Amak dioenez, gure herriko apaiz batek honela hasi omen zuen behin bere sermoia: "senideok, hitz egiten hasi baino lehen gauza bat esan nahi dizuet". Nork esan du miraririk ez dela gaur egun egiten? Gure herrian bai, behintzat, hitz egiten hasi baino lehen zerbait esatea mirari peto-petoa baita.

Ez dakit berak bazekien, baina arrazoi zuen, hala ere, apaiz hark. Ahoa zabaldu baino ere lehenago ari gara gauzak esaten, komunikatzen. Errepara iezaziozue gaur hona ekarri dudan itxurari. Arropa jakin bat hautatu dut okasiorako, bai-bainekien hizketan hasi baino lehen egina izango zenutela, begiz, niri buruzko lehen juzkua. Zarpailegi agertzea txarra da, eta dotoreegi, berriz, hobea ez.

Ez da erraza hau bezalako hitzaldi bat hau bezalako toki batean eta gaur bezalako egun batean egitea. Esan beharrekoa ustez garbi samar izanik ere, esateko moduan dago koxka, gehienetan bezala.

Ze tonu, ze hizkera-erregistro, ze jarrera ote nituen gaur hemen mintzatzeko egokienak?

Hasiera-hasieratik erabaki behar izaten baitira horrelako kontuak. Ez da aski gaiaz apur bat jakitea, edo dezente, edo asko. Jakin beharreko guztia jakinda ere pot egin liteke gainerako kontuoi behar bezalako arretarik eman ezean.

Hasiera bera izan ohi da erabakigarriena, hor finkatzen baita hitzaldiak izango duen tonua. Horregatik hasi naiz Legazpiko apaiz hura bezala, esan baino lehenago esaten. Nire kasuan, hainbat hasiera-modu nituen aukeran:

A: Agintari jaun-andre txit gorenok; Hik Hasiko antolatzaile adeitsuok; ikastaro honetako partaideok; jaun-andreok, agur t´erdi.

B: Epa, zer moduz? Ederra giroa, e?

Har nitzakeen erregistroen arteko bi muturrak dira horiek. Aukeran formalegi bata, bestea aukeran pasotegia. Ez da testua bakarrik, testu hori esateko moduak testuak berak adinako garrantzia du-eta.

Kontuak kontu, hasi egingo naiz, iruditzen bazaizue. Eta bestela ere bai. Euskararen eta euskarazko hezkuntzaren inguruko kezkak berdindu egiten gaituela esango nuke hemen bildutako guztiok, agintari, antolatzaile zein oinezko soil. Kezka horrek, eta kezka horren zenbatekoak, udako oporrei puska bat kentzerainoko kezka izatea gurea. Beraz: Kezkakide saiatuok, arratsalde on:

1. Motibazioa, ezagutza, erabilpena. Egokia iruditzen zait hizkuntza jabetzaren kontuetan erabiltzen den hirukoa: motibazioa-ezagutza-erabilpena. Hiru parametroak dira garrantzizkoak, eta ordena ere, begiratu batera, egokia dirudi: motibazioren bat behar da zerbait behar bezala ezagutzeko ahalegina egiteko, eta zerbait dakienak baino ez dezake dena delako hori erabili. Hizkuntza naturalen berezko jabetze-prozesuan ere argi eta garbi ikusten da hori horrela dela.

2. Moti-ezagu-erabil-pena . Aitortu, mundu guztiak aitortzen du hiru parametrook elkarri eragiten diotela etengabe. "Elkarri eragiten diotela" esanda, ordea, badirudi zer independienteak-edo direla parametrook, garai bateko osasuna-dirua-maitasuna hiruko dontsu haren antzera. Eta ez da horrela. Garai bateko moduan esateko, harreman dialektikoan daude hiru parametrook. Legazpiko apaizak bestela azalduko zukeen kontua: hiru gauza izanik ere, gauza bakar bat dira. Motibazioa, esaterako, ez da ezagutzarako komenigarri, ezinbesteko baizik. Bestalde, garbi dago ezer jakin gabe ez dagoela hizkuntza erabiltzerik. Baina hori bezain egia da erabili gabe ez dagoela hizkuntza ezagutzerik. Eta erabiltzea bera da, gainera, hizkunaren motibaziorik behinena. Nola erabiltzen den, hori da kontua. Hizkuntza jabetze prozesuko hiru parametroon arteko elkar-eraginarena, esan bezala, kontu arrunta da hemen bilduta zaudeten guztiontzat, badakit hori. Nago, ordea, teoria egoki horrek merezi lukeen bezalako praxitik oso urrun ote gabiltzan alor gehienetan.

