Elebitasunari buruzko ikerketak

Haur bat bi hizkuntzaz edo gehiagoz jabetzeaz, hau da, elebitasunaz edo eleaniztasunaz hitz egiten den gehienetan, horren aurka mendebaldeko gizarte gehienetan betidanik oso errotuak dauden aurreritziak ateratzen dira. Gogora dezagun gai honi buruz "elebitasunaren izurritea" bezalako adierazpenak eman zituen 1928an (Ries 1932) ospatutako Luxemburgeko Nazioarteko Konferentzia. Elebakartasunaren aldeko defentsa, gehiago zen politikoa zientifikoa baino, kontuan izanik bertaratu ziren gehienen hizkuntzak, estatu-hizkuntzaren mehatxupean zeuden eskualdeetatik zetozela. Elebitasunari buruzko ikuspegi hau aldatzen ari da zorionez, gai hauetaz arduratzen diren ikertzaileen arretari eta elebidunen artean nabari eta jaso diren emaitza enpirikoei esker.

Haur elebidunen hizkuntz jabekuntzari buruzko lehen ikerketak, mende honen lehen erdikoak dira, hizkuntz jabekuntzaren ikuspegirik oinarrizkoenak oraindik landu gabe zeuden garaikoak. Haur elebidunentzat abantaila multzo bat eta inolako eragozpenik adierazten ez duten Ronjat-en (1913) eta Leopold-en (1939) lanak dira zehazki. Hala ere, 60ko hamarkadako ikerketak behar izan dira elebitasunaren garapena hizkuntz garapenaren teoria orokor gisa deskribatzen saiatzeko, eta elebakarraren nahiz elebidunaren hizkuntz garapenaren arteko erkaketa zuzen bat egiteko, horrela abantaila hauek baieztatuz.

Garapen-garaian haur elebidunak eta elebakarrak alderik ez duten ekarpena gramatika sortzaile-bihurtzaileari zor zaio. Teoria honen arabera, hizkuntzen funtsezkoena edo nuklearrena, sortzezkoa eta unibertsala da munduko hizkuntza guztientzat. Hori horrela, hizkuntza ezberdinetako hiztunak, ikasten dituzten arau bihurtzailengatik bakarrik bereizten dira, bere inguruko hizkuntzan bereziak diren arauak hain zuen. Honenbestez bada, haur elebidunak duen aparteko lana, sistema bakoitzari zein arau dagokion bereiztea da.

Atal honetan bertan ikusi dugunez, haurren elebitasuna aztertu duten zenbait ikertzailek, inguru elebidunean hazitako haurraren hizkuntzaren jabekuntza-erritmoa eta haur elebakarrarena, orokorrean bera dela diote, ñabardura batzuz: hizkuntza bakoitzeko hitz ezberdinez jabetzea, adibidez, familia ingurunean bi hizkuntz sistemen erabilpen-proportzioari baldintzatuta dagoela (Tabouret-Keller, 1977) bezalako ñabardura aipatuz.

Hoffmann (1989) ere, elebidunak funtsean elebakarren berdinak direla dioen baieztapenaren aldeko azaldu da, nahiz eta arreta berezia behar dutela adierazi. Ikertzaile honen arabera, fonologi, lexiko eta gramatika-sistemen jabekuntza elebidunean ematen diren prozesuak, elebakarrengan ikusten diren berak dira funtsean. Ez du zalantzarik, ordea, jabekuntzaren erritmoa geldiagoa izango dela haiengan, bi hizkuntza sistemen prozesaketak, asimilazioak eta gordeketak inplizitoki daraman ezagutza bidezko zama handiagoaren eraginez.

Komunikazio-gaitasunari dagokionez, elebiduna elebakarra bezain eraginkorra dela defendatzen du ikertzaile honek berak. "Code-switching" edo hiztun elebidunak egoeraren, solasgaiaren, hizketa-lagunen, eta abarren arabera hizkuntzaz aldatzeko duen gaitasuna (Meisel-Mahlau, 1987) gainera, hizkuntz malgutasunaren ondorio bezala, balio pragmatikoa duen elebidunaren tasuntzat hartzen da gaur egun. Erants daiteke gainera, zenbat eta hobekiago ezagutu hizkuntzetako bakoitza, orduan eta baliabide horren erabilpen handiagoa egiten dutela elebidunek.

