OIER ARAOLAZA: “Sorkuntza gainbaloratu egin dugu; hutsetik ez du inork ezer sortzen"
Ahoz zein idatziz komunikatzen jakitea bezalaxe, pertsonaren garapen osorako gorputzarekin adierazteko gai izatea ere funtsezkoa dela uste du dantzariak. “Baina gure gizarteak ez du hori horrela ulertzen, eta ondorioz, dantza bigarren mailako lengoaiatzat daukagu”, dio.
Kazetaritzako eta antropologiako ikasketak eginak baditu ere, beste ezeren gainetik dantzaria da Oier Araolaza (Elgoibar, 1972): “Ez daukat titulurik dantzaria naizela justifikatzeko, baina denbora zerbaitetan inbertitu baldin badut, dantzari bezala nire burua formatzen izan da”. Elgoibarko Haritz taldean ikasi zuen zenbait urtez, eta, gaur egun, Eibarko Kezka eta Donostiako Argia taldeetan aritzen da, batez ere. 2001ean Dantzan.com (orain dantzan.eus) sortu zuenetik bertako koordinatzaile da. Zenbait urtez editore lanetan ere aritu da, baina uneotan dantza eta generoaren inguruko ikerketa lanean ari da EHUren Mikel Laboa Katedraren babesarekin.
Zer eredu dute umeek gaur egun dantzaren arloan?
Dantza estiloaren arabera bereizi behar da. Euskal dantza edo dantza tradizionala umeek eremu formaleko jardueratzat hartzen dute. Aldiz, beren adierazkortasunerako eta gozamenerako “dantza modernoa” erabiltzen dute, hori arlo ez formalarekin identifikatzen dutelako. Hizkuntzarekin gertatzen zaigunarekin pareka liteke hori. Euskara eremu formaleko lengoaiatzat hartzen dute, eta, aldiz, beren adierazkortasunerako eta gozamenerako gaztelaniara edo frantsesera jotzen dute.
Umeek identifikazio hori helduek transmititzen dizkieten ideien arabera egingo dute, ezta? Zer egin daiteke hori aldatzeko?
Euskararen inguruan egiten diren diskurtso berberek balio dutela esango nuke. Umeek ikusi behar dute helduok dantzarekin gozatu egiten dugula. Eta, era berean, euren kideekin ere, tresna hori, alegia, dantza, normaltasunez balia dezaketela ikusi behar dute. Baina ez dute horrelakorik ikusten.
Dantza lengoaia autonomo gisa definitzen duzu zuk.
Nik benetan sinesten dut dantza lengoaia autonomoa eta buruaskia dela. Logika, egitura, sistema… propioa dituena. Ez du balio ahozko hizkuntzak komunikatzeko betetzen dituen funtzio guztiak betetzeko, baina alderantziz ere gertatzen da, hau da, ahozko hizkuntzaren bidez, ezin ditugu adierazi edo komunikatu dantzaren eta gorputzaren bidez adierazten ditugun hainbat gauza.
Gaur egun, ordea, gure kulturan zail egiten da dantza ahozko hizkuntzarekin edota idatziarekin parekatzea.
Momentu honetan dantza gutxietsita dago mundu moderno osoan. Joera da garuna edo burua zentralitatean jartzea, alegia, gure bizimodua intelektualizatzea eta gorputzetik banatzea. Kontrara, ordea, ikusten da historian zehar oso korporala izan dela gure kultura eta beste gizarte batzuetan hala dela orain ere. Gure gorputzari oso lotuta egon gara eta gure gorputzaren bidez komunikatu, espresatu eta disfrutatu dugu. Orain gorputzetik urrunduago gaude eta horren ondorioa da dantza bigarren mailako lengoaiatzat hartzea, lengoaiatzat hartzen den kasuetan.
Kasu batzuetan dantza lengoaiatzat ere ez dela hartzen esan nahi duzu?
Hori euskal kulturaren kasuan oso nabarmen ikusten da. Euskal kulturaren definizio ahalegin horretan, berbazko hizkuntza erdigunean jartzeak dituen albo kalteetako bat hori da: ez berbazko lengoaiak baztertu egin dira, eta kasu batzuetan ez daude ezta periferian ere. Arazoak ditugu horiek gure kulturaren definizioan integra-tzeko. Euskara ez darabilen jarduera bat nola integratzen dugu euskal kulturaren definizio batean, euskara baldin bada kultura hori euskaldun edo ez euskaldun egiten duena?