3. Igerian . Hitzaldiaren hasieran hainbeste lagundu didan apaiza gogoan, parabola txiki bat kontatuko dizuet. "Igeri egitea modan jarri zen garaian, gizon batek igeri eskola bat antolatu zuen, hortik irabazi ederrik izango zuela sinetsita. Pedagogian eta didaktikan aditua zenez, garrantzi handia eman zion igerian ikasteko metodoari. Motibazioari bere garrantzia ematen zion, noski: matrikulatzen zitzaion orori sekulako datu mordoa ematen zion igerian jakitearen garrantziari buruz. Sariak ere ematen zituen, igeri grina suspertzeko. Ezagutzari dagokionez, igerian egiteko behar diren mugimendu guzti-guztien berri ematen zien, hasiera-hasieratik, bere ikasle aldez aurretik horrela motibatuei. Zehatz-mehatz azaltzen zizkien uraren osagaiak eta ezaugarriak, nola kimikoak hala fisikoak. Ezagutza hori guztia, hori bai, lehorrean jasotzen zuen ikasleak. Nolanahi ere, erabilera zen eskola hartako azken helburu eta motorra. Gero, ikastaroa amaitutakoan, uretan sartu eta ikasitako guztia aplikatuz gero, aise moldatuko ziren noski ikasleak".

4. Hiru sendabide . Igerian horrela irakatsi nahi izatea ez zaio noski inori bururatzen. Barregarria litzateke. Hizkuntzari dagokionez, berriz, horrelaxe gabiltza: igeri egiten lehorrean irakasten. Barregarri. Edo negargarri, nahi duzuen bezala. Ondorioa, begi bistakoa da: galera handi samarra hautematen dugu guk geure aurrekoekiko adierazteko gaitasunari, hizkuntzaren eraginkortasunari dagokionez. Tamalez, hiztun aski egokiak garela uste dut neure belaunaldikook, belaunaldi gazteagokoen aldean. Soziolinguisten baikorkeria gorabehera, bada hor gaitz bat larria, eta uste dut hori dela hasieran aipatutako kezkaren jatorria. Izan, hiru erakunde handi eta eraginkor ditu gizarte modernoak (gizarte guztiek, edozein gizarte modernok) bere gaitzak konpontzeko, hizkuntzari dagozkionak barne: 1) Inguru hurbila (etxe-kaleak), 2) Eskola (unibertsitatea barne), eta 3) Hedabideak. Oztopoak oztopo, geure esku daude hirurak, neurri handi batean behintzat. Hala ere gaitza hor badago, ezin izango diogu erru guztia kanpoko etsaiari egotzi. Zeinen erosoa den, ordea, beti inoren errutzat jotzea nor beraren gaitzak eta akatsak.

5. Zuzen-on-egoki . Hizkuntza baten egoeraren diagnosia egiterakoan, bi azterbide nagusi daude aukeran: kuantitatiboa eta kualitatiboa. Kuantitatiboa, soziolinguistikoena eta politikoena, oro har, kantitatean oinarritzen da noski. "Begira zenbat jende matrikulatu den D ereduan. Begira zenbat bide seinale euskaratu diren bazterretan. Begira zenbat ordu emititzen dituen ETB batek". Beste bidea, kualitatiboa, kalitatearena da. Jakina, normala da orain arte kantitatearekin arduratu izana nagusiki: masa kritikorik ez duen hizkuntzak alfer-alferrik du kalitatea. Muturrera eramanda, hiztun bakarraren hizkuntza kalitatea oso gauza anekdotikoa da. Bestalde, hedatu ahala kalitatea galdu egiten da. Kontua da noraino utzi behar zaion kalitateari jaisten. Euskararen kasuan, uste dut masa kritiko hori harrapatu dugula, eta heldu dela kalitateari lehentasuna emateko ordua. Geroko, alegia Euskal Herria guztiz euskaldun dezagunerako, utziz gero, berandu izango da. Euskara hedatzen ari ginelakoan hainbeste ahalegin egin, eta konturatuko gara zabaldu dugun hori euskararen antzeko zerbait bai, baina euskara ez dela. Eta, okerragoa dena, ez duela balio hizkuntza batek balio behar duenerako. Kalitatearen hori, ordea, ez da hasiera batean dirudien bezain erraza. Hiru maila daude hor ere: 1) zuzen-ez zuzen, 2) on-ez on, eta 3) egoki-ez egoki.

6. Zuzen . Euskaltzaindiaren azken arauen araberako euskara litzateke euskara zuzena, horrelakorik posible balitza. Ez denez, ordea, honako honekin etsi behar: Euskaltzaindiaren azken-aurreko erabakien araberako euskara da euskara zuzena. Idatzian, hau, hori eta hura hatxerik gabe ez dira zuzenak. Motxila ere ez da zuzena. Zerbeza ere ez. Ezta kotxe ere. Ahoz eta jendaurrean ari garelari, jaun eta jabe ez da zuzena. Yaun eta yabe da zuzena.

7. On. Euskal senaren araberako euskara da euskara ona. Euskara bat liteke zuzena eta ez ona. Esaterako, honako bi esapide hauek1) Entrenatzailea , zirkunstantzia aurpegiarekin atera zen aldageletatik, et2) Entrenadorie , halamoduzko aurpegixaz urten zeban bestuarixotik.