Kontuan hartu behar da, bestalde, elebitasuna ez dela automatikoki garatzen haurrak ingurune elebidunean bizi eta bi hizkuntzekiko harreman hutsagatik, bi hizkuntzen jabekuntza ondo lortu ahal izateko, baldintza batzuk bete behar direla baizik. Hau da, ingurugiroko, gizarteko eta psikologiako baldintzak.

Haurra hasieratik ala bi edo hiru urte dituenetik, bi edo hizkuntza gehiagoren aurrean jarri behar ote den arazoa, elebitasunaren gaiak inplizitoki berarekin dakarrena da. Eztabaida handia dago gai honen aurrean, eta oraindik ez da lortu azken erabakia. Gehiengoaren joera, ordea, bi edo hiru urte bete arte ez itxoitearen aldekoa dela dirudi. Baina adin ideala kontuan hartzeaz gain, garrantzizkoa da jabekuntza nola burutzen den jasotzea; gizarteratzea, harremanen maila eta maiztasuna, hizkuntzen bereizketa, gizarte-premia eta jarrerak bezalako ikuspegiak ahaztu gabe (Fantini, 1982).

Nahiz eta eztabaida oraindik amaitutzat ez jo, argituz doan beste gaia, haur elebidunaren ezagutza bidezko nagusitasuna da. Hala, Hamers eta Blanc (1983) bezalako ikertzaile ospetsuek diotenez, elebitasun positiboa duten haurrek, elebakarren aldean, besteak beste, arrazonamendu abstraktuan maila handiagoa eta pentsamendu dibergenteagoa garatzen dutela diote. Ezagutza bidezko garapen handiago honen azalpen bat ematerakoan, hizkuntza bakoitzerako eta mintzairarako (L1, L2 eta L) balio pertsonal baikorrak bereganatzen baditu haurrak, bietako edozein hizkuntza erabiltzeko motibazioa izango lukeela azpimarratzen dute. Bi hizkuntzetan (L1 eta L2) eta mintzairan lortzen den komunikazio-gaitasunen garapenak, maila orokorrean zein zehatzean balioztatzera eragingo dio.

Egoera honetan, elebakarraren aldean ezberdina den nortasun berezia lortuko du haur elebidunak. Nortasun hau orekatua izango da bi kulturekin identifikatua sentitzen den heinean eta inguruak horretara motibatzen badu.

Aipatu ditugun ikertzaileen ustez, garapen elebidunaren funtsezko osagaia, gizartearen nahiz ingurunearen eta norbanakoaren balorazio erlatiboa litzateke.

Lambert-ek, 1982an bere aldetik, erabateko elebiduna izatea iristeko, psikologikoki librea izan behar dela dio.

Hizkuntzaren jabekuntza elebidunari buruz ikusitako ikerketen ondorio gisa, elebidun guztien hizkuntz jokabidea azal dezakeen eredu bakar bat ez dagoela ikus daiteke. Jokabide hau, historia, adina, hizkuntzez jabetzeko era eta testuingurua bezalako faktore ezberdinek erabakiko dute. Horiez gain, bi hizkuntzen arteko antolaketa alorreko interdependentzi mailak eta oroitzapeneko mekanismoek ere eragina izango dute.

Aurkezten dugun lanarekin erlazionatuz, II. Euskal Mundu Biltzarrean - Euskararen Kongresuan (1987) Meisel-Mahlau-k esandakoa dakargu: bi hizkuntzen arteko egitura- kontraste gorena duen egoera elebidunaren azterketak (gaztelaniaren eta euskararen kasuan gertatzen den bezala), izaera morfologikoetan bereziki, gramatika markaketako era ahalik eta aberatsenekin batera, oraindik erabaki gabe dauden arazoentzako erantzun adierazgarriak aurkitzen lagundu dezaketela, alegia.

Gure lana, hau da, euskarazko "kasuen" eta gaztelaniazko "preposizioen" jabekuntza, kontraste honen esparruan kokatua dago, adierazi ohi diren erak erabat ezberdinak direnez: Izenaren ondoren doan kasu-morfema eta izenaren aurretik doazen preposizioak.



