Informazio Zientzietan eta Gizarte eta Politika Zientzietan lizentziatua, Antropologian doktore eta Gizarte-antropologiako irakaslea da EHUn Jone Miren Hernandez (Lasarte-Oria, 1970). Ikerketak eta esperientziak —lau seme-alabaren ama da— talaia pribilegiatua ematen diote hazieraz, zaintzaz, hezkuntzaz, balioez... hausnartzeko. Patxada aldarrikatzen du, hazierak behar duen tenpusa errespetatzeko, hezkuntzak exijitzen dituen erabakiak denborarekin hausnartzeko.

Antropologoaren begietatik, nola ikusten duzu hemen eta orain haziera eta heziketa?

Londresen bizi nintzenean andre bat ezagutu nuen, behin bakarrik izan omen zen Euskal Herrian, eta arreta deitu omen zion guk hemen umeak nola tratatzen ditugun ikusteak, haurrek eta familiek zer leku duten ikusteak. Andre hark gai bat jarri zidan mahai gainean. Artean ez neukan umerik eta nire inguruan ere ez zeuden, eta sekula pentsatu gabe nengoen haurren heziketak hemen zer leku izan zezakeen, baina andre hark hala esanda, gurean heziketak daukan lekua oso nabarmena izan behar dela pentsatu nuen, eta arreta jartzea eragin zidan. Pentsatzen jarrita, konturatzen zara hemen zaintzari eta heziketa-prozesuari garrantzia ematen zaiola, familia ulertzeko modua eta hazte-prozesua ulertzeko modua oso desberdina da hemen eta beste leku batean, hemen badago kezka, hemen gai bat da. Umeek badute zaintza. Gure gizartean oraindik familiak pisu handia dauka, AEBetan ez daukana. Horrez gain, tokiak ere garrantzia handia dauka guretzat, nongoak garen, non bizi garen, zein den testuingurua garrantzitsua da guretzat. Beraz, batetik familiak tradizionalki izan duen pisuak, eta bestetik, gertuko komunitatearekiko harremanek eta loturak duten garrantziak zaintzan eta heziketa-prozesuan eragina dute. Hor kokatzen dugu gure gizartean haziera- eta heziketa-prozesua, garrantzia duen testuinguru batean, eta hala-nolakoa bada ere, horren inguruan badaukagu sare bat. Bestalde, krisiak nabarmendu du familia dela gelditzen zaigun sostengu ia bakarra, bai sostengu ekonomiko, afektibo, emozional eta logistikoa. Ez dut uste Euskal Herriko kasua bakarrik denik, baina hemen bada ezaugarri bat: ez dago beste sostengurik. Umeen bila joaten naizenean ikusten dut zer nolako mugimendua dagoen haien inguruan: gurasoak, aitona-amonak, izeba-osabak... denon artean antolatzen gara umeak zaintzeko. Zaintza elementu potentea da jende asko eta askoren bizitzetan, baina, era berean, ezkutuan dagoen gaia da, oso txertatua dago egunerokotasunean, baina oso pisu txikia du sozialki eta politikoki.

Zergatik dago alde hori zaintzak bizitza pertsonaletan duen pisuaren eta alor sozial eta politikoan duenaren artean?

Zaintza —eta hezkuntza, zentzu zabalean— ez da botere-guneetan dagoen gaia. Egunerokoan gai bat da, Londresko andre hark zioen bezala, baina ez dago agenda politikoan. Agertzen denean oso puntualki agertzen da zaintzaren gaia debate politikoan, diru-laguntzak edo antzeko albiste puntualak bakarrik. Ez agertze hori oso interesatua da. Izan dira hauteskundeak, eta zenbat hitz egin da zaintzaz? Zaintzaren gaia ez dut ikusten agenda politikoan gai zentral bezala, eta hor utzikeria ikusten dut.

Zer zentzutan dago utzikeria?

