Poesia barruan daramagun haurraren azalpena omen, eta haurrei poesia, literatura erruz eskaini die Bernardo Atxaga idazleak (Asteasu, 1951). 20 liburutik gora argitaratu ditu haur eta gazteei zuzenduak, eta horien imaginarioa elikatzeko hamaika pertsonaia eta abentura sortu. Jabier Muguruzarekin batera haurrentzako disko bat argitaratu berritan elkarrizketatu du Hazi Hezik.

Haurren munduarekiko gertu sumatzen zaitugu idazle gisa. Batetik, haur literatura asko jorratu duzulako zure ibilbidean, hastapenetik. Eta, bestetik, helduen literatura jorratu duzunean ere, oso presente ikusten delako haurren mundu ikuskeraren ezaugarritzat jo ohi den fantasiaren presentzia. Identifikatua sentitzen zara mundu ikuskera horrekin?

Nire kasuan, horretan bi aldek eragiten dute. Batetik, gaur egun benetan sinesten dut, poesia, eta poeta, barruan segitzen duen ume baten azalpena dela. Poesiaren muina erabat lotzen dut haurrarekin. Gero dago teknika, metodoa, kultura… baina ernamuina da zerbait haurrarena, lotura hertsia ikusten dut. Eta ikusten dudanean poesia han eta hemen, William Blake, Emily Dickinson edo Bertolt Brecht bera… aurreneko erreakzioa haur batena bezalakoa da.

Nire poesiarako joera, sortzea, izaera bera, nik lotzen dut haurra nintzela elizan latinez entzuten nituen kanta eta mantrekin: erdizka ulertzen duzun hori sekuentzia hori; zeinu bat erdi betea dagoena, ia hutsa dagoena, eta orduan zuk bete egiten duzuna… Hor kadentzia batzuk eta inpresio batzuk jaso nituen, eta horrekin lotzen dut ahalmen poetikoa, eta zerikusirik ez du fedearekin, ez bainaiz katolikoa. Baina emozio bera sentitzen dut poesia batek asmatzen duenean, edo ikusten dut poesia batek beste batengan emozio hori bera sor dezakeela. Umetan, fisika, dimentsioak, ez dira gauza berbera, hizkuntza ez da gauza berbera… dena da desberdina, zure burua beste buru mota bat da. Ustekabeak, sorpresak, edo, hobeto esanda, filosofian hain garrantzitsua den harridurak, ohea egiten du zugan, uzten du zerbait, eta gero hori izango da zure dinamoa, zure motorra. Errealitatearekin talka horrek ematen duen sorpresa horrek errealitatearekiko finezia bat ematen du.

Beste aldetik, herri tradiziotik dator fantasiaren presentzia hori nire lanetan; bizi ere hori bizi izan dudalako. Sortu bazara toki batean non esaten dizuten “andre hori gauetan katu bihurtzen da”; edo sugea sartu zaiola bati buruan eta jan duela barrutik,… Nire fantasiaren erabilera izan da tradizio batetik abiatuta, eta pentsatuz baita ere ezin dela hitz egin Euskal Herriaz tradizio hori ez baduzu aintzat hartzen, nik ezagutu dudan Euskal Herriaz behintzat. Gero bizi izan naiz Bilboko Somera kalean eta beste errealitate bat ezagutu dut, eta hitz egin dut beste nobela batzuetan horretaz agian, baina ez Obabakoak-en edo, Bi Anai-n. Azken hori da horretan niretzat libururik garbiena, zeren eta kontatzen da garai bateko animalien fabula bat bezala.

Hain zuzen, ‘Bi Anai’-n animaliak pertsonaien ahots edo mintzo bezala agertzen dira, animaliak alter ego bilakatuta-edo. ‘Behi euskaldun baten memoriak’-en animalia protagonista ere bilakatzen duzu… Animalien errekurtso hori bai izan da haur literaturan oso erabilia eta haurrek oso ondo menderatzen duten hizkuntza bat. Eta zuk helduengana ekarri duzu hori.

Zuk kontatzen diozu herri tradizioko ipuin bat ume bati eta hartzen du berarentzako balitz bezala. Badaukatelako, nahi baduzu, soiltasun bat, plastizitate bat… eta gero daukate esango nuke ia-ia estrabagantzia bat oso erakargarria dena. Parekatu daitezke kasu horretan umearen mundua eta herri tradizioko mundua.