Euskara eta gazteleraren jabekuntza elebidunari buruzko ikerketak

EAE eta Nafarroan, gaur egun, bi kultura eta bi hizkuntza elkarbizi dira, eta askotan ez dago garbi bi hizkuntzen aldi bereko jabekuntza, besteak beste, gai hau argituko duten ikerketen ezagatik. Azken urteotan, ordea, Hamburgoko eta Euskal Herriko Unibertsitateen arteko euskara eta gazteleraren jabekuntza elebiduna aztergai duen ikerketa proiektu baten barruan zenbait lan ari da azaltzen.

Lan hauetan, bi hizkuntzak aldi berean ikasten dituzten haurrengan, hizkuntzaren egitura ezberdinak aztertu dira. Hauen artean, jabekuntzaren hasierako kohesio eta konexio elementuak (I. Idiazabal), hitzen ordena (A. Mahlau), kasuaren bilakabidea (M.P. Larrañaga), ezeztapenaren jabekuntza (J.M. Meisel). Beste lan batzuk hizkuntza bakar batean oinarritu dira, hala nola, lehen aditz-formak euskaraz (M.J. Ezeizabarrena), edo COMP kategoria funtzionalaren jabekuntza haur euskaldunetan (A. Barreña).2

Aurkeztera goazen azterketa, aipatu dugun proiektuaren barruan kokatzen da, eta euskarazko kasuen eta gaztelaniazko preposizioen jabekuntza haur elebidun batengan nola ematen den ikusiko dugu. Kategoria hauen azterketan, egiturazko kontraste handi baten aurrean aurkitzen gara, kontuan izanik kategoria hauen gauzatzea, bi hizkuntzetan, arras ezberdina dela: kasu morfema bat preposizio batekin aurrejarriz, hau da, euskaraz kasuak atzizki bidez gauzatzen diren bitartean (Adib: etxetik nator), gaztelaniaz preposizioak laguntzen dituzten hitzen aurretik azaltzen dira (Adib: vengo de casa). Horrela bada, hizkuntza bakoitzean nola eta noiz jabetzen diren aipatu kategoriak aztertzen saiatuko gara, eta bi hizkuntzak aldi berean eta bereiziz ikas daitezkeen, edo beraien artean nahasketak sortzen diren.



Kasu eta preposizien jabekuntza haur elebidun batengan

Ondoren azaltzen dugun lana, doktoretza-tesiaren3 aurkezpenean egindako ikerketaren atal baten laburpen bati dagokio.



Corpusa

Euskara eta gaztelania aldi berean ikasi dituen haur elebidun baten hizkuntz jabekuntzaren bilakabidea jarraitu dugu, 1;11urtetik 3;06 urtera bitartean4. Horretarako, hamabost egunetik behin,bi hizkuntzetan haurrari eginiko bideo-grabaketetan oinarritu gara. Aipatu bideo-grabaketek batazbesteko ordu erdiko iraupena dute.

Aztertutako haurra, sendi euskaldun batean jaio zen, hau da, senitartean beti erabiltzen den hizkuntza euskara da. Haurra jaio zenetik, ordea, euskara ezagutzen ez duen emakume batek zaindu du, egunero sei bat orduz, gurasoek lan egiten dutenez. Gurasoekin euskara ikasi duen bezala, emakume honekin eta, bizilagun nahiz jolas-giroko haurrekin, gaztelania ikasi duela esan genezake.

Bideo-grabaketetan jasotako transkripzioetatik, euskarazko kasuak5 eta gaztelaniazko preposizioak -azken kategori hauek, gutxi gora-behera, euskarazko kasuen parekoak dira- aukeratu ditugu.



Emaitzak

Azaltzen ditugun adibideak -artikulu honen mugak kontuan edukiz- jabekuntzaren hasierari dagozkionak baino ez dira, eta bi hizkuntzetakoak nahasturik azaltzen ditugu, jabekuntza elebiduna nola lortu den argitu ahal izateko. Emaitzak, ordea, corpus osoari dagozkionak dira.