Umeak zureak dira, bada arazoa zurea da. Eta berdin mendekotasun-egoeran dauden beste pertsonekin ere, arazoa zurea da. Asko pribatizatu da. Ezin duzula moldatu? Bada, subkontratatu norbait. Gure bizitzetan zaintzak daukan zentralitatea ikusita agenda politikoan ez dut islarik duenik ikusten. Oso surrealista iruditzen zait: gure bizitzetan oso presente dago zaintzaren gaia, behar handia dugu, denok izan gara zainduak eta horri esker gaude hemen eta seguru aski denoi tokatuko zaigu zaintzea, umeak ez bada, ondokoa, bizilagunak, edo bestela maite ditugun pertsonak. Denok behar dugu, bizitzaren erdigunean dago, bestela ezingo genuke aurrera egin. Baina kontu pribatutzat uzten da.

Hitz egiten den apurra kontziliazioaz izaten da tarteka, eta gehienetan emakumeei loturik aipatzen da bakarrik, eta hori ere ez zait justua irudi-tzen, hasteko, ez delako erreala.

Zaintzaren gaia ez dagoela aski politizatua diozu. Nola bistaratu beharko litzateke?

Lerro estrategiko bat izan beharko litzateke agenda politikoan. Asko hitz egiten da, esate baterako, lanpostu berriak sortzeari buruz, enpresek diru-laguntzak izaten dituzte; bada antzera, lerro estrategiko bat bezala kontsideratu beharko litzateke zaintza. Debaterik ere ez dago zer eredu nahi dugun, eztabaida sortu behar da, eztabaidatu egin behar da eta erabakiak hartu.

Mundu guztia erotuta dabil zaintzaren kontu honekin, baina bakoitzak jaten du berea, eta gehienez eskolari botako dio errua. Badirudi gurasoak eta eskola direla heziketan inplikatuak dauden agente bakarrak, dena oso maila indibidualean uzten da, eta tartean agente gehiago falta dira. Errua ez da eskolarena —akats handiak izan ditzakeen arren—, errua sistemarena da, errua boterearena da.

Zaintza eta heziketari loturiko esparruan ez dugu sinestu pertsonala politikoa dela?

Badakit ez dela gai erraza, igual ez daukagulako tradiziorik. Beti jartzen ditugu adibide berberak, Finlandia, Norvegia... Eta imajinatzen dut han ere momentu historiko batean gai hau eztabaida politikorako gaia izango zela, dauden puntura iritsi baldin badira, debatea egon delako eta erabakiak hartu direlako izan behar du... eta hemen isildu egiten da.

Hemen, aldiz, zaintzari begira egin den politika ezer ez egitea izan da, eta hori ere politika bat da. Emakumeen esku utzi da zaintza-lana, eta hori ere erabaki politiko bat da. Familien esku utzi da antolaketa, ahal dutena egin dezatela, eta bereziki emakumeen esku. Orain familia-ereduak eta -dinamikak aldatzen ari dira, eta emakumeen bestelako eredu batzuk ere sortu dira, beraz, orain arte erabili den politikak dagoeneko ez du balio, emakumeak ez du dena utziko zaintzeko. Horrek ez du balio, baina nik ez dut ikusten zein den B plana.

Akaso, emakumeek ere barneratuta daukate, heziketaren ondorioz, zain-tza euren lana dela?

Batzuk ez dira enteratzen, baina arazo handi bat ari da sortzen: jendeak ezin du, ezin du gehiago. Badira emakume batzuk zaintzara dedikatzea aukeratu dutenak, horientzat igual ez da arazo, asumitu dute eta onartzen dute zaintzara dedikatzea, baina beste batzuek ez. Gune familiar batzuetan tentsioak hortik ari dira sortzen, bai bikoteen artean eta baita familiakideen artean ere. Beti puntu berera iristen gara: konponbidea norberak bilatu du. Emakumeak etxean gelditu badira, kontuan izan behar dugu hemen ez dagoela beste leku batzuetan duten baldintzarik, dirulaguntzarik. Beste emakume batzuek ez dute etxean gelditu beste erremediorik izan. Baina argi dagoena da tentsioak badaudela, maila indibidualean, baina baita komunitatean ere. Ezin da.