8. Egoki . Bere xederako egokia dena da euskara egokia. Horrela esanik, badirudi tautologia edo Pernandoren egia baino ez dela definizio hori, baina egokitasuna horrela definitzeak honako galdera hau dakar berehala: eta zein da, ba, hizkuntzaren xede hori? Eta horren erantzuna zera da: hizkuntzaren xede printzipala ez da, sinetsarazi nahi izan diguten bezala, informazio truke soila, ez da hau behatza da, ni Tarzan/zu Jane esatea. Tximu ginateke oraindik hori baino premia larriagorik izan ez bagenu hizkuntza asmatu eta gizaki bihurtzeko. Utikan, etorri maitea, eman, tori!... tankera horretakoak irudikatzen ditut nik lehen tximu hiztunen estreinako hizkuntza ekintzak. Hizkuntzaren xede nagusia ez baita informazio truke soila, eragitea baizik: besteeengan eragitea. Alegia: bestea alai zein trista araztea, bestearengan haserrea piztea, geure bizipenak bestearen bizipen bihurtzea, bestearen ikuspegia geurera behartzea... hori dugu xede, hamarretik hamaikatan, hitz egiten dugunean. Eta hizkuntza kontuetan kalitatearen ordua dela esan badut, esan dezadan orain egokitasuna dela, kalitatearen barruan, gauza guztien ardatza. Dudarik gabe, egoki ez ezik ona bada, eta on ez ezik zuzena bada, hainbat hobe. Baina egoki-ez-zuzenaren eta zuzen-ez-egokiaren artean aukeratu behar bada, egoki-ez-zuzenaren alde egin behar genuke beti ere beti. Ez apeta hutsez, ordea. Zuzentasuna hartzen bada ardatz nagusitzat, zuzentasuna baino ez da lantzen, eta hori ere ez behar bezala, akats ortografikoak lekuko. Ontasunetik, berriz, zuzentasuna ere landu liteke. Eta egokitasunak egokiera egokia ematen du hirurak ala hirurak lantzeko. Zuzentasuna eta ontasuna ezagutzari dagozkio, korpus teoriko moduan hartzen du hizkuntza. Egokitasunak, berriz, bere baitan du motibazioa ere, tresna moduan ulertzen baitu hizkuntza: eragiteko tresnatzat, arrakastarako bidetzat. Horixe da, beraz, hartu behar genukeen bidea: egokitasunarena. Ikus dezagun nola gabiltzan gure gaitzak sendatzeko ditugun hiru guneetan: etxe-kalean, eskolan eta hedabideetan.

9. Etxe-kaleak . Kanpotik eragiteko gunerik zailena da, berez, inguru hurbileko hau. Berez direnak baitira etxea eta kalea, hizkuntzari dagokionez: aberatsa Ataun, Bera edo Lekeition, etsigarria Barakaldo, Tafalla, Baiona edo Irunen. Beste bi guneak, eskola eta hedabideak, gune ez ezik tresna ere badira, eta hain zuzen etxe-kaleak kale egiten duten lekuan dira premiazkoen. Erakundeei dagokienez, zaila da etxe-kalearen inguruko ekintza planifikaturik aurrera ateratzen. Egokitu zaigun une historikoan, pazientzia da, seguru asko, gune honetarako dugun armarik eraginkorrena. Erakundeek, hori bai, sortzen diren herri-ekimenei nola edo halako bultzada ematea komeni da. Urrutira gabe, Foru Aldundi honek ematen duen sari bat horrela ulertzekoa dela esango nuke. Antoine Abbadie sariaz ari naiz, aurten Lasarte-Oriako Ttakun elkarteari eman zaiona, eta lehenago, besteak beste, Arantzazuko egutegiari eta Arrasate Euskaldun Dezagun erakundeak jaso zutena. Aipagarri, laudagarri eta sarigarri iruditzen zait, zinez, horrelako elkarteen lana. Hala ere, esan bezala, etxe-kalean eragiteko aukera murritz samarra da. Hizkuntza politikak, beraz, eskola eta hedabideak ditu bere zutaberik behinen, etxe-kaleak ez bezala, eskola eta hedabideak guztiz egituratuta baitaude, eta, nahi izanez gero, errazago baita horietan eragitea. Lehen esan dudan bezala, gune ez ezik, tresna ere badira hizkuntzaren normalizazioan.

