Eneko Olasagasti: "Merezi dugu baliabideekin egindako fikzioa, kalitatezkoa"
Aktore, gidoilari, zuzendari... antzerkia, telebista, zinema... askotarikoa izan da olasgastiren jarduna, askotariko arloetan. beti ere, ordea, ikus-entzunezkoari lotua. euskal herrian eragile oparoenetakoa izan da arlo horretan, eta egun haur eta nerabeentzako sorkuntzan dabil.
Euskal Telebistan fikzioak, bertan eta bertakoentzat eginiko telesailek, programazioan tokia ez ezik, garrantzia ere izan zuten behinola, duela biz-pahiru hamarkada. Hala, 90eko hamarkada ezagutu zuten euskaldunen imaginarioaren parte dira Joxelontxo, Idoia eta Jaione pisukideen, edo Arizko sukaldari eta lehendakari jauna nahiz Garbi neskamearen gisako pertsonaiak. Eta horien guztien nahiz beste hainbaten guraso izan zen Eneko Olasagasti (Donostia, 1960), zuzendari nahiz gidoilari lanetan. 90eko harmakadan euskaraz (ere) egin zen film bakanenetakoa, Maité, zuzentzea ere egokitu zitzaion. Hala, Euskal Herrian ikus-entzunezkoen arloan sortzaile esanguratsua eta oparoa izan da Olasagasti. Azken urteotan, bere sormen-lana haur eta gazteei zuzenduriko ikus-entzunezkoekin egon da lotuta, Nur eta herensugearen tenplua pelikulan gidoilari aritu baita, besteak beste. Orain, Lur eta Amets pertsonaien eskutik haur eta gazteei Euskal Herriko historia ezagutarazten lagunduko dien filma eta telesaila prestatzen ari da.
Euskal Herrian sortzaile andana daukagu musikagintzan, literaturan, antzerkian... Baina badira agian gurean gutxiago esploratu diren kultur adierazpenak, horien artean ikus-entzunezko hizkuntza, orain arte behintzat. Zergatik? Dirua izan da problema bakarra? Gure tradiziotik urrun, agian?
Kultur arlo guztiek Euskal Herrian daukaten tradizioa berdina dela uste dut, literatura eta arte plastikoak kenduta, agian. 80ko hamarkadan hasten da hemen dena; orduan hasten dira egiturak sortzen eta jendea profesionalizatzen, honetara dedikatzen. Eta ordutik hain gutxi esploratu bada, alde batetik garestiak direlako izan da, baina ez horregatik bakarrik. Nik uste dut kultura eta prestigio kontu bat ere izan dela: gurean ez zegoen prestigiatuta alor hori, agian idazle bat prestigiatzen zen bezala. Akaso gaur egun ez da hori gertatzen, besteak beste jaso izan diren sariei esker, Goya sariak, hala nola. Nik uste dut profesionalok ere prestigiatu dugula, eta neurri horretan gizartean ere eragina izan du.
Ekoizpena egon da, baina agian zer eduki beharko genukeen aztertu beharko litzateke, eta horren inguruan ez da nahikoa egin. Orain dela gutxi Elkarrek euskal kulturaren kontsumoari buruz azterketa bat egin du, baina batez ere literaturari begira. Gainerako arloetan ez dakigu jendeak zer nahi duen, zergatik joaten den gauza bat ikustera eta ez bestea, euskaraz ala erdaraz kontsumitu nahi duen zinema... Daukagun datu bakarra leihatilako salmentena da.
Testuinguru horretan, haurren ikus-entzunezkoen arloan oso gauza gutxi egin dira, esparru txikia zelako. Bere garaian telebistan zeuden eskemetan programazioaren barruan zatitxo bat hartzen zuten haurrentzako ikus-entzunezkoek, nahiko estua. Eta horrela jarraitu dugu. ETB 3 daukagu gaur egun, bai, baina kanpo telesailez beteta. Ez da baloratzen geure istorioak geuk kontatzea. Eta azken finean, umeei transmititzen dizkiegun eduki horiek guztiak kanpo kodigoekin eginak daude. Gure kulturako kodigoek gure istorioetan joan beharko lukete, baina hori ez da egiten.
Aipatu duzun prestigio falta horren testuinguruan, 80ko hamarkadan ikus-entzunezkoak egiten hasten zarete zuek, ordea.