Emakumeok, unibertsitatean gehiengoa dira, formatzen ari dira... eta euren garapen profesionala aurrera eraman nahi dute, horrek ondorio garbi bat du: haurrak berandu dituzte edo ez dituzte izango. Orduan gizarte bezala onartu behar dugu umerik ez dela egongo. Familiaren zaintza eta lana bateraezinak dira, baldin eta ez bada ezer egiten hori bateragarri izateko. Baina gizarte bezala umeak behar ditugu, eta umeak nahi ditugu, gero kotiza dezaten. Orduan, haurrak kontu pribatua dira ala ez dira?

Umeak —mendekotasun egoeran dauden pertsonak— zaintza behar duela eztabaidaezina da... arazo honen erdian, zein da soluzioa, mendekotasun egoeran daudenak zerbitzuetara bidaltzea?

Arazo hitza ez zait gustatzen erabiltzea. Badaude zaintzari loturiko eginbehar batzuk, egin egin behar direnak. Arazo hitza erabiltzen dugunean badirudi zaintza marroi bat dela, eta ez, justu kontrakoa ari naiz aldarrikatzen: hemen badago zerbait inportantea, arreta merezi duena, eta orain arte ez zaiona baliorik eman: zaintza ezinbestekoa da. Nik erabakitzen badut nire etxean gelditzea haurrak zaintzen, sozialki ez dauka baliorik, niretzat eta nire umeentzat izan dezake, baina sozialki ez dauka baliorik. Inportantea da ikustaraztea zaintza garrantzitsua dela, horretaz hitz egitea beharrezkoa da, horretaz pentsatzea eta erabaki batzuk hartzea denontzako onuragarri izango delako.

Bada eztabaida, bai behintzat maila teorikoan, zaintza bizitzaren erdigunean jartzearen inguruan.

Zabaldu dira diskurtso teoriko batzuk eta hainbat lan zaintzari buruz, eta hori interesgarria da. Gaur egun aparteko bi mundu dira produktiboa eta erreproduktiboa, eta elkarri bizkarra emanda daude. Bi tempus dira, bi antolaketa mota dira. Eta hori aurrera eramatea jasanezina da, eta inolaz ere ez da humanoa. Antolaketa guztiz desberdina da, batean eta bestean dauden balioak guztiz desberdinak dira, tenpusak guztiz desberdinak dira. Heziketa- eta haziera-prozesuaren tenpusa bat da, eta bat da, eta gero eta gehiago kutsatzen ari dira tenpusak azkartze aldera.

Horren inguruan pentsatu egin behar da, teoria behar da eta eztabaida.

Feminismoek ekarri dute zaintza erdigunean jartzearen aldarrikapena. Baina egia da feminismoek eta amatasunek borrokak —maila teorikoan— izan dituztela. Zer diskurtso feminista beharko genuke zaintza-lanari balioa emateko?

Fenomenoa bera interesgarria da, gai honen inguruan zenbat debate eta zenbat eztabaida, zenbat proposamen, sortu diren ikustea berez interesgarria da. Joera izaten dugu maila teorikoan behintzat bi muturrei begiratzekoa, nahiz eta errealitatean eta praktikan abanikoa oso zabala den. Teoriari dagokionez, mutur batekoek amatasuna alde guztietatik defendatzen dute, emakumearen ikuspegi onena ematen du haientzat amatasunak, esentzialista da eta onura guztiak aldarrikatzen ditu. Eta beste muturrean justu kontrako ikuspegia dutenak daude: amatasunak zapaltzen zaitu, anulatzen zaitu. Baina praktikan, feminismoaren barruan, beste aberastasun bat ikusten dut: bi muturren erdian eztabaida asko daude. Eta eztabaidatu egin behar dugu. Eztabaidak interesatzen zaizkit, ez diskurtso bat bakarra.