Nik askotan aipatzen dut Irlandako kasua. Hango apustua ez da hizkuntzaren aldekoa izan eta hori gutxiespenez hautematen dugu euskaratik. Ez dugu ulertzen nola den posible hizkuntza bat hiltzen uztea ustez indartsua izan daitekeen kultura batek. Guk euskararen aldeko defentsa, apustua eta bultzada egitea erabaki dugun aldi berean Irlandan gaelikoa lurperatzea onartu dute. Baina, aldiz, musika eta dantza jarri dute haiek beraien kulturaren erdigunean. Ziur asko beren buruari galdetuko diote nola den posible euskaldunok dan-tzaren arloa —hain historia oparoa, berezia, indartsua, potentea… izan duena— 50-100 urtean lurperatu izana. Bat edo beste aukeratu behar zen? Nik uste dut ezetz. Nik uste dut elkar osagarri izan zitezkeela eta elkarrekin landu genitzakeela.
Pentsatzekoa da kulturaren ikuspegi horrek haurrak dantzara gerturatzerako orduan eragina izango duela.
Gizarte batek jarduera bat ez badauka kontsiderazio on samar batean, gero oso zaila da jarduera hori umeei eraginkortasunez trasmititzea, eta balioa ematea. Ez dago korrespondentziarik gizartean, benetan dantzak daukan balioaren eta gero umeei transmititu nahi diegunaren artean, eta umeek hori berehala antzematen dute.
Nik, ordea, uste dut dantza gure gorputzarekin adierazten ikasteko beharrezko lengoaia dela eta funtsezkoa dela pertsonaren garapenerako, ahoz eta idatziz komunikatzen ikastea den bezala. Baina gure gizarteak eta gure hezkuntza-sistemak ez dute hori horrela ulertzen, eta, beraz, ezinezkoa da umeei gure hezkuntza-sistemarekin eta gizartearekin bat ez datorren zerbait transmititzea.
Hala eta guztiz ere, dantza talde asko dago Euskal Herrian, eta ume mordoa joaten da dantzara. Zu zerorri irakasle izan zara. Zer ematen die haurrei eta gazteei dantzak?
Nik uste dut asko ematen diela. Hasteko eta behin esango nuke dantza egitea denoi gustatzen zaigun zerbait dela. Ez dago umerik ez heldurik dantza egitea gustatzen ez zaionik. Beste kontu bat da dantza mota, irakasle bat edo beste, taldeko giroa…
Baina hariari helduz, lehenik eta bat gorputzaren kontzientzia ematen digu dantzak. Gorputzaren ezagutzan sakontzeko eta arlo hori pixka bat lantzeko aukera ematen du, alegia, bakoitzaren korporalidadea garatzen laguntzen du. Era berean, espazioaren kontzientzia hartzeko eta espazioaren erabileran sakontzeko ere balio du. Taldean gorputzaren bidez komunikatzen, koordinatzen, deskoordinatzen, sinkronizatzen… ere laguntzen du. Hau da, ez naiz nire buruaren baitan bakarrik ari, baizik eta elkarrekin taldean gorputza erabiliz lan egiteko aukera daukagu.
Horrekin batera, aukera zoragarria ematen du gure bizitzarako baliagarri zaizkigun gaitasun batzuk lantzeko; hala nola, memoria, arreta edota multitaskinga, hots, aldi berean hainbat gauza egiteko gaitasuna. Izan ere, gorputzari mugimendu segidak transmititzen zaizkio eta mugimendu segida horiek antolatzen dira espazioan eta besteekiko harremanean, gainera patroi erritmikoetara egokituz eta nahiko sekuentzia luzeak memorizatuz. Aldi berean, burua beste zeregin batzuetan erabiltzeko askatzen da.
Dantzak gauzen beste ikuspegi bat ematen dizu, errealitatearen pertzepzioa norbere gorputzetik abiatzen delako. Dantzaren ikertzaileek esaten dute dantza ikertzeko edo dantza ezagutzeko dantzatu egin behar dela, gauzen ezagutza korporalak eta ezagutza intelektualak ez daukatelako zerikusirik. Beraz, gero zuk zerbait erreproduzitu edo sortu behar baduzu, lehenik hori guztia gorputzetik pasa behar duzu.