Eta helduekin?

Helduentzat egiten duzunean hori azpian dago; beno, Bi Anai-n oso nabarmena da. Baina egiten duzun joko bat, tresneria horrekin beste zerbait kontatzen duzu, istorio fatal bat kontatzen duzu. Niretzat zenbat eta garbiagoa edo soilagoa izan konta- tzeko modua, hobeto. Hala pentsa-tzen dut, nire lema izaten da forma aldetik zenbat eta soilago, eta nahi baduzu infantilago, eta edukiaren aldetik ahal den sakonena. Orain poema bat egin dut, argitaratzekotan nabilen poema liburu baterako, eta esaten dut katu zaharrak halako batean hasten direla pentsatzen, egia ote den kondaira horrek dioena katuak 7 bizialdi dituela. Oso esaldi sinplea da, baina atzean dagoena oso sakona da, nire ustez. Konturatzea halako batean, arrisku baten aurrean, urteak aurrera doazen ahala, eta sortzea ez sinetsi nahi bat bakarrik, halako ipuin bat, buloaren antzeko zerbait.

Zuk zeuk, haur zinela, nolako harremana izan zenuen literaturarekin? Irakurle porrokatu hauetakoa zinen?

Bai, irakurle handia izan nintzen. Esatera baterako, oso ondo gogora-tzen naiz Pio Baroja irakurri nuela 15 urte bete baino lehen, eta Dostoievski ere bai. Andoainen bizi ginen orduan, eta niretzako funtsezkoa izan zen hori; hau da, Asteasutik Andoinera pasatzea, zeinetan liburutegi bat zegoen. Asteasun irakurle handia nintzen baina ez neukan zer… komikiak irakurri nituen pila bat. Baina Andoaingo liburutegian sartu eta han zeuden 5.000 liburu… niretzako izan zen gauza handi bat. Beraz, zuzen esanda, haur garaian niretzako komikiak izan ziren irakurketa. Eta zuzenean pasa nintzen Dostoievskiren Krimena eta zigorra (Prestupléniye i nakazániye) eta Pio Barojaren Zalacain abenturazalea (Zalacain el aventurero) irakurtzera.

Irakurzaletasun hori lagungarria izango zen ondoren sormenera jauzia emateko.

Bai, zure buruan patroiak barneratzen zoaz eta zuk horren gainean idazten duzu; oso garbi dago, imitatzen duzu. Esate baterako, gogoratzen naiz irakurri nituen lehen poesiak Gabriel Celayarenak zirela, Canto en lo mio pasa zidan norbaitek. Beraz, nik egindako lehen poesiak ziren pixka bat Gabriel Celayarenak bezalakoak. Apurka bazoaz barneratzen hori eta zure bizitzarekin nahasten. Beti esaten da zein inportantea den irakurtzea, baina hori ere herentzia katolikoa da: zein inportantea den zintzoa izatea, baina gero ez naiz zintzo. Oso tarte handia dago beti praktikatik teoriara, hipokresia dago honetan ere. Jendeak esaten du zeinen inportantea den irakurtzea baina aurpegira begiratzen diozu eta badakizu gezurretan ari dela, edo behintzat halako sasi-kontzientzia batekin; ez du benetan hartzen, behar den bezala. Modu literalean, oso inportantea da irakurtzea. Kontua da batzuk ez direla kontura- tzen ze inportantea den ez delako momentuan ikusten. Zaude 20 urte eta ikusiko duzu pertsona horrek ze konbertsazio daukan. Barruan eginiko prozesu hori bakarrik hitz egitean eta arrazonatzean antzematen da.

Gaur egun bestelako baliabideek, teknologikoek, haurrengan hizkuntza digitala hedatu dute. Informazioa berehalakoa izatera ohitu dira, oso gainetik irakurtzera, eta informazio motza izaten da, sakontasun handirik gabekoa, bistazo batean irakurtzekoa. Irakurketak eskatzen duen patxada horretarako ez dago ohiturarik. Sormen literario hori nola sustatu gaur egungo parametroetan?