Orain, adibidez, ama damutuen liburuarekin [Orna Donath-en Regretting motherhood: sociopolitical analysis] gertatzen ari dena ez zait gustatzen. Ados nago emakumeon artean hitz egin behar dugula gai honi buruz, baina beste aldetik, non daude gizonezkoak? Gizonezkoak gai hauei buruzko ezertan ez daude, ez daude inon, non dago beste partea? Zer gertatzen da beste partearekin? Haserretu egiten naiz. Kristoren hutsunea dago hor. Amak emakumeak gara, biologikoki, nik erditu ditut nire umeak, baina egunerokotasunean nire amatasuna ezin dut ulertu nire bikotekiderik gabe.

Beste alde batetik: mundu guztiak hitz egiten du, eta iritzia ematen du amatasunaz. Amek, emakumeek hitz egin dezatela, azal dadila benetako abaniko zabala, lehen aipatzen genituen bi muturren arteko errealitatea; azal dezala emakume bakoitzak nola bizi duen, zer sentitzen duen... baina “hau ona eta hau txarra da” esan gabe. Goazen ezagutzera, eztabaidatzera... eta bakoitzak erabakiko du non kokatzen garen, beste inork esan gabe zer dagoen ondo eta zer gaizki, eta gutxiago gizonezkoek.

Interesgarria da amatasunaz hitz egitea, ados, baina gaur egun zaila da amatasuna ulertzea aitatasuna gabe —oraindik ere errealitatea da gehienak bikote heterosexualak direla—. Nik hitz egin dezaket Jone bezala, ama bezala, baina ni, egunerokoan, aita bat daukaten lau umeren ama naiz. Aitak guztiz desagerturik daude diskurtsotik; eta ez zait ondo iruditzen, hasteko, ez delako erreala eta ezta sanoa ere.

Nola eragin digu, hemen Euskal Herrian, kulturalki jaso dugun amaren figurak?Bertsolariak esaten zuen, “ama esanik dena esana dago”... Zer pisu uste duzu duela horrek emakumeongan?

Nik uste dut kulturalki jaso dugun figura horrek baduela pisua oraindik. Eta hor ere ikusten da ama definitzen dugunean kulturak zer pisu daukan. Hemen Euskal Herrian badago amaren inguruko iruditeria kolektibo bat.Antropologian argi ikusten da hemen zer esan nahi izan duen ama izateak, beste leku batzuetan kontrakoa esan nahi izan du: ama oso figura indartsua da Euskal Herrian. Ama bera indartsua da, sendotasuna adierazten du. Teresa del Vallek aztertua dauka hemen zer garrantzitsua den indarra eta sendotasuna. Indarra gehienbat gizonezkoei aplikatu izan zaie, eta herri kiroletan ikusten da indar horren erakustaldia. Emakumeen kasuan indarra sendotasuna bihurtzen da: mantentzen duena da ama, familia bat mantentzen baldin bada ama dagoelako da; zutabea da. Ama indartsua da zentzu horretan. Zutabea da, bera dago erdigunean eta berak aguantatzen du aguantatu beharrekoa; berak mantentzen du familia. Horrez gain, amari beste ezaugarri batzuk lotzen zaizkio: garbitasuna, antolaketa —gai da etxeko gauzak antolatzeko—, eta kudeatzaile ona da. Segur aski sendotasunarena da oraindik ere pisu handiena duen ezaugarria. Matriarkatuaren debatea hortik dator: matriarkatuaren debatean amaren figura dago erdian; ama da bakailaua mozten duena etxean. Botere bat aitortzen zaio, sendotasuna dauka-eta. Eta horrek zentzu on bat dauka, lan hori egiten duenean aitortu egiten baitzaio, eta hori ona da. Sozialki, goraipatzen dute ama, baina gero, erabakiak hartzen diren lekuetan ez daude. Aitorpen sozial-kultural bat badute amek, baina gero ez daude erabakiak hartzen diren lekuetan. Hain garrantzitsuak balira, egongo ziren erabakiak hartzen diren lekuetan. Emakumeek bazuten erabakitzeko boterea, baina etxean, eta bestelako erabaki potoloak hartzeko lekuetan, emakumerik ez zegoen.

Produktiboa eta erreproduktiboa konpaginatzea hain zaila den garaiotan, ez da erraza ama gisa zutabe izatea ere, jaso dugun amatasun-eredu tradizionala eta norberak gaur egungo egoeran eraiki dezakeena bat etortzea zaila da.