10. Eskola . Eskola diodanean, hezkuntza sistema osoaz ari naiz. Ez naiz itzulinguruka ibiliko. Euskarari dagokionez, lastimagarria iruditzen zait hartu dugun bidea. Normaltasun itxura egin nahi dugu, eta hori da normala ez denak anormalago izateko duen biderik onena. Egia esan, bost axola zait niri etxeak eta kaleak euskaldun peto diren inguruetan eskolan zer egiten den. Gertatzen dena da, ordea, oso toki gutxi geratzen dela horrelakorik. Eskolak aspalditxo utzi dio gizarte modernoetan ezagutza leku garrantzitsuena izateari. Eskolatik baino areago, lagunartetik eta hedabideetatik jasotzen ditu gaur egun gazteak bere irizpide etiko, estetiko eta ezagutzazkoak. Hori hala da, eta mundu guztian da hala. Euskararen kasuan, ordea, bi aldiz da hori horrela. Etxeak eta kaleak eskaini behar bai baina eskaintzen ez dutena eskaini behar luke gure egoeran eskolak. Alegia: egoera komunikatiboak sortzeko saiolekua behar luke izan. Legearen aitzakiarik ez dago: legea askoz jatorragoa da kasu honetan darabilgun praktika baino. Legeak dioenez, hizkuntza eskola orduen hiru laurdenak, lautik hiru, trebetasunak lantzeari eskaini beharko lizkioke, gehien jota, eskolak, eta bat bakarrik paradigma eta meta-jardunari. Hizkuntza tresna moduan menderatzen ez duen ikasleari, menderatzen ez duen tresna horri buruzko hausnarketa eskaintzen dio batez ere eskolak. Ez dakit zergatik harritzen garen gero, D ereduko ikasle horrek erdarara jotzen badu gero. Joko ez du, ba? Gauza aspergarriak ikasteko traste higuingarria baino ez da euskara gure eskoletan gaur erabiltzen den moduan. Errua, esan bezala, ez da legearena. Ez eta egoerarena berarena bakarrik ere. Inertzia handiak daude eskolan. Bai eskola publikoan, bai ikastoletan, bai unibertsitatean. Profesionaltasunari eman zaio lehentasuna, edo, hobeto esan, profesionaltasun mota jakin bati. Autonomiarik eza arazoa da noski. Baina arazo nagusia beste bat da: geure esku dugun alorrean ere gaizki ari garela, alegia. Hizkuntza eskolak paradigmen arabera antolatzea erosoagoa zaigu. Asko luzitzen du urriaren 14ean hamabostaldian zintzaizkiokete landuko duela aldez aurretik dakien irakasleak. Hizkuntza eskola orduak komunikazio egoerak sortzeko erabiltzen dituen irakasleak, berriz, ez daki noiz landuko duen adizki hori, ez daki adizki hori landuko duen ere. Gure sisteman, ez da profesional ona. Profesional onak irailean jakin behar du noiz landuko ditue zintzaizkiokete , noi mendi-mendik-mendiri-menditatik , noi zeniezadake . Bost axola ikasleak formok guztiok zertarako diren ez badaki ere. Ezagutza hutsaren gainean eraikitako eskola da, oro har, gurea. Ez dakit zergatik harritzen garen gero ikasleen motibaziorik ezaz. Bidenabar: hizkuntza egokitasunetik, komunikazio beharretatik lantzen duen irakasleak sekulako lana egin behar izaten du, mar-mar gaiztoen kontra ez gutxitan. Ez da txantxa egunero-egunero egoera komunikatibo bat sortzea. Eta beharbada, urte guztia ikasleen adieraz-premien inguruan jardun eta gero, ez du zintzaizkiokete bezalako adizkiren beharrik izango, eta ez du horrelakorik aipatu ere egingo. Seinale txarra, bai. Baina zintzaizkiokete horrentzat, ez irakaslearentzat. Egoera komunikatiboak sortzeko bide bakarrik ez dago: izan liteke bertsoa, edo antzerkia, edo irratia, edo beste edozein. Kontua da ikasleari axola zaizkion kontuak adierazteko aukera ematea. Eta adierazi behar horretan, aurki azalduko zaio ikasleari ezina. Eta amorratu egingo da. Hori da une egokia, paradigmak eta enparauak erabiltzekoak. Ez ordena ontologikoak hala eskatzen duelako, baizik sortu den premia hori asetzeko baliagarri diren neurrian. Adizkiak, esamoldeak, lexikoa, erregistroak, baliabide poetiko erretorikoak... antzeko premiei erantzuteko gu baino lehenagoko hiztunek asmatutako irtenbideak baino ez dira, azken batean. Alegia: txorakeria galanta dela metafora zer den azaltzea neskak -edo mutilak- liluratzeko moduko metaforak sortzeko gaitasunik ez duen ikasleari. Ikuspuntu horretatik jardunez gero, zuzentasuna eta ontasuna ere landu litezkeela nioen lehenago. Eta egia da. Limurtu nahi duenaren begiak ilargiarekin parekatu nahi dituenari esan egin behar zaio ilargi hatxerik gabe idatzi behar dela, oraingoz behintzat. Hobe, hala ere, esaten bazaio limurtu nahi dugun hori haserretu egingo zaigula haren begiak hildako argia direla esaten badiogu. Seguru ez zaiola halakori berehala ahaztuko ilargia hatxerik gabe idatzi behar dela. Unibertsitatean nabil ni, eta zuek ere badakizue zuzentasuna baino lantzen ez duen gure sistemaren emaitza zer den: folioko 40 akats ortografiko, hor nonbait, hortik gorako kontuak ez aipatzearren. Eskolan antolatu dugun anabasatik irteteko, borondatea da beharrena. Sistema garrantzitsua da noski, baina asko dago irakasle bakoitzaren esku, ez dudarik egin. Irakasle ez ezik guraso zaretenok nik bezain ongi dakizue hori.