Zuk esana da tradiziorik gabe ez dagoela sorkuntzarik. Askotan, ordea, bi mundu antagoniko balira bezala ematen zaizkigu: tradizioa vs sorkuntza. Oso nabarmena da hori dantzaren arloan.
Nik ez dakit sorkuntzan gero eta gutxiago sinesten dudan edo ez dudan batere sinesten. Sorkuntzari gainbalio izugarria erantsi diogula iruditzen zait. Hutsetik ez du inork ezer asmatzen. Besteek egindakoa nire egin eta nire egindako hori berriz ere besteei eskaintzea da niretzat sorkuntza. Beraz, oinarri-oinarrian besteek egindakoa dago eta hori da tradizioa. Ezer gabe, alegia, tradiziorik gabe, ez dago zer sorturik.
Beraz, tradizioaren kontzeptualizazio okerra egin dugula esango zenuke?
Tradizioaren kontzeptualizazio nahiko makurra darabilgula uste dut. Tradizioa berez etengabeko sorkuntza da. Badago joera tradizioa zerbait estankoa, itxia eta geldia bezala bisualizatzeko, baina juxtu kontrakoa da. Etengabe egokitzen, aldatzen, sortzen, birsortzen… ez dena, ezin da tradizioa izan, egokitzen eta aldatzen ez dena hil egiten delako eta desagertu egiten delako, eta pasatzen delako historiako liburuetara, museoetara edo artxiboetako lozorrora edo ahanzturaren eremura. Etengabe egokitzen eta eraldatzen eta sortzen ari direnak dira soilik tradizio bihurtzen direnak edo tradizio izaten jarraitzen dutenak.
Beraz, askotan esaten denean, ‘sorkuntza bat egitera noa’ edo ‘sorkuntza bat egin dut’… niri zalantza sortzen zait. Zer egin duzu, dantza? Bada, dantza egin duzu. Dantza bat prestatu dut, bada, dantza bat prestatu dut. Asko gustatzen zait Ruper Ordorikak erabiltzen duen hitza honetarako, “kantua ondu” esaten du berak. Baina sortu, sorkuntza? Zalantzak ditut.
Hortaz, zure arabera, dantzaren arloan zein toki du sormenak?
Honetan ere hizkuntzarekin paralelismoa egitea gustatzen zait. Berbazko hizkuntza eta dantzarena parekatzea. Hizkuntzak tradizioak dira. Euskara tradizio bat da, komunikatzeko modu bat, elkarrekin konpartitzen duguna eta gure aurreko belaunaldiekin konpartitzen duguna. Haiek transmititu digute eta tradizioari esker elkar ulertzen dugu, kodeak konpartitzen ditugulako. Baina hizkuntza etengabe aldatzen ari da. Bizirik dago, behar berriei erantzuteko formula berriak eta modu berriak bilatzen ditugu eta horiek erabiltzen ditugu. Baina inork ez du esaten hizkuntza bat sortzera doanik; hizkuntza hori erabiliz bere historia propioak sortu, hori bai. Baina hizkuntza sortuta dago eta guk egiten duguna da tradizioa. Hizkuntza erabili egiten dugu, besteek esandakoa nire eginez eta jasotakotik nire emari propioa eskainiz.
Nik dantzan ere modu berean ulertzen dut sorkuntzaren kontua. Lengoaia bezala hor dago eta ni hori erabiliz edo baliatuz joango naiz nik kontatu nahi dudana, edo bizi dudana edo sentitzen dudana adierazten. Batzuetan nire lengoaian bertan ez ditudanean aurkitzen gustuko baliabideak adierazi nahi dudan hori adierazteko, beste lengoaia batzuetatik mailegatuko ditut. Beste batzuetan, dauzkadan beste elementuak hartu eta erabilera berria emango diet metafora bidez. Beste batzuetan joskera berriak erabiliko ditut, tradizioan ez zeudenak, baina egokitu ditudanak beste eremu batzuetatik hartuta.
Horri sorkuntza deituko diogu? Deitu diezaiokegu sorkuntza, baina hortaz, sorkuntza da denok etengabe egiten ari garena, eta horrek ez dauka nire ikuspegitik gainbalio berezirik.