Ia-ia ezinezkoa. Hori superwoman-a litzateke, beste garai batean indartu zen eredua. Lanaldi bikoitza edo hirukoitza bete behar zuen emakumearen eredua ere oso kritikatua izan da, baina kontuan izan behar da emakume askorentzat ez zegoela beste aukerarik. Eredu hori kritikatu izan da, baina ez da kritikatu figura horien bikotekidea, eta igual hori jarri behar da jomugan. Superwoman-aren figura ez da desiragarria, ados, baina ezin zaie emakume horiei inolako errurik bota, izatekotan emakume horien bikotekideei.

Garai zailak bizi ditugu, eta aldi berean interesgarriak dira. Kontraesana nagusitzen da, gauza bat nahi dugu baina gero bestea egiten dugu, eta hortan gaude etengabe. Alde batetik, emakume bezala sozialki behartuta gaude ama izatera, presioa badago. Ama bazara orduan izango zara “emakume osoa” sozialki; baina gero bestalde, emakume bezala eskatzen zaizkigu beste gauza batzuk, amatasunarekin bateraezinak direnak. Beste egoera batzuetan, lan munduan esate baterako, behartuta gaude, amaren pina kentzera, ama bezala desagertzera, “ama naiz baina ez dadila nabaritu”. Lan bila baldin bazabiltza hobe izaten da ez jakitea ama zarela, eta horri erantzuten diote emakume bezala dauden ereduek ere, adibidez telebistan, ama direnak ere lehenbailehen agertu behar dira ama ez balira bezala, “perfektu nago, bost ume izan ditut baina ez zait nabaritzen”. Zentzu askotan eskizofrenikoa da: “Orduan zer, ama izan behar dut ala ez? Ama izan behar dut bai, baina ez nabaritzeko moduan?” Amatasuna konpresak bezalakoa da: izan behar duzu, baina ez du usaindu behar, ez da ikusi behar, ez da nabaritu behar... hor bizitzea eromena da.

Amatasunaz esan duguna bikoteari ere gertatzen zaio: badirudi bikote bezala ere behartuta gaudela haurrak izatera, baina mantendu behar da betiko bizitza, jarraitu behar da bidaia-tzen, eta parrandak egiten... eta hori bikote-mailan ere ez da posible. Eta gaur egun dena nahi dugu, mediatikoki ere, sozialki hori esaten digute, dena lortu dezakegula. Ama bezala garatu behar dut, Jone bezala garatu behar dut, bikotekide bezala... eta dena ezin da. Hori da nire iritzia. Dena ezin da, eta gainera ez da ona eta ez da beharrezkoa.

Eromen honetan zein helduleku daukagu?

Niretzat, batetik, sanoa da ulertzea dena ezin dela. Eta, gainera, ez dugula behar. Lan munduan ere beti egongo da gehiago eskatuko duenik, baina denbora da dena eta bizitza da dena. Eta hortik egonezin eta frustrazio asko sortzen dira, krisi asko.

Merkatuak banako bezala hartzen gaitu, emakume bezala, ama bezala... eta ez digu modu kolektiboan pentsatzen uzten, ez familia bezala, ezta talde bezala daukagun proiektuari begira ere. Zergatik ez begiratu garapen kolektiboari? Mezu guztiak norabide berean doaz, “zu, zu.... zoriontsu izateko egin behar dituzu urtean hiru bidaia; frantsesa, ingelesa eta txinera ikasi behar dituzu; joan behar duzu gimnasiora...” Oso mezu indibidualistak dira. Denok behar dugu gure denbora propioa, hori argi dago, denok behar dugu gure hainbat gauza garatzeko denbora, baina hortik aurrera ematen du familiak daukan zentzu kolektibo hori ez dela inportantea.

Familiak oraindik kutsu oso tradizionala du. Nola ari dira beste egitura batzuk familia kontzeptua zabaltzen?

