere euskal mintzamenean, eta idatziz ari denean ere aski nabariak dira bere gabeziak. Aurreko multzoko irakasleen aldean asko falta zaio honi, nola-nahi ere, elebidun orekatu antzekoa izateko.

Euskal irakakuntzak horiekin ere kontatu egin behar izan du, B eta D ereduko ikas-lerroei urterik urteko garapena eman ahal izateko. Eta oso esker txarrekoa litzateke, orain, hasieran erdaraz ikasi zituzten gaiak euskaraz irakastera jarri diren irakasle horien dedikazio eta merezimendua aintzakotzat ez hartzea.

Ikuspegi dinamiko batetik aztertu behar dira, gainera, fenomeno hauek. Eta ikuspegi horrek, ezer erakustekotan, gauza bat erakusten digu: irakasle ele-erasan horietako hainbat benetako aurrerapausoak egiten ari dela.

c) Irakasle euskaldunberrien kontua dago, azkenik. Ez noski salbuespen miragarriz, aspaldidanik euskalgintzan jardutearen jardutez, gutxik bezalako maisu-itzala eskuratua duten euskaldunberri sendo-landuen kontua, gailentasun-maila horretatik aski urrun dauden gehiena baizik. Gorago aipatu denez, dagoenarekin moldatu beharra zeukan eta dauka euskal irakas-sistemak, bere irakas-eredu elebidunak zabaldu eta hedatzeko. Eta horra: zegoena eta dagoena, ongi ezaguna denez, irakasle jende erdalduna da neurri handi batean. Ez dago azken hamar urteotako nondik-norakoa sakonegi aztertzen hasi beharrik honetaz ohartzeko: beren buruak berriki euskaldundu dituzten irakasleak dira gaur egun, gero eta proportzio handiagoan, euskarazko klase-emaile.

Hiru ereduetan gertatzen da hori. Ez proportzio berean, halare: D eta, batez ere B ereduetan gertatzen da hori. Bere burua euskaldundu eta erdal irakasle izatetik euskal irakasle izatera pasatu izanak badu, bistan da, bere alderdi ona: irakasle askok euskalgintzarako agertu duen borondatea eta konformidadea. Lan nekagarria da, izan ere, euskararen itsasoan murgildu eta lehenengo urte mordoska batean behintzat aldatz gora egingo zaion irakaspide berri batean barrena abiatzea.

Ikaslearen hizkuntz interesen aldetik begiratuta ordea, eta alde horretatik ari gara orain begiratzen, badu horrek guztiak ondorio kezkagarririk ere: nola-halako euskara jasotzen dute ikasleek, hainbat kasutan, irakasle euskaldunberri horiengandik. Eskola-umea etxetik erdalduna baldin bada, benetako euskararekin kontaktu luze-zabalik gabe jarraitzeko arriskua izango du eskola-ume horrek, urteak joan eta urtea etorri, B edo D ereduan ikasi arren. Etxetik euskalduna baldin bada, berriz, nekez jasoko du hizkuntz bazka ernagarririk lehenik bereganatua duen oinarrizko hizkuntz gaitasun hura konfirmatu, sendotu eta erregistro formalez aberasteko.

Aurrera ordez bere hizkuntza-maila atzera egiteko arriskurik ere badu, bistan denez, halako irakaslerik tokatu zaion ikasle-jendeak. Etxetik sendo samar zekarrena kolokan jartzeko eta erdal-euskara moduko pidgin baterantz bideratzeko arriskua, erdarak kale-bizitzan duen erasan-indarra kontuan izanik, bestela ere nahiko presente lukeena, areagotu egiten zaio ikasleari egoera horretan. Hori egoerarik onenean; txarrenean, erdarara salto egiten du zuzen-zuzenean.