Tradizioak mundu sinboliko oso bat ere ematen digu: inauteriak eta mozorroak, Gabonak eta Olentzero, arimen gaua, bestelako festak, etxez etxeko eskeak… Dantzaren eta kantuaren bueltan izan ohi dira, gainera, gehienak. Zer garrantzia du mundu sinboliko horrek umeentzat?
Nik hor arazo bat ikusten dut: folklorearen infantilizazioa. Ez dakit nola hautemango zuten lehen umeek mundu sinboliko hori. Pentsatzen dut misterio handiarekin eta misterio horrek eragiten zien jakin-minarekin hautemango zutela. Eta prebentzio gisa edo distantzia jarri beharreko zerbait bezala ere bai.
Uneotan kulturaren Disneylizazio izugarri batean murgilduta gaude, produkzio sinboliko guztia zuzenean umeei begira egiten da, balioa kenduz. Lehen ez zen umeentzat. Produkzio sinboliko hori helduen mundua zen, eta horren zipriztinak umeen mundura iristen ziren, kasu batzuetan propio haientzat formulatuta. Orain erabaki dugu helduoi ez zaigula hori interesatzen. Orduan dena umeei begira produzitzen da. Ondorioz, iruditzen zaigu mundu sinboliko hori umeentzat egokitu behar dela. Eta hor dator infantilizazioa. Baina festak umeentzat eraldatzeak ez die ez umeei ez gizarteari mesederik egiten.
Adibide bat jar dezakezu?
Esate baterako, Olentzero nerabeen edo gazteen festa den bitartean oso ulergarria da Olentzero zakarra izatea, groteskoa, transgresorea… Hori umeei begira planteatzen den momentuan hasten gara liftingak eta makillajeak sartzen, hau da, Papanoelizatzen edo Disneylizatzen. Eta orduan, propio umeentzat ekoitzitako produktu bilakatzen da, ondorioz, gazteek interesa galtzen dute. Baina umeek ere berehala ikasten dute hori zer den, eta pixka bat hazi orduko baztertu egiten dute, hain zuzen ere, beraiek ere handitzen ari direla adierazteko.
Zer mundu sinboliko ari garen haurrei transmititzen? Bada, beste munduko ezer ez. Txiki-txikitatik alde guztietatik jasotzen duten eta erabat eurena egina duten Disneyren mundu horren antzeko zerbait, besterik ez.
Zer eragin izan dezake horretan mundu sinbolikoko pertsonaia guztiei forma jakin bat emateak?
Banalizatu egiten da. Hori garbi dago. Dena den, formarena oso kuriosoa da. Esango nuke formaren homogeneizazio bat ari dela gertatzen. Garai batean Olentzero kasu askotan ez zen bisibilizatuko, baina bisibilizatzen zen kasuetan ere, askotan gazteek eurek egindako panpina bat izan ohi zen, edo euretako bat Olentzero paperean. Kasu horretan ez dago arazorik, bakoitzak nahi duen bezala irudikatzen duelako Olentzero. Gaur egun, ordea, Olentzero izateko estereotipo bat bete behar da: gizona, tripa handia, bizarra, pipa…
Homogeneizazio horrek egiten duena da eredu jakin horretatik aldentzen dena zalantzan jarri: Hori Olentzero da edo ez da? Irudikatze sinboliko hori oso naturalizatuta dago. Alegia, erabakita dago Olentzero nolakoa den. Oso estuak gara horretan. Neurri handi batean gizarte mediatiko baten ondorio da hori eta oso zaila da horretatik alde egitea. Iruditeria jakin bat eraikitzen da eta hori zabaltzen da herri osoan.
Infantilizazioak eta sinboloen homogeneizazioak ez dio haurren irudimenari eta sormenari kalte egiten?
Jakina, erabat mastikatutako kultura ematen diegu umeei, kontsumo kultura bete-betean. Ez dago tokirik beraiek osatzeko, ez dago irudimenarentzat lekurik. Paper zuriaren gainean hutsetik marrazteko aukera ukatzen diegu umeei, marrazkiak eginda eman eta asko jota kolorezta-tzeko aukera, eta hori ere ongi zehaztua. Erosoa izan daiteke, baina irudimena eta sormena errotik erauzten ditu. Olentzeroren irudiak gaur egun ez du zirrikiturik umeek osa dezaten, bukatuta dago, kontsumitzeko prest. Pentsa, bikotea ere badauka!