Hemengo familia-egitura oso tradizionala izan da, eta oraindik esango nuke hala dela, baina aldatzen ari da. Batzuetan errezelo batzuk sortzen dira familiaz hitz egitean, eta ni naiz lehenengoa, lau ume ditudala esatean edozer gauza pentsatzen du jendeak. Batzuetan familiak kutsu tradizionala dauka, baina gaur egun familia beste era batean ulertzen hasi behar dugu, sortzen ari dira gune familiar guztiz desberdinak: bikote lesbianoak, beraiek bakarrik umeak edukitzea erabakitzen duten emakumeak.... familia esanahiez zabaltzen ari da, abanikoa zabaltzen ari da, eta niri hori oso interesgarria iruditzen zait.

Amatasunaren inguruan abanikoa oso zabala den bezala, eta femismoaren barruan gai horren inguruan muturrak agertzean amatasunaren kontra hitz egiten den bezala, niri oso interesgarria iruditzen zait familiaren inguruan eztabaidatzea eta kontrako iritziak agertzea ere. Baina feminismoaren barruan aniztasun handia dago, eta familien errealitatea ere oso anitza da, eredu berriak agertzeak asko laguntzen du, estereotipoak aldatzea dakar, halabeharrez.

Amatasuna eta sendotasuna aipatu dituzu lehen. Rafael Cristobal psikiatrak dio Euskal Herrian amatasuna oso modu hotzean garatu dela, eta horren ezaugarrietako bat, hemen hainbeste balioesten den indarra dela dio. Haziera-eredu hotz batek ba al du zerikusirik gorputzarekin eta emozioekin dugun harremanean?

Lehen begiratuan ezezkoa esango nuke, baina egia da beste leku ba-tzuetara joaten zarenean konturatzen zarela baietz, harremanetarako hotzagoak garela, zailagoak garela. Garai bateko amatasunari loturiko hoztasuna aztertzean beste faktore batzuk ere kontuan izan behar dira. Familia, tradizionalki beste era batera antolatu izan da. Askotan baserrian bizi ziren hiru belaunaldi, eta neska baldin bazinen igual gizonaren familiarekin bizitzea egokitzen zitzaizun, eta han egongo zen denetatik. Egoera horretan gauza asko kudeatu behar ziren, eta hori faktore garrantzitsua izango da, ziur aski, zer nolako amatasun-eredua garatu den aztertzeko. Gaur egun ume gutxi ditugu eta gune familiarrak askoz txikiagoak dira. Ereduak, zentzu horretan ere aldatzen ari dira.

Andreari sinetsarazi izan zaio haziera-gunean baduela boterea, eta askotan entzuten da bikoteetan andreek ere delegatzen edo partekatzen ikasi egin behar dutela. Zaintza-eremua emakumeen boteregunea da benetan?

Kasuak eta kasuak daude. Askok, ziurrenik nahita hala erabakita jokatuko dute era horretan. Beste batzuek, ez dute aukerarik izango, ez dute beste boteregune bat horkoaz kanpo: beraz, noraino da nahi duelako edo aldarrikatzen ari delako berak ere nahi duela protagonismo bat? Eta hau baldin bada arrazoi desberdinengatik daukadan botere-gune bakarra, ba nahi dut niretzako. Errazegia da esatea emakumeek jakin behar dutela delegatzen. Bai, baina batzuetan igual ez dute beste erremediorik —hori delako eskura daukaten boteregune bakarra—, eta beste kasu batzuetan, beste aldetik mugitu ote da mugitu behar zena? Agian saiatu da behin zerbait egiten, eta... behin egiten saiatu eta ezezkoa jaso duelako ez du esan nahi emakumeak ez duela delegatzen. Guk gure etxean, adibidez, amatasun-bajak beti banatu ditugu, erdia eta erdia. Nik denetarik entzun beharra izan dut. Nik epe luzera begira ikusten dut, nire esperientziatik esango nuke hasieratik konpartitze bat baldin badago, hori luzerako dela. Nik neuk asko disfrutatu dut ikusten aitak zenbat disfrutatu duen. Hor bai, gauza ba-tzuk galdu ditut, ez dut ukatzen, baina niretzat modu bat izan da hasieratik lan banaketa bat egoteko, ni ondo egoteko, haurrak ondo egoteko, aita ondo egoteko.