11. Hedabideak . Euskarak hedabideetan duen presentzia txikia da oso, eta badirudi txikiago izango dela aurrerantzean: dozenaka egunkari, beste hainbat astekari, ehundaka telebista-kate, milaka irrati-emisora ditugu aukeran, eta oso gutxi dira euskarazkoak. Hor badagoke zer kritikatua eta zer eskatua franko, eta horretara mugatzea litzateke erosoena. Zer egiten dugu, ordea, geure esku dauden hedabideetan? Gertuenetik ezagutzen dudana baino ez aipatzearren, EITB, garbi dago utzikeria nabarmenez jokatu izan duela orain arte behintzat, hizkuntza kontuetan. Are gehiago, langile soilon eskaerei entzungor egin izan dio behin baino gehiagotan, esatarion euskara nor beraren esku utzirik. Eta hemen ere, eskolan bezala, euskararen profesional halamoduzko asko sortu da: ez dira gutxi euskaratik bizi bai, baina lan orduetan baino erabiltzen ez dutenak euskara. Denak gaitasun handiko balira ere, ez litzateke nahikoa izango. Batez besteko mailatik goragoko jarduna eskatu behar zaie euskarazko komunikabideei, horretarako sortu genituen-eta, besteak beste.

Euskadi Irratian hasi berria nintzen,1983ko uholdeak gertatu zirenean. Esatari bakoitzak bere hautua egin zuen: uholde, ojolde, urixola... Ez dut zalantzan jarriko hautu bakoitzaren egokitasuna, baina garbi dago aukera zuzen guztiak erabiltzea ez dela egokia, estandarizaziorako aukera zapuzten baita horrela jokatuta.

Beste hainbeste gertatu zen uholdeen ondorio lazgarriak pairatu behar izan zituztenak izendatzerakoan: gaitz/min/kalte hartutakoak, kaltetuak... denetik erabili genituen. Aukera guztiak erabilita, bakar bat estandarizatzeko aukera galtzen da, ordea. Eta horrek ondorio nabarmenak ditu gero. Esaterako, poema negarti (eta negargarri) bat idatzi nahi duen poeta kaxkarrak ez du aipatu sinonimoetan katastrofearen oihartzunik ekarriko dionik: "Idatz ezazu nire izena zure maitasunak kaltetutakoen/moin hartutakoen/gaitz hartutakoen zerrendan". Erabili ziren guztiak egoki balira ere, egoki asko erabiltzea baino egokiago zatekeen denetan desegokiena bakarrik erabiltzea.

Futbol komentaristak kontratatzeko irizpideak ere hor daude: hegaletatik jokatu behar dela esateko ez da futbol ezagutza handirik behar. Zergatik garai batean eliteko jokalari izandakoak aukeratzeko mania hori? Zergatik ez aukeratu hirugarren mailako entrenatzailea izanik hiztun egokia den komentarista? Irizpide lehia dago hor, noski: audientzia ala hizkuntza normalizazioa.

Entrenatzaile aukeratu dute hedabideak, ahal dela Tolosako erara ahoskatuta, entrenadorie erabiltzen duten hiztunen txundigarri. Horretan bai esaneko eta zintzo garela: begira nola nagusitu zaion partida hitza partidu antigualekoari. Baina horiek guztiak azaleko kontuak dira, azken batean, eta nago hortxe amaitzen dela batzuen ahalegina eta ardura. Gaztelania dabil sarri euskarazko hedabideetan, euskarazko lexikoaren jantzi setazkoa jantzita, baina beti bezain tximino. Badakit ezin zaiola mundu guztiari eskatu Euzkitze edo Xabier Usabiaga baten mailarik. Baina gutxieneko langa bat jarri behar litzateke, eta muga hori entzulearen erosotasuna da: eroso sentitzeko eskubidea du entzuleak. Eta nik, egia diotsuet, izerdi patsetan jartzen naute EITBko esatari batzuek, esaldia abiarazi eta amaitu ezin dutela somatuta.

Euskarazko hedabideak, gutxi eta antonomasikoak dira: telebista Telebista da, egunkari Egunkaria . Argia bakarrik geratzen da hortik kanpora. Proportzioan, Egunkariak ahalegin handiagoa egin du hizkuntza kontuetan EITBk baino. Ez dakit, ordea, egokitasunaren parametrotik aritu izan ote den beti, ala gehiago zuzen-ontasunetik. Normala ere bada: debaldeko susmoen pean sortu zen, eta zintzo agertu beharra zeukan.