Azterketaren hasieran haurrak preposizio bakar batzuk erabiltzen dituen bitartean, ez du pareko euskarazko kasurik erabiltzen. Hala ere hasierako bi preposizioak zalantzazkoak dira gure ustez. Bi ekoizpen hauek osorik ikasitakoak dirudite, ez lirateke ekoizpen originalen artean sartzeko modukoak izango:

(1) a jugar o no (1;11;10)

(2) aita, de ita (1;11;29)

Bi urte bete eta berehala, bi preposizio azaltzen dira haurraren korpusean, "de" eta "para" preposizioak:

(3) es de uri (Jurgi) (2;00;20)

(4) de piu (Peru) 2;01;03)

(5) pa(ra)6 uri (Jurgi) (2;00;20)

(6) pa(ra) subi(r) (2;03;25)

(7) palatras (para atrás) (2;05;27)

Bi preposizio hauen ondoren, euskarazko Inesibo kasua azaltzen da:

(8) g(r)ua (gar)a(ra)jean (2;02;14)

(9) hemen ongian (haundian?) bai (2;03;12)

(10) hau atzean alolo (2;04;15)

Inesibo kasua ekoiztu ondoren, berriro ere gaztelaniazko "a" preposizioa ekoizten du haurrak:

(11) y a Itzi(ar) (2;02;26)

(12) ahora a mete(r) esa (2;04;15)

Preposizio honen ondoren, euskarari dagozkion lau kasu ekoizten ditu: Jabego-genitiboa, Ablatiboa, Adlatiboa eta Destinatiboa. Lehen ekoizten duena hauetatik, Jabego-genitiboa da:

(13) nire tutua (kotxea) (2;03;25)

(14) Peru(re)na (2;04;15)

Ablatiboa (15,16) eta Adlatiboa (17,18) adin berean azaltzen dira:

(15) ...eta sa(r)tu atzetik (2;04;15)

(16) ez, ni hementik (hemendik) (2;05;12)

(17) joan da etxe(r)a (2;04;15)

(18) itxasora (2;07;30)

Lau kasu hauetatik, Destinatiboa da azkena azaltzen dena:

(19) Piueentzat (Perurentzat) (2;05;12)

(20) al(d)apan oso zaila da niretzako (2;09;22)

Euskarazko lau kasu hauek azaldu ondoren, bi preposizio ekoizten ditu haurrak "por" eta "con" preposizioak hain zuzen, biak adin berean:

(21) se ha quido (caido) por allí (2;05;27)

(22) por aquí (2;07;14)

(23) ¿con tomeno?(¿tomate?)(2;05;27)

(24) ¿con eso? (2;09;01)

Soziatibo kasua da preposizio hauen ondoren azaltzen dena haurraren korpusean:

(25) (ho)nekin? (2;07;09)

(26) pilota(re)kin bai (2;09;05)

Honen ondoren, berriz, "en" preposizioaren lehen azalpena topatzen dugu:

(27) en la pitina (piscina) (2;07;14)

(28) en mi t(r)a(c)tor (2;09;01)

Euskarazko beste hiru kasu agertuko dira ondoren: Muga adlatiboa (29,30), Leku genitiboa (31,32) eta Instrumentala (33):

(29) bai, itxasolaino (itxasoraino) (2;07;30)

(30) olalano (horreraino) (3,00;17)

(31) hemengoa (3;01;24)

(32) bai zirkokoa (3;03;07)

(33) kotxez (3;02;14)

Gure haurrak kasu eta preposizioei dagokienez, azken ikasten dituenak, "hasta" eta "sin" preposizioak dira:

(34) vale, hasta las ocho (3;03;07)

(35) y suben hasta ahí (3;05;09)

(36) ahora sin pistola te he mue(r)to (3;03;07)

(37) sin guesos (huesos) (3;03;07)

Azterketarako aukeratutako epe barruan, gure haurrak euskaraz aditzarekiko komunztadurarik ez duten kasu hauek ekoiztu ditu: Inesiboa, Jabego-genitiboa, Ablatiboa, Adlatiboa, Destinatiboa, Soziatiboa, Muga-adlatiboa, Leku-genitiboa eta Instrumentala. Epe berean, gaztelaniazko ondorengo preposizioak azaldu dira haurraren korpusean: de, para, a, por, con, en, hasta, sin.