Iparraldeko ereduetan esaten dute aitatasun-baimenak zabalagoak direnez gero aiten parte-hartzea handiagoa dela, gizonek badakitela zer den zaintza-lana, eta hasieran inplikatzen badira gero ere jarraitzen dutela.

Nik uste dut ezinbestekoa dela amarentzat baimen bat luzeagoa eta aitarentzat —edo bikotekidearen-tzat— baimen bat luzeagoa —derrigorrezkoa—. Umeen ikuspegitik ere iruditzen zait oso aberasgarria dela.

Hasierako hilabeteetan igual ez da erraza, nik ere nire umeak bi hilabeterekin utzi ditut euren aitarekin. Pena? Bai, baina moldatu gara. Ni moldatu naiz titiarekin jarraitzeko nahi izan dugunera arte, egia da ni ere nagoen tokian nagoela eta aukera dudala. Baina lan baldintzez eta aukerez aparte, emozionalki hainbeste poztu naiz aitarengatik eta umeak hain ondo ikusi ditut, ez didala ezer suposatu. Eta gero ikusi dut hor sortzen dela harreman bat, eta orain, 8-10 urte dituztenean, harreman hori hor dagoela. Beti hor egon den aita bat daukate.

Balioen antropologian diharduzu; elkartasunean, berdintasunean… hezi nahi ditugu (teorian behintzat) gure seme-alabak. Baina gizarteak goresten dituen balioak justu kontrakoak dira, lehiakortasuna, desberdinkeria… Desioen eta egitateen arteko amildegi hau beste garai batzuetan eta beste gizarte-eredu batzuetan gertatzen da, ala gaur eta hemengo kontua da?

Gauza batzuk, ziur aski, berdinak izango dira toki guztietan, eta beste garaietan ere kontraesanetan biziko ziren. Gaur eta hemen areagotzen da, elementu asko daudelako: beste gizarte batzuetan helburua janaria lortzea da, hemen asebetetze maila hain betea dago, gero eta gehiago nahi dugula.

Nire gurasoen garaian, adibidez, janaria zen helburua, eta eskola minimo bat edukitzea. Mahai gainean elementu gutxi zeuden, beraz. Beste kultura batzuetan ere hori ikusten da, bizirautea da helburua: janaria. Hemen oro har ondo bizi gara, nahiz eta badagoen gaizki pasatzen ari den jendea, baina Mendebaldean orokorrean mahai gainean dauden elementuak mila dira. Beste gizarte batzuetan oinarrizkoagoak dira eta gutxiago dituzte. Hortaz, oinarrizkoa asebeterik dugunez, bestelako eskaintza izugarria da. Pertsona bezala ondo sentitzeko merkatuak gauza pila bat eskaintzen dizkizu, eta ezin gara iritsi. Horrez gain, gaur egun segurtasun-gabezia handia dago eta beldurra. Gurasoen artean hori agerikoa da: beldur handiak ditugu eta horrek geldiarazi egiten gaitu. “Ez dut nahi nire umea atzean gelditzea, ingelesa ikasi behar du ze bestela...” beldur handiak ditugu orokorrean, eta zehaz-ki familiari begira asko. Beldurra elementu oso potentea da gaur eguneko gizartean, eta segurtasun-gabezia horrek asko markatzen du gure gurasotasuna. Aukera asko daude, eredu asko daude... eta aukera zabal horren erdian, nola jokatu?

Nik adibidez, 10-11 urteko umeak ikusten ditut telefono mugikorrarekin. Konfiantza dagoenean galdetzen diet gurasoei zergatik erosi dieten, eta orain arte jaso dudan erantzun bakarra izan da bere inguruko guztiek daukatela. Hori ezin da izan arrazoi bat ume bati ehun euroko jostailu bat erosteko! Erabakiak ez ditugu hartzen askatasunez. Hor jokabide kontraesankorretan erortzeko aukera handiagoa dugu, egiten duguna ez baitugu konbikzioz egiten. Gure erabakiak hartzeko ardura umeei ari gatzaizkie pasatzen. “Nola berak eskatzen duen...”. Zuk ikusi behar duzu zer den eskatzen duena, zergatik eskatzen duen, zer dagoen atzean... eta gero hitz egin. Komeni zaizu? Komeni zaigu?