Horrez gainera, tokian tokiko prentsa geratzen zaigu, euskarari dagokionez. Eta, zenbait tokitan aipagarria da zinez egin den ahalegina. Gertuko albisteak eskaintzeko modurik onena gertuko hizkera da noski, eta hori da tokian tokiko prentsak, oro har, egokiro jorratu duen bidea. Bada ordua hizkuntza egokiaren kontu hori arilarien gaitasun profesionalarekin parekatzeko. Komunikazioan diharduen batentzat, hizkera egokia ez da hizkuntza kontu soila, gaitasun profesionalaren oinarri-oinarria baizik. Eta, ustez, komunikazioan dihardute kazetariek, eta maisuek, eta politikoek, eta abokatuek, eta beste hainbatek.

12. Kontuak ateraz . Ahalegin handiak egin dira joan deneko 20 bat urteon hizkuntza politikaren alorrean. Galesen egon berria naiz, Europako hizkuntza txikien arteko bilkura batean, eta han inbiriz begiratzen ziguten denok euskaldunoi, Autonomia Elkarteko euskaldunoi behintzat, hizkuntza politikari dagokionez. Denek, katalanek salbu, noski. Nolanahi ere, nago ez ote garen azken 20 urteon sortu ditugun bitartekoak oker erabiltzen ari. Euskara hedatzeko ahaleginean, kalitateaz ahaztuxeak ote gabiltzan, hori da nire kezka. Eta, kalitateari begiratzen zaion apurretan ere, zuzentasunari begiratzen zaio gehienbat. Inoiz edo behin, ontasunari. Bi adibide: 1) etxe-kalekoa: "herdoil ezinezko altzairuzko estalkiari zeure alderantz tira egin iezaiozu", beharrak eraginda emakumezkoen komunean sartu eta hango kontainertxoan neure begiz ikusita; euskara zabaltzen ari gara, bai, baina zabaldu behar horretan ez dakit komuneraino iritsi garen, edota, besterik gabe, kaka egiten ari garen. 2) hedabideetakoa: "honaino iritsi gara", EITBren kanpainan agertzen dena; nire arazoa izango da, baina esan nahi denaren kontrakoa ulertzen dut nik eslogan horretan: aski dugula, alegia, ez dugula urrats bat gehiago egingo. 3) eskolakoa: supergosea daukat, esaten duen ikasleari kontu hartzen dio berehala irakasleak: supergose naiz esan behar da; ikaslearena bezain desegoki, ahul eta antzu, baina, hori bai, dotore jantzitakoa. Zergatik e krokodilo bat jango nuke oraintxe ezkata eta guzti ? Edo oraintxe ez daukat, ba, nik, gose makala . Oker ari gara, alferrikako neke eta gastutan sartuta. Eta txarrena da alferrikako dena kaltegarria dela hizkuntza kontuetan. Gero, jakina, hizkuntza arazoak konpontzeko ditugun tresna nagusietan huts egiten dugunez, kanpotik erremediatu behar izaten dugu okerra. Eskolorduz kanpoko ekintzak, edo aisialdirakoak antolatu behar izaten ditugu, gastu batekin egindako okerra beste gastu batez konpontzeko. Hizkuntza berariaz lantzeko lekuetan ez baikara behar bezala arduratzen motibazioaz, kanpoan bilatu nahi izaten dugu motibazio hori. Hizkuntzari dagokionez, ordea, hizkuntzaren baitan dago, gauzak behar den moduan eginez gero behintzat, motibazioa. Horretarako, ordea, tresnatzat hartu behar genuke hizkuntza. Bestela esanda, egokitasuna hartu behar genuke beti ere geure jardunaren ardatz nagusitzat. Hizkuntza guztietan da hori horrela. Euskararen kasuan, berriz, are gehiago.

13. Hiru aro . Adituek diotenez, giza zibilizazioaren hirugarren aroan bizi gara. Hauek dira fase edo aldiok. 0) Keinu-imintzioetatik fonaziora (30.000 bat urte), 1) Fonaziotik idazketa asmatu artekoa duela 2.700 bat urte, 2) Idazketa asmatu zenetik XX. mendearen hondarrera artekoa, tartean inprenta sortu zelarik (XV. mendean), eta 3) Handik honakoa, Telepolis deitu dezakegun aroa, telematika eta hedabide berriek egituratutako gizartea. Hirugarren aro honen ezaugarri guztiak ezin aipa ditzaket hemen, baina badira bi, ari garenaren harira ezin aipatu gabe utzi ditudanak: 1) Informazioaren gizartean, arazoa ez da informaziorik eza, informazio gehiegizkoa baizik. Informazioa nola eskuratu baino edonoren eskura dagoen informazio oldea nola kudeatu, hori da arazoa. 2) Hedabide berriek hankaz gora jarri dituzte adituen orain arteko eskema guztiak ahozko/idatzizko bikoari dagokionez.