Orain arte adierazi duguna, ondorengo taulan azalduko dugu, hau da, preposizio eta kasuen jabekuntza, adinaren arabera. Lehen zutabean gaztelaniazko preposizioak azaltzen ditugu, bigarrenean, berriz, parekotasuna erakusten duten euskarazko kasuak7. (Ikus 1. taula)

Lehen azaldu diren erlazioak, beraz, gaztelaniazko bi preposizio dira, "de" eta "para", haurrak bi urte bete eta berehala. Euskaraz lehen azaltzen den kasua Inesiboa da, bi urte bete eta bi hilabete eta erdi beranduago. Hemendik aurrera, eta 3;03 adina bitartean ekoiztu ditu haurrak taulan adierazitako erlazioak, bi hizkuntzetan, hauetako erlazio batzuen jabekuntza-hasiera besterik ez bada ere. Erlazio hauek ohikoenak eta erabilienak dira.

Gaztelaniazko preposizioekin gertatzen ez den moduan, euskarazko deklinazioak dituen zenbait berezitasun ere adierazi ditu aztertutako haurrak. Horrela, mugatu singularra eta plurala erabiltzeaz gain, zenbait kasutan mugagabea ere ekoiztu du. Bizidun eta bizigabeei dagozkien atzizkiak ere bereizi ditu zenbaitetan.

Zenbait kasu eta preposizioren azalpena urria izan bada ere, gutxitan gertatu da testuinguruak eskaturiko kasu edo preposiziorik gabeko ekoizpenak azaltzea, hau hasieratik gertatuz. Izan ere, euskaraz horrelako ekoizpenak %5era ez dira iristen eta gaztelaniaz, berriz, gutxiago dira %2,5a besterik ez.

Ondoren, kasu eta preposizio hauen jabekuntzan ez ditugu bereiziko kasuak alde batetik eta preposizioak bestetik, jabekuntza ordena orokorra da adierazi nahi duguna, elebidunaren jabekuntza hain zuzen

(Ikus 2.taula)

Erlazio hauen bidez, bestalde, gure haurrak ondorengo adierak azaldu ditu, bi hizkuntzetan:

- Lekua

- Denbora

- Jabegoa

- Tresna

- Kidetasuna

- Helburua

Leku-denbora erlazioei dagokienez, nabariena lekua da. Bi hizkuntzetan -ikertu izan diren hizkuntza gehienetan bezala- lekua denboraren aurretik adierazten du gure haurrak.

Azterketa honen bidez ikusi ahal izan dugu 3,03;07 urterako, gure haurrak ikasi dituen erlazioak bi hizkuntzetan ikasi dituela11. Erlazio hauen jabekuntza elebiduna, hortaz, gure datuen arabera 3;03 adinean ziurta daiteke.



Ondorioak

Euskaraz aditzarekin komunztadurarik erakusten ez duten kasu eta gaztelaniazko preposizio gehienak ekoizten ditu aztertutako haurrak gure azterketa amaitu aurretik, hau da, 3;06 adinerako. Datu hauen arabera, badirudi arras ezberdinak diren bi sistemen jabekuntza, nahiko finkatua dagoela haur honengan.

Ikusi ahal izan dugunez, 3,03;07 urterako, gure haurrak ekoiztu dituen erlazioak bi hizkuntzetan erabili ditu, erlazio hauen gauzatzea guztiz ezberdina bada ere hizkuntza bakoitzean. Horrela, erlazio batzuk lehenago erabili ditu hizkuntza batean eta beste erlazio batzuk, berriz, beste hizkuntzan agertu dira lehenik. Baina aipatutako adinean, erabili dituen erlazioak bi hizkuntzetan ezagutzen ditu.

Ez dugu, beraz, bi hizkuntzen arteko nahasketarik aurkitu, hizkuntza bakoitzari dagokion forma erabiltzen du testuinguruak eskatzen duen erlazioa adierazi ahal izateko, marka, posizio eta abar ezberdinak izan arren. Aztertutako emaitzen arabera, badirudi bi sistemak ondo bereizita daudela haurrarengan12.