Generoa duzu beste ikergai bat. Posible ikusten duzu genero-rolek eta heteroarauak markaturiko kortserik gabe haztea seme-alabak? Zer egin dezakegu jokaera horiek ez erreproduzitzeko?

Zaila da. Ni neu ere horretan ari den pertsona bat izan arren, kosta egiten zait. Baina uste dut egiten duguna baino askoz ere gehiago egin dezakegula. Batzuek argi dute, neskak eduki nahi dituzte eta neska bezala hezi nahi dituztela; eta mutilak eduki nahi dituzte eta mutil gisa hezi. Gaur egun guztiok aldarrikatzen ditugu nesken eskubideak, denok ikastea eta nahi dutena egiteko aukera izatea; hori zabalduta dago. Baina feminismoak harago joan nahiko luke, eta hori bai, hori oso zaila dago. Zeren jendeak, berriro, beldurra dauka. Ereduak oso zorrotzak dira, zehaztuta dago neska izateko zer egin behar den eta mutila izateko zer egin behar den. Rolak oso markatuak daude, eta proiektatuta dauden ereduak ere oso markatuak dira. Hortik ateratzea ez da batere erraza. Mutila izanda ez baldin badago futbolean, non dago? Zertan? Nik neuk, argi daukat: futbolik ez dut nahi. Nire seme-alabek nahi badute, lan handia izango dute futbolean aritzeko; horren aurrean mila aukera emango dizkiet. Gizarteak zenbait gauza oso eskura jartzen dizkizu, eta horietako bat da futbola. Gurasoon egitekoa da gauza diferenteak eskaintzea, futbolak transmititzen dituen balioak azaltzea... Nik oso argi daukat: kultura eskaini, musika, dantza... eta gero kirol bat, ados.

Mutilei hasieratik futbolaren atea bakarrik irekitzea —eta leku askotan hori da mutilek daukaten ate bakarra—, niretzat, tragedia bat da. Herri batean mutil guztiak futbolean eta neska guztiak musika eskolan eta dantzan ibiltzea, niretzat, tragedia bat da herri baten ikuspegitik.

Neskei txikitatik eredu bat barneratzen diegunean eta mutilei beste bat, jabetzen gara helduok euren identitatean nola eragiten dugun?

Nik uste dut ezetz. Haurdun zaudenetik ematen da jakintzat mutilak era batekoak izan behar direla eta zaletasun batzuk izan behar dituztela eta neskek beste batzuk; barkatu baina oraindik ez da jaio. Oso proiektatuta gaude, eta guztiak zaku berean sartzen ditugu, nahiz eta badakigun helduon artean zeinen desberdinak garen.

Jostailuekin, eskolaz kanpoko jarduerekin... zer aukeratzen dugun gure seme-alabentzat, eragiten ari gara. Baina batzuetan erabakiak hartzerako ondokoak erabaki du, eta zure umea presionatzen ari dira honetan edo hartan apuntatzeko. Nik ikasi dut denbora eskatzen, denbora behar da haziera eta hezkuntzari buruzko erabakiak hartzeko, pentsatzeko. Umeek eta haziera prozesuak beste tenpus bat daukate. Gelditu egin behar zara, eta zaila da. Helduok hustu behar ditugu gure denbora batzuk umeen denboraz betetzeko, eta ez dugu egiten. Ez naiz joango hitzaldi oso interesgarri honetara seme-alabekin egoteko... gauza batzuetarako denbora behar da, badaude fase batzuk pasatu beharrekoak eta ezin ditugu azkartu, eta hezkuntza- eta haziera-prozesuek horrelako faseak dituzte, eta ezin ditugu azkartu. Nik horrela ikusten dut. Baina oso gutxi gara, eta oso zaila da.