Hemen ere gauzak bere ibilian aztertu beharra dago, ordea, ondorio-emaitzen balantzea bere onetik aterako ez bada. Kontuan izan behar da, horrela, aipatu berriak diren ahuldade eta eragozpen horiek ez direla ezinbestean gaindiezinak: irakasle euskaldunberri horietariko askok, esate baterako, hasiera batean lortu zuen IGA mailatik aurrera jarraitu du eta EGA eskuratzera iritsi da dagoeneko. Ez da horien artean falta, gainera, bere eguneroko mintza-praktikan saiatuz euskaldun sendo, trebe eta jatorragoa bihurtzen ari denik. Honetan ere eguneroko jardunak asko esan nahi du: ikasle eta irakasle euskaldunez inguraturik dagoen irakasle euskaldunberriak, bereziki, aukera hobeak ditu bere defizit hori berandu baino lehen ezabatzeko. Eta gaurko ikasleak baino egoera hobean egongo dira bihar-etzikoak, urak beren bidetik badoaz, irakasle euskaldunberri horiengandik hizkuntz bazka osabetezkoagoa jaso eta mintza-gaitasun sendoagoa eskuratzeko.

Esana bego beraz, honenbestez, irakasleen euskara-mailak faktore garrantzitsua dirudiela ikasleen hizkuntz gaijardunaren zenbatekoa neurtzerakoan. Etxetik erdipurdikako hizkuntz oinarriz eskolaratzen den haurra (zer esanik ez gurasoak erdaldunak baditu) nekez bihurtuko da hiztun sendoa euskaldun osoak ez diren maisu-maistren eraginez. Horiengandik jasoko duen hizkuntz eredua, bereziki, nekez izango da bere gaztaroko eta hel aroko gizarte bizitza zabalean beharko duen mintza-gaitasun sendo-zorrotza eskuratzeko aski.

Ikasleak ez du ordea, eskola giroan, irakaslearekin bakarrik hitz egiten: eskola-lagun edo ikaskideekin ere hitz egiten du. Are gehiago: eskola-lagunekin hitz egiten du batez ere. Aukeran gutxi aztertutako alorra da, zoritxarrez, ikaskideen bizi-esparru arrunterako mintza-gaitasunarena: azterkizun dago orobat, neurri handi batean, neska-mutiko horien eskola giroko mintza-jarduna. Baliteke, ondorioz, hemen agertuko den zenbait hipotesi aukeran egin-arin eta gordinegi egotea. Guztiarekin ere ikaskideen mintza-gaitasunaz eta beraien arteko mintza-jardunaz, bere zer-nolakoaz, inpresio mailako bizpahiru ohar egitea merezi duela dirudi. Hona hemen, lehen hurbilketa moduan, guraso eta irakasle euskaldunen artean bederen, behin baino gehiagotan entzuten diren komentarioak.

a) Ez dago ahazterik etxetik euskalduna den ume askok, D ereduan dabilenean ere, etxetik erdaldun edo sasieuskadun diren umeekin egiten duela eskolan topo. Bai eskolan (D ereduko gelak B edota Akoekin batera daudenean, bereziki), eta bai ikasgelan bertan. Ume euskaldun-euskaldunez osaturiko gelak, gelako ume guztiak hala direnekoak alegia, ez dira D ereduan ere hain erraz aurkitzen. Orain dela hamabost-hogei urte baino sarriago gertatzen da, aitzitik, D ereduko gela horietan etxetik euskaldun diren neska-mutilen ondoan, aski proportzioa ohargarrian, beste era bateko eskola-umeak egotea. Beste zein eratakoak? Ondoko bi multzo hauetakoak, besteak beste:

-Ama-hizkuntza erdara duten umeak: horientzat, eskolan euskaraz ikasten badute ere, gehienetan erdara izan ohi da hizkuntza nagusia. Beren barne-pentsakizunak erdaraz bideratzen dituzte, eta erdarazko hizkuntz gaitasuna (ohizko "ocasiones de uso" edo erabilguneetan, bereziki) landuagoa eta sendoagoa dute: besteak beste, hitz-etorri hobea dute erdaraz;

-Ama-hizkuntzaz erdi-euskaldun diren umeak. Hauetariko askoren kasuan, konkretuki, zera gertatzen da: euskara ikasi eta handik gutxira (hainbat kasutan euskararekin batera) erdara ikasten dutela. Horien ama hizkuntza euskara dela esatea, neurri batean behintzat, diskutigarria da. Diskutigarria, batez ere, familia esparru itxiaz gaindiko mintza-esparru gero eta zabalagoen eraginez beraien erdarazko hizkuntz gaitasuna euskarazkoa baino handiagoa bihurtzen denean. L1 eta L2-ez hitz egitea baino zuzenago litzateke, hauen kasuan, LA eta LBz jardutea.

Etxetik euskaldun diren umeek ere gutxitan aurkitzen dute beraz, eskolan, euskarazko bizi-giro sendo-pizgarririk eskainiko dieten lagun-talderik.

b) Gertaera hori dela medio, familia euskaldun-euskaldunetan jaiotako ume gehienek eskolan, sarri asko D ereduko eskolan, ikasten dute erdaraz. Eskolan hasi eta handik berehala ikasi ere. Euskal eskola da gaur egun, itxuraz, ume eukaldunek erdaraz ikasteko lekua: han izaten dute, alegia, erdararekiko lehen kontaktu zabal, sakon, eragingarria. Hain eragingarria ze, handik aurrera, beren bizitzaren zati oso batzuk, haserrealdiko espresioak, atsegin eta poz-azalpenak (que guay!, da super ona).

Hori ez dute, normalean, irakaslearekin ikasten: ikasleen artean ikasten dute. Batzutan, askotan, beren gelako ikasleetatik ikasiko dute: honegatik edo harengatik aitzindari bilakatzen direnetatik. Beste batzuetan, aldiz, beraiek baino zertxobait zaharrago diren neska-mutilak hartuko dituzte eredutzat. Gauza bat da, dena den, argi samar dirudiena: etxetik euskaraz ondo samar dakiela eskolaratzen den haurra "beste" era batera hitz egiten hasten da handik gutxira. Etxeko euskaraz badaki, baina beste euskara-molde batera jotzen du gero eta sarriago; baita gurasoekin ere. Jakin badaki, baina bestea lehenesten du. Badirudi, azken batean, eskola-ume euskaldunentzat ere hizkuntz eredu eragingarriagoa gertatzen dela beste umeena, nahiz eta zarpail-trakets-kamutsagoa izan, gurasoen eta irakasleen euskara jator-sendoagoa baino.



Hizkuntzaren kalitatea. Zer da hori?

OIHARTZABAL, Lontxo

EHUko irakaslea



Lantxo honen izenburuari beste galdera batek jarraitu beharko lioke: zein irizpidez erabaki daiteke testu idatzi bateko hizkeraren kalitatea? Hizkuntzaren ulerkera bera dago hemen jokuan: garai batean eskolatuak izan eta irakasletzarako orain urte dexente prestatu ginenok jaso eta geure egin genuen hizkuntza ulertzeko modu hura oso urruti dago gaur egun ohiko bilakarazi nahi den ikuspegitik.

Hizkuntza sistema osatu eta ia-ia itxi moduan ulertzen zen orain urte batzu. Eta idazlan baten kalitatea neurtzeko arau morfosintaktikoen erabilera egokia, lexiko aberatsa eta ortografia zuzena izan ohi ziren oinarritzat hartzen ziren irizpideak. Hizkuntza beraren ezaugarriak ziren kontutan hartzekoak idazlan baten kalitate linguistikoaz iritzi bat emateko orduan.

Horretan jarraitu behar ote dugu? Galdera honi erantzun ahal izateko arazoari dagozkion puntu batzu argitu beharko genituzke lehenik



1. Hizkuntzaren betekizuna irakaskuntzan.



-Lehenik eta behin hizkuntza komunikabide bat da, komunikatzeko tresna bat. Gertakariak, asmoak, sentipenak, gogoetak eta antzekoak elkarri jakinarazteko baliabide bat. Baita ere- nola ez bada - hori guztia norberarentzat jasota gordetzeko ere.

"Norberaren ideiak, asmoak, gogoetak, sentsazioak zehaztasunez formulatzeko eta adierazteko bitarteko ere bada" gehituko dit, agian, norbaitek. Eta halaxe da: baita hori ere.

-Idazlanaren xedeak ezin ahaztuko dira, beraz, testu idatziaren kalitateaz iritzi bat osatzeko orduan. Testuaren ezaugarriak- geroxeago aipatuko ditugunak- lanaren xedeari egokitzen zaizkion ala ez (ala zein neurritan bai eta zein neurritan ez) ezin galduko dugu begi-bistatik ebaluazio -iritzia osatzerakoan.

-Hizkuntza bera edertasun-sorkarietarako tresna ere bada. Margoak eta irudiak estetikoki konbinatuz eta nahastuz ikusmenarentzat sorkari gozagarriak gauzatu daitezkeen eraberean molda daitezke gogamenaren gozamenarentzat atsegingarri diren idazlanak ideiak, metaforak,... konbinatuz eta lexiko hautatuz eta esaldi landuz apainduz.

Estetikaren balioen eremuan kokatzen da puntu hau: ideiak eta hizkuntza elkartuz (baita alderantziz ere) bestengan gogoko litzaizkigukeen irudiak, sentsazioak sortzeko ere balio baitu hizkuntzaren erabilerak. Erreformaren espirituan oinarri-oinarriz txertatuko litzateke ikuspegi hau ere.

-Hizkuntza ikasleen gogoeta eta aztergai ere bada. Aurreko bi puntuetan aipatu ditugun betekizunak era egokian gauzatzen lagun diezaioke ikasleari hizkuntzaren hainbat ezaugarriren kontzientzia izateak: lexikoaren eta morfosintaxiaren arteko harremanen eremuan, adibide bat jartzekotan, egon daitezkeen aukera ezberdinez konturaturik egoteak posibilitate berriak irekitzen dizkio hizkuntzaz baliatzen ikasten ari den haurrari: "gazte bizartsua" eta "bizar ugari eta luzea duen gaztea" parekoak direla, edo " hori gertatu ondoren", "hori gertatu eta berehala", "gertatutakoa gertatu eta gero" eta antzekoak ere, neurri batean bederen, parekideak direla e.a.

Hizkuntzari dagokion ezagutza honek hizkuntza beraren erabileraren zerbitzura egon behar luke beti: erabileraren xedeak modu egokiagoan betetzeko eta lortzeko baliabide-funtzio eman beharko litzaioke beti hizkuntzari dagokion ezagutzari. Eta ez besterik, derrigorrezko irakaskuntza- aldietan behintzat.

2.Hizkuntzaren ezaugarriak aztertzeko irizpideak.



Adierazitakoaren harira bilduz, honako irizpide hauek egokiak izan daitezke idazlan baten (testu idatzi baten) ezaugarriez eta kalitateaz iritzi bat moldatzeko orduan:

-Adierazi nahi izan diren ideiak, asmoak, gogoetak eta adibideak lortu nahi izan diren xedeak eskuratu ahal izateko modu egokian antolaturik, sailkaturik eta elkarloturik dauden aztertu beharko litzateke lehenik. Hau da, testua komunikazio-egoeraren ezaugarrietara eta eskakizunetara zein neurritan egokitzen den hartu beharko litzateke kontutan nagusiki.

-Testuko ideiak antolatzeko erabili izan den egiturak ere garrantzi berezia du: izenburua, atal ezberdinak, atalen eta izenburuaren arteko erlazioak eta loturak, e.a.

-Testuan horrela egituraturik aurkezten den informazioaren argitasuna, zehaztasuna edo egon daitezkeen hutsuneak, saltoak: adibideen eta komentario pertsonalen egokitasuna eta antzekoak, alegia.

-Ideiak eta ideien arteko erlazioak adierazteko aukeratu eta erabilitako egitura morfosintaktikoen egokitasuna, aberastasuna, oparotasuna: denbora-erlazioak, konparaketak, metaforak, esamolde bereziki landuak,...

Era berean, lexikoaren ezaugarriak ere: homonimoak, antonimoak, ezberdintasuna, zehaztasuna, aberastasuna handiagotzeko, e.a.

-Kontutan hartzekoak dira era berean, egitura morfosintaktikoen eta ortografiaren zuzentasuna, lana aurkezteko era (atalak eta azpiatalak txukun berezita...),azpimarraketak, grafiaren garbitasuna (komunikazioa errezten baitu), eta antzeko beste ezaugarri batzu.

Honek guztiak, jakina, idazlanaren planifikazio bat eskatzen du aurrez. Bestela esanda, idazlanaren planifikazioaren ondorioak izanen dira kalitate-ezaugarri horiek guztiak.



Euskararen irakaskuntza murgiltze ereduan. Nafarroako egoera

ZABALETA, Francisca

UNED Nafarroa



Murgiltze-ereduetan eskolaratzen diren haurrek eta irakasleak elkarrekiko komunikazioa eraikitzeko, beste tresna aunitzen artean, ikasi nahi duten bigarren hizkuntza (H2) erabiltzen dute. Hizkuntzak erabiliaz ikasten direnez, erabilera aukera zabalak eta funtzionalak bideratzeko sortuak dira eredu hauek, ikasi nahi den bigarren hizkuntza (H2), eskolan erabiliaz, ikasleei ikasteko aukera emateko.

Nafarroan euskara irakasteko indarrean dagoen murgiltze-eredu bakarra erabateko murgiltze eredu goiztiarra da. Legezko deitura D eredua duena. 60. hamarkadan ikastolek ezarritako murgiltze eredu tradizionalaren parekoa. Hiru urteko haur erdaldunei euskara, bigarren hizkuntza (H2) bezala, eskola bidez irakasteko sorturikoa.

Eredu honetan irakasleak, hasieratik, euskara (H2) bakarrik erabiltzen du ikasleekin komunikatzerakoan. Ikasleek, lehenengo hilabeteetan, lehenengo hizkuntza (H1) erabiltzen dute. Baina, piskanaka, hasten dira euskaraz (H2) hitz egiten, lehenengo irakaslearekin eta gero elkarren artean.

Erabateko murgiltze-eredu goiztiarrak helburu aunitz ditu. Eredu elebakarrek lortzen dituzten hezkuntza helburuak bermatu behar ditu, hau da, ikasleen gizarte eta banakako garapena eta ikaskuntzak. Egoera minorizatuan dagoen euskara irakatsi behar du, H2 bezala eta eskolak berma lezakeen mailarik altuenean. Eta, azkenik, hizkuntz atzerritarraren irakaskuntza goiztiarra ahalbideratu behar du.

Helburuen lorpena ikerketa bidez bakarrik ziurtatu daitekeenez, bide honi ekin zitzaion Nafarroan 80.eko hamarkadan (Zabaleta, F., 1986, Euskal irakaskuntza Nafarroan. Normalizazioaren oinarriak). Hizkuntz ereduei buruz mundu guztian egindako ikerketen antzera, gure lurraldean eginikoak ere, frogatu zuen eredu egokiena dela euskararen irakaskuntzarako.

Emaitza aberats hauen zabalkundea ereduak Nafarroan lortu duen prestigioaren lagungarria izan da. Gaur egun, nafartar aunitzek haurrei euskara irakasteko kalitatezko bidetzat aukeratzen dute eta etengabeko bilakaera darama. Esan daiteke murgiltze ereduaren bidez hedatzen doan euskararen eskola transmisioak edo irakaskuntzak benetako garrantzia hartu duela Nafarroako euskararen berreskurapenerako.



1. Murgiltze ereduaren hedapena.



Hedapena aztertzerakoan, kontuan izan behar da Nafarroako Hezkuntza estatistiketan ez dela murgiltze ereduaren aipamen berezirik egiten, legezkoa den D ereduarenak baizik. Baina D ereduaren barnean bi eredu psikopedagogiko bilakatzen dira ikasleen lehen hizkuntzaren arabera: a) mantenimendu eredua jatorriz euskaldunak edo elebidunak diren ikasleen kasuan, eta b) murgiltze eredua jatorriz erdaldunak diren ikasleen kasuan.

Hurbilpen saio txiki bat egitearren, eskura dauzkagun datuak batera aztertuko ditugu. Horretarako Nafarroako hizkuntz eskualdeetan D ereduak lortu duen hedapena eta ikasleen lehen hizkuntza batera aztertuko ditugu.