Ez zen bidaia kontziente bat izan, nirea behintzat. Garai hartan ez zegoen ikus-entzunezko ikasketarik, nik Kazetaritza ikasi nuen, eta antzerkian sartu nintzen; nire abiapuntua an-tzerki mundua da. Hasieran aktore bezala hasi nintzen, baina nik betidanik idatzi izan dut, eta paraleloan hasi nintzen gidoilaritzan eta antzerki zuzendaritzan: 1988an Ama begira zazu antzezlana zuzendu nuen, eta sekulako arrakasta izan zuen. Garai hartan 80-90.000 pertsonak ikusi zuten antzerki hori, eta 180 emanaldi egin genituen, asko. Hortik hasi ginen telebistan aktore eta gidoilari lanak egiten pailazoekin, Peter Ansorenarekin eta.
Eta haiekin jarri genuen ondoren Bi eta bat telesailaren oinarria izango zena, nahiz eta azkenean ez genuen elkarrekin egin. Gu azken batean sitcom-en kontsumitzaileak ginen 80etan: Las chicas de oro, Cheers, Juzgado de guardia… Horiek ikusi eta esaten genuen ‘guk hau egin dezakegula uste dugu’. Azken finean, bizpahiru dekoratu ziren, nahiko teatrala zen, eta horrela hasi ginen telesailak egiten; idazten, zuzentzen, errealizatzen.
Eta hortik etorri zen zuzenean zinemarako saltoa. Bide batek bestea zabaltzen zuen. Nik beti kontatzen dut anekdota gisa Antzertin ginenean bazela lagun bat oso argi zuena berak zine zuzendari izan nahi zuela. Nik ez neukan batere garbi hori, printzipioz antzerkia gustatzen zitzaidan, eta lagun hark ez bezala, azkenean zinema zuzentzen bukatu dut. Batzuetan bizitzak eramaten zaitu. Baina gure unibertsitatea telebista izan zen. Guk eginez ikasi genuen, oinarri batzuk bagenituen arren.
90eko harmakada hartan denon oroimenean dauden ‘Bi eta bat’ nahiz ‘Jaun eta jabe’ telesailak, ‘Maité’ filma… iritsi ziren, guztiak arrakastatsuak. Zein faktore biltzen dira loraldi hori gertatzeko?
Nik uste dut askotan horrelako erabakiek pertsonekin dutela zerikusia. Ardura karguan dagoen pertsonaren eta bere sentsibilitatearen arabera, modu batera edo bestera jokatzen da. Ez dut uste planifikazio bat egon denik, ez, gauzak etorri egin ziren. Egia da diru gehiago zegoela, sektore ba-tzuetan behar baten kontzientzia ere bai beharbada, eta gero esan bezala pertsona egokiak suertatu ziren: Bi eta bat eta Jaun eta jabe egin izanaren arrazoia da bere garaian Mikel Lejarza zegoela ETBn, eta berak ahalbidetu zuen telesail horiek egitea, berak sinesten zuelako fikzioan eta bertako produktuan. Bide bat ireki zen eta bere segidan Pello Sarasolak eta Bingen Zupiriak jarraipena eman zioten. Baina momentu horietan pertsona horiek hor zeudelako izan zen.
Nabarmen gertatu dena da dirua bukatu egin dela. Eta nola fikzio horren presentzia ez zen planifikazio baten fruitu, bada dirua bukatu denean fikzioa ere bukatu egin da. Eta dirua berriz sartzen hasi denean ez da errekuperatu atal hori, eta ez dago errekuperatzeko intentziorik ere.
Hala ere egun telebistan egiten den fikzio apurra nerabeei eta gaztetxoei zuzenduta egiten da, eta badirudi gaztetxo horiek ari direla hartzen behintzat bertako fikzioa kontsumitzeko joera… horrek etorkizunera begira ematen al digu itxaropenik?
Ez dakit. Zeren eta iruditzen zait perbertsio txiki batzuk ere ematen direla. Produktu horien target-ak eta egiaz kontsumitzen dituzten publikoak ez datoz bat. Goazen! sortu zen gazteentzako telesail gisa, baina ez dute gazteek kontsumitzen, gazteagoek baizik. Adin bakoitzeko beharrak betetzen ez direnez, adibidez umetxoek irudi aldetik dituzten beharrak, bada daukatena kontsumitzen dute, kasu honetan zaharragoei zuzendurikoa