14. Eskola zertarako . Guk ezagutu -eta pairatu- dugun eskola ezagutzaren trasmisio leku zen batez ere. Gaur egun ere, hein handi batean, hala da. Tamalez. Tamalez, diot, sekulako astakeria delako gaur egun eskola horretara jartzea, trasmisio bide hoberik eta eraginkorragorik nonnahi eskura dituelarik gazteak. Duen egitura kontuan, gainera, beti berandu ibiliko da egiteko horretan eskola. Berandu eta barregarri. Negargarri, alegia.

15. Eskola ahoz . Oker ari garela esan dut behin eta berriro. Ez eskolan bakarrik, baina baita eskolan ere, eta hori zaigu orain axolako. Zuzentasuna eta ezagutza ardatz nagusi dituen eskola eratu dugula. Ontasunari gutxi eta egokitasunari batere ez zaiola begiratzen. Hori guztia esan dut, eta berriro ere esango dut. Esan dezadan, ordea, egiten den apur hori idatziz egiten duela eskolak. Ahozko jarduna debekatuta dago eskolan. Debekatuta akaso ez, baina esango didazue noiz eskaintzen zaion ikasleari hitz egiten ikasteko aukerarik. Harako parabola hartan bezala, lehorrean irakatsi nahi diegu igerian; hitz egiteko aukerarik eman ez, eta hitz egiten ikas dezatela nahi dugu. Informazioaren gizarte honetan, ordea, gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari da ahozko jarduna, adituek aho batez aitortzen dutenez. Gizateriaren historian, bi zentzumen izan dira beti lehian, ezagutza-bide nagusi izateko: begia eta belarria. Begia izan edo belarria izan ezagutza bide nagusia, ez da bakarrik ezagutza nondik sartzen den. Aitzitik, batetik eta bestetik sartzen den ezagutza diferentea da. Belarriaz linealki dihardu: bata bestearen atzetik jasotzen ditu jaso beharrekoak: analitikoa da. Begiak, berriz, kolpe batez jasotzen ditu jaso beharrekoak, aldi berean: sintetikoa da. Hala ziren, behintzat, gauzak, idazketa asmatu arte (eta, batez ere, idazketa inprenta bidez hedatu arte). Idazketak konplikatu egiten du eskema txukun hori. Idazketaren bidez, ezagutza modu analitikoan jasotzen da (belarriari dagokion moduan), baina begiz jasotzen da ezagutza hori. Entzun ala ikusi dileman, hirugarren elementu bat sartzen du idazketak: alfabetikusmena. Guk ezagutu eta jasan dugun eskola, Ilustrazioaren eta Frantziako Iraultzaren sorkari da, eta alfabetikusmenari ematen dio erabateko lehentasuna. XX mendearen amaiera arte egoki zen hori, gizartean ere ezagutza bide horrek baitzuen lehentasuna. Telematikak eta hedabide berriak egituratu duten gizarte modu berrian, ordea, alfabetikusmena gero eta bazterrekoagoa da, idazketa asmatu zenekoaren pareko iraultza gertatu baita azken hamarkadotan. Zinemak eta telefonoak lehenik, irrati eta telebistak gero, eta, azkenik, ordenagailuek eta Internetek, hankaz gora jarri dituzte orain arteko gure segurantziak oro. Zineman, telebistan eta irratian, ahozko jarduna da nagusi, baina idatzian oinarritutako ahozkoa da gehienetan E-mailetan , txat-etan eta SMS (sakeleko telefono bidezko Mezu Laburren Sistema, 160 karakter), idatzizkoa da jarduna, baina ahozko hizkera erabiltzen da.

16. Estrategiak . Zenbaitek, egiturarik eta estrategiarik ezarekin identifikatzen du ahozko jarduna. Diskurtso idatzia legoke mutur batean, estrategia jakin batzuen bidez xede jakin baterako ongi egokitua, eta ahozko jarduna beste muturrean, diskurtsoa baino areago jario hutsa, egiturarik eta estrategiarik gabea. Gazteen hizkera ikusirik, pentsa liteke arrazoizkoa ere badela ikuspegi hori: ezagutzen duzue Budweiser garagardoaren iragarkia, Wasssa!, fonazioa sortu aurreko arora garamatzana. Ez da egia, ordea. Bizi dugun aroko hizkerak bere legeak ditu. Ez da ahozkoa eta ez idatzizkoa ere. Ahozko idatzia da kasu batzuetan, eta idatzizko ahozkoa beste batzuetan. Hibridoa, nahasia, berria. Baina aro berrian ere ezinbestekoak dira diskurtsoaren estrategiak. Diskurtsoa, hori bai, ez da biziko, orain arte bezala, batez ere liburuetan. Baliteke liburua desagertzea ere. Testua, berriz, diskurtsoa, ez da desagertuko. Inprentaren aroari dagokion diskurtso moduak ez du balio telepoliserako. Diskurtso analitiko, egitura sendoko, aldi eta alde jakinetan kokatutako, erreferentzia garbidun hura agortu da. Gure aroari dagokion diskurtsoa, berriz, ez-proposizionala da, orokorra, beste modu batean egituratua, erreferentzia eta erro zehatzik gabea. Eta horretan beharko dute trebe izan gazteak, gaitasun horrek emango baitie, ezerk ematekotan, arrakastaren giltza. Eskolan, ordea, aspaldi galdu genituen giltzak.