Nik uste dut beti egongo dela gutxiengo bat, eta idazleak ere gutxiengo horretatik sortuko dira. Agian lehen ere halaxe zen. Dena dela, nola guk lagundu gizarte honetako umeei, azkenean pertsonei, izatera jarrera edo ahalmen sortzaile bat? Sortzea nik lotzen dut beti alaitasunarekin eta bizipozarekin, eta uste dut arteak ematen duena, hain zuzen hori dela. Alaitasuna diot, ez dut esaten poxa, baizik eta alaitasuna zentzurik sakonenean, alegia, bizitzaren zabaltasuna ulertzen eta sentitzen laguntzen duelako. Zabaltasun horrek eta, horretaz ohartzeak, sufrimendua ere ekar dezake, baina pertsonari ematen dio joera bat, eta hori gero gauzatzen bada arte obra batean, horrek ematen du beti alaitasuna. Museo batera joatean naizenean, edo musika entzuten dudanean, edo Barojaren obra bat irakurtzean… esaten dut “ze ondo, ze alaitasuna, ze poza, nola ikusten dudan mundua Barojaren bidez!”.

Orduan, jarrera edo ahalmen sortzaile hori helburutzat hartuta, badaude bi baldintza, nire ustez. Batetik, ikasten da sortzaile izaten idazten ikasten den bezala, edo hobeto esanda, kaligrafia ikasten den bezala. Hasten zara kopiatzen letrak, eta segitzen duzu eta ikasten duzu letrak egiten, eta, halako batean, letrak zureganatzen hasten zara, eta zure egiten dituzu. Pintoreek ere hori egiten dute, beste modu batera: hasten dira kopiatzen eta alfabeto bat ikastea bezala da, kasu horretan piktorikoa, eta apurka-apurka hori bereganatu egiten dute eta beren nortasunaren ezaugarri bihurtzen da. Beraz, alde batetik, umeak zer egin behar du sortzaile izatea nahi badugu? Entzun dezala musika, irakur dezala literatura, poesia, edo nahi dena; egin dezatela praktika bat horrekin, eta hala, bere alfabetoa ikasi. Hori da niretzat kaligrafia egitea. Eta gero bigarren baldintza da funtsezkoena: denbora. Hori dena egin behar da denborarekin. Ez bada denborarekin egiten, ez badago halako hustasun sentsazio bat… Gure hezkuntzan izan dugun gauzarik onena, Asteasuko eskolan, izan da denbora. Maisu bat adin desberdineko 40 umerentzat, eta guk dena egiten genuen lasai. Eta urte batzuetan, ez zegoela maisurik Asteasun, eta joaten ginen bizikletan Zizurkileko eskolara, eta beno, agian nire espiritua hantxe formatu zen. Lasai-lasai joaten ginen, ez genuen presarik, sartzen ginen halako batean eskolan… Orain ere konturatzen naiz, sortzerakoan: ari zara ekinean, eta ezin; egun batean gelditzen zara, eta autobus batean zoaz, edo etxean zaude, eta ttak, sentitzen duzu, ‘hura egin nahi det’. Beraz nire ustez denborarena da funtsezkoa, eta hori da gizarte honek okerrena kudeatzen duen materia. Azkar baino, bizi gara erritmo gaiztoan. Agian erritmo horrek balio du asko beste ekintza ba-tzuetarako, baina ideien konturako, sormenerako, poz hori eta alaitasun hori sentitzeko… horretarako ez. Eta eskolak nolabait hori gogoan hartu behar du.

Horrekin, lotuta, literatura definitu izan duzu balio handiko gizatasun tresna bezala. Zure ustez haur literaturak balio hezitzaileak transmititzeko funtzio izan behar du? Zuk balio hori eman izan diozu? Edo gozamena da helburu nagusia?