1995-96 ikasturtean, Haur Hezkuntzako ikasleak honela banatzen dira hizkuntz ereduetan. Eremu euskalduneko ikaslegoaren %83 D ereduan ari da ikasten. Eremu mistoko ikaslegoaren %25 ari da D ereduan. Eta, azkenik, eremu ez euskalduneko ikaslegoaren %5 D ereduan eskolatua dago.

Populazio desberdinak direla jakin arren, aipaturiko datuak konpara ditzakegu 1991ko Erroldakoekin. Hain zuzen ere, urte horretan adin berdintsua (2 urtetik 5 urtera) zuten haurren lehen hizkuntzaren datuekin. Eremu euskalduneko haurren %63 da jatorrik euskalduna (euskaldunak eta elebidunak barne). Eremu mistoko haurren %8 da jatorriz euskalduna. Eta, azkenik, eremu ez euskalduneko haurren %2 da jatorriz euskalduna.

Bi datu mota horiek batera ikusiaz, D ereduaren bilakaera psikopedagogikoa desberdina dela Nafarroako hizkuntz eremuetan argi geratzen da. D eredua, batez ere, jatorriz euskaldunak diren ikasleen mantenimendu eredua da eremu euskaldunean. Jatorriz erdaldunak diren ikasleen murgiltze eredua da, berriz, eremu mistoan eta ez euskaldunean. Datu horiekin batera, Nafarroako biztanlegoaren %11 bakarrik bizi dela eremu euskaldunean kontuan hartzen badugu, Nafarroako euskarazko irakaskuntzan murgiltze eredua nagusi dela antzeman genezake.



2. Ereduaren barne funtzionamenduaren ikerketa eta emaitzak.



Ereduaren barne funtzionamendua ikertzea izan da 90.eko hamarkadaren erronka (Zabaleta, F, 1994, Bigarren hizkuntzaren irakaskuntza murgiltze ereduan, Zubia). Helburu nagusia gelako elkarrekintza edo portaera komunikatiboa aztertzea zen. Beste modu batera esanda, irakasleak eta ikasleek egiten eta esaten dutena aztertzea Haur Hezkuntzan zehar.

Ikerketa Egitasmoak hiru ikasturte iraun duen diseinu longitudinala izan du, ikasturte hauek ikerturiko ikasleen Haur Hezkuntzako garai osoa biltzen dutelarik. Murgiltze-eredu goiztiarreko laginaren jarraipenak izan du nagusitasun osoa, baina osagarri gisa eta helburu zehatzetarako, beste bi taldetan ere hainbat behaketa egin dira.

Emaitzen arabera, ereduaren kalitatea sakontzeko beharrezko diren egokitzapen nagusiak aipatuaz bukatuko dugu azalpen txiki hau:

a) Haurrek eguneroko bizitzan eta familian dituzten esperientzia pertsonalez hitzegiteko programazioan denbora tarte sistematikoak sortzea, oso baliagarria da.

b) Elkarrekintza komunikatiboa sustatzeko irakasleak egokitzapenak egin behar ditu ereduaren hasieran, bai gelako antolaketan eta baita programazioan.

c) Komunikazioa eta bigarren hizkuntzaren erabilera batera sustatzeko irakasleak estrategia bereziak erabili behar ditu. Aipagarrienak hurrengoak dira:

Komunikazioa sustatzeko: ikasleen lehenengo hizkuntzaren erabileraren onartze baldintzatua, erreferentzia desberdinak (pragmatikoa, gizartekoa, edukinekikoa), lengoaia aunitzen erabilera, ikasleen hizketa txanda egonkorrak eta orekatuak.

Bigarren hizkuntzaren erabilera sustatzeko: ikasleen gaztelerazko (H1) erantzunak euskaraz hornitzea, osatzea edo errepikatzea, gaztelerazko erantzunen "feedback" eza, mezuan zentratzea kodigoan baino gehiago, kodearen argitze kontrola eta iruzkin metalinguistikoak.

Ikerketetan lorturiko emaitzak, irakasleen prestakuntzan eta birtziklaian kontuan hartzea, murgiltze ereduaren kalitatea sakontzeko bide egokia dela iduritzen zaigu.