17. Utzidazue, amaitzeko, etxe-alde jokatzen. Globalizazioa hitzetik hortzera dabilen honetan, unibertsala izatea da norbanako eta herri guzti-guztien gurari. Unibertsaltasun hori, ordea, okerreko lekuan bilatu ohi dugu sarri, homologazio konplexu gaizto batek jota baikeunde bezala. Sarean jarriz gero, urre irizten diogu kakari ere. Eskolan ere aurki daiteke horren isla, ezaguna egiten zaigu: filminekin gertatu zen, eta bideoarekin, eta ordenagailuekin. Errezeta magikoaren zain beti, hori gabe deus egiterik ez balego bezala. Eta, askotan, beti ez esatearren, nork bere dohaiak eta ezaugarri bereziak ongi ustiatzea da unibertsal izateko bide bakarra. Rubert de Ventos filosofoak dioen bezala:"Vulgar es siempre y sólo la incapacidad de traducir fielmente la propia coyuntura; la disolución de esta coyuntura en una eidosfera de imágenes, fórmulas y significados que le dicen en cada caso al individuo qué debe ser considerado como fondo y como figura, qué entender como ruido y como mensaje, cuál es la causa y el efecto".Esan nahi dut, alegia, eskolan eta komunikabideetan idatziaren morrontzatik askatu ezinik bagabiltza ere, baditugula aro berriko diskurtso modua ongi bai ongi kudeatzen duen artista jende bat. Bertsolariez ari naiz, noski. Ahoz ari d bertsolaria , eta bat-batean ari da. Baina ez da ari estrategiarik eta egiturarik gabe. Bat-bateko bertsolariaren dohairik interesgarriena hori da, hain zuzen ere: oso denbora tarte txikian diskurtsoa egoki egituratzeko gaitasuna. Oker ez banaiz, dohai hori izango da aurki gizarte honetan dohairik preziatuena, eta bertsolari izateko asmorik ez dugunok ere hobe genuke horretan trebatzen hasi. Baina bertsoa ez da noski bide bakarra. Nobelak XX mendearen hasieran hasi zen, idatziz, ahozko prozedurak imitatzen (errusiarre skaz ; Döblinen Berlin Alexander-plaz...) Antzerkiak , berriz, aspaldian deskubritu zuen ahozkoa eta idatzia ez direla uste bezain elkarren kontrakoak. Ni bezala adinean sartuxeonak ez du jadanik erremedio handirik. Gazteenak, ordea, bai. Tamalez, itxura guztien arabera, eskolaz kanpo ikasi beharko dute aurrerantzean ere gazteek gizarte berrian ezinbesteko izango zaien trebetasun hori. Nahiago nuke oker banengo, baina uste dudan bezala gertatzen bada, eskolak aro bateko atzerapenaz segitzen badu, indarrean segituko du Simonek dioena:"la práctica escolar es a menudo para los jóvenes una especie de verdadera ficción, de penitencia más o menos prolongada, terminada la cual finalmente se puede volver a la auténtica y verdadera realidad, que es la de lo no-proposicional, o de lo moderadamente proposicional".

18. Esan osteko esanak . Mirari batekin hasi naiz, eta beste mirari batekin amaitu nahi nuke. Esan beharrekoak esan eta gero gauza bat esan nahi dizuet. Badakit esan ditudanak entzuteko premia gutxien hemen zaudetenok daukazuela. Horretan ere, apaizek bezala jokatu dudalakoan nago: zer, eta mezatara etorriei erritan egin, jendea mezatara joaten ez delako. Arriskutsua da zuek hautatu duzuen bidea, kezkaz betetako bidea da, ez baitakigu nora garamatzan. Beste bideak, berriz, badakigu zergatik deitzen dioten bide segurua: porrot segurura garamatzalako. Barkatu, beraz, gaizki esanak, eta niregatik behintzat bazoazkete Jainkoaren Bakean. Baina, hori bai, ez etsi zuen ahaleginean, askotan antzu eta esker txarreko egingo bazaizue ere. Mila esker zuei, bostehun eguneroko zuen ahaleginarengatik eta beste bostehun gaurko zuen pazientziarengatik.