Helburu nagusi horietara, ezin zara zuzenean joan. Helburu bat markatu eta iritsiko zarela uste izatea, hori kimera bat da. Idazteak teknika bat du, eta arau batzuk daude: hizkuntza bat ikasi behar duzu, hizkuntza teknikoa, helburu horretara iristeko modu bat. Esate baterako, haur literaturan, Paul Valéryk esan bezala, egon behar du mezua, egon behar du balio transmisioa, baina egon behar du esango nuke substantzia elikatzailea sagarrean dagoen bezala. Valéryk esaten du, “zuk sagarra jaten duzu, eta ez dakizu non dagoen elikagarria, zuk jaten duzu goxoa dagoelako; baina barruan, ikusezin, hor dago substantzia, hor daude mineralak, eta horiek dira elikatzen zaituztenak”. Egin behar duzu testu bat umeak irakurriko duena pozik eta gustura; bakoitzak bere modura, eta oso poz desberdinak egon daitezke. Baina mezua gordinki ematen duten liburu horiek, Gurasoak banatu egin dira eta horrelakoak… horiek niretzako ez dute zerikusirik ari garen lanekin, suzedaneoak dira, ordezko badaezpadakoak. Horrelako liburuak, mezua zuzenean eman nahi dutenak, azken batean dira estereotipoaren transmisoreak. Horrelakoak emango nizkioke umeari agian psikologoak esaten baldin badit. Baina ez gara ari sendaketa bati buruz, baizik eta eguneroko bizitzan eta eguneroko literaturari buruz.

Eta zeu zergatik hasi zinen haur literatura lantzen? Substantzi edo balio batzuk emateko kezka bazenuen?

Idazle batek pentsatzea “ze arazo dago, eta horri buruz idatzi behar dut”, hori da nire ustez idazle suzedaneo bat; hori ez da idazlea, horrek zer ikusirik ez dauka sortzaile batekin. Nire kasuan esango dizut zergatik hasi nintzen idazten. Oso zehatza da eta egia borobila, eta askotan aipatu dut hau beste idazle batzuekin, eta haiek ere oso antzeko gauzak kontatzen dituzte. Inauteriak zetozen eta Bilbon ospatzekoak ziren. Ni bizi nintzen Somera kalean eta ondoan bizi zen Juan Carlos Eguillor marrazkilari eta umore gizon handia, oso gizon bangoardista. Eta orduan, berak galdetu zidan, “ze txantxo, ze mozorro jantziko duk?”. Pasa zen baserritar bat ondotik, biz-kaitar andre bat, eta bururatu zitzaidan eta esan nion “ba ni jantziko nauk baserritar gona, pinpor txurikoarekin, eta gero, horren gainean jarriko diat parakaidas bat, eta betaurreko ba-tzuk abiadorearenak”. Bera egundoko barreak egiten hasi zen eta “oso ondo, hori egin behar diagu!”, esan zidan. Gero etorri ziren festak eta egia esan ez naiz batere festazalea eta burutik pasa ere ez hala ateratzea, eta ez bestela ere. Baina Juan Carlosek esan zidan, “lehengoan esan zenuen per- tsonaia horrekin zergatik ez dugu ipuin bat egiten?”. Izan ere, bera ordurako nahiko ezaguna zen marrazkilari bezala. “Ze izen jarriko diogu?”, galdetu zidan, eta garai hartan katarroa zela-eta vips vaporub botika jartzen ari nintzen eta esan nion “Nikolasa Bix Baporux”. Ordukoan ere barrez hartu zuen, eta esan zidan, “ba hasi idazten”. Eta hortik atera zen Nikolasaren abenturak eta kalenturak, hori izan zen prozesua. Orduan, nik zergatik idatzi nuen haurrentzat? Eguillorren izpirituak zerikusi handia izan zuen. Berak esaten zuen gure obligazioa zela mundu aldi honetan pedanteen, umore txarrekoen eta kursien aurka borroka egitea. Izpiritu horrekin eta umorezko zerbait egin nahian sortu nuen, eta seguru zuk dituzun baloreak hor doazela: protagonista emakumezko bat da, baserritarra baina hegazkina dauka… esan nahi nizuke atzean badagoela zerbait. Baina hori ez da lehen helburua, horrela ez da idazten. Hori da soziologo bat erredakzioak idazten.

Historian barrena, eztabaida handia egon zen, Rousseauren garaian eta, umeen literaturan hobetsi behar da fantasia, edo bakarrik pedagogia? Beti egon da borroka hori, fantasia edo pedagogia. Agian ipuin pedagogikoak ondo daude eskolan zerbait ikasteko. Baina, ari gara beste maila bati buruz, pertsonaren mentalitatea eta, beraz, espiritua ari gara zabaltzen, eta horrek izan behar du sortze purua. Poesian aurkitzen dena, eta hori da transmititzen dena. Nik uste dut ez dela beste modurik, nik horrela bizi dut.