Gure emaitzetan oinarrituz, bi hizkuntzetan aztertu ditugun egitura linguistikoen jabekuntza elebiduna, aldiberean eta nahasketarik gabe lor daitekeela uste dugu, baldin eta haurrari, ikasten ari den bi hizkuntzak era orekatu batean azaltzen bazaizkio, garrantzi berdina emanez eta "pertsona bat-hizkuntza bat" araua gordez.



1 Lan honetan "Kasu eta Preposizioen jabekuntza-garapena haur elebidun batengan" tesiaren atal bat adierazten dugu.

2 Aipatu lanak, ondorengo liburuan aurkitzen dira: Meisel,J (org) (1994): La adquisición del vasco y del castellano en niños bilingües. Ed. Iberoamericana. Madrid

3 Lehenago aipatu dugunez, tesi hau Euskal Herriko Unibertsitateko Filologia eta Geografia-Historia Fakultateko Euskal Filologia Sailak aurrera daraman ikerketa proiektu zabalago baten barruan kokatu behar da.

4 Lehen azaltzen den zenbakia haurraren urteei dagokio, bigarrena hilabeteei eta hirugarrena (azaltzen denean) egunei. Horrela, 2;02;25 azaltzen denean, haurrak momentu horretan, bi urte, bi hilabete eta 25 egun zituela esan nahi du.

5 Artikulu honen hedadura mugak kontuan izanik, euskaraz, aditzarekin komunztadura gordetzen ez duten kasuak besterik ez ditugu azaldukohemen.

6 Hasierako ekoizpenetan preposizioaren azken silaba ahoskatzen ez badu ere -hau bera helduon hizkuntzan ere ikus daiteke- berehala gai da preposizio osoa ahoskatzeko.

7 Parekotasuna beti ez da hain garbia izaten, baina horrela adierazi ditugu, argi azaltze arren .

8 Bi adin adierazten direnean, lehena zalantzazkoa delako da, bigarrenean kokatzen da jabekuntza ziurra.

9 Kasu hau ere "de" preposizioarekin parekatu behar da.

10 Ikusten denez, "sin" preposizioak ez du parekorik euskaraz haur honengan. Gaztelaniazko preposizio honi, euskaraz "gabe" posposizioa dagokio, baina gure azterketaren amaieran ere, aztertutako haurrarengan ez dugu aurkitu posposizio hau.



11 Jadanik aipatu dugun euskarazko "gabe" posposizioa izan ezik.

12 Tesian aztertutako beste kategorietan ere ikusi ahal izan dugu bereizketa goiztir hau: Subjektu eta Objektuetan, Izen Sintagmaren determinazioan, Aditzarekiko komunztaduran, eta abar.



AIPATUTAKO BIBLIOGRAFIA

FANTINI, A. (1982): La adquisición del lenguaje en un niño bilingüe. Herder. Barcelona

HAMERS, J.F. & BLANC, M. (1983): Bilingualité et bilingüisme. Pierre Mardaga Editeur. Bruxelles.

HOFFMANN, CH. (1989): "Modelos de adquisición del bilingüismo infantil". Actas del VI Congreso Nacional de Lingüística aplicada. Adquisición de lenguas. Teorías y aplicaciones. AESLA, Santander.

LAMBERT, W.E. (1982): "Algunas consecuencias cognitivas y socioculturales del bilingüismo". Revista de Occidente. 10-11. (145-165)

LEOPOLD, W.F. (1939): Speech development of a bilingual child. Norwest University Press. Eranston. Illinois.

MEISEL, J. eta MAHLAU, A. (1987): "La adquisición simultánea de dos primeras lenguas. Discusión general e implicaciones para el estudio del bilingüismo en Euskadi". II Congreso Mundial Vasco. Servicio publicaciones Gobierno Vasco. Vitoria.

MEISEL,J (org).(1994): La adquisición del vasco y del castellano en niños bilingües. Ed. Iberoamericana. Madrid

RIES y otros (1932): El bilingüismo y la educación. Conferencia internacional de Luxemburgo. Espasa-Calpe. Madrid.

RONJAT, J (1913): Le développement du langage observé chez un enfant bilingue. Champion Paris

TABOURET-KELLER, A. (1977): "Comparaciones interlenguas y problemas de bilingüismo" La génesis del lenguaje. Su aprendizaje y desarrollo. Pablo del Río (Edit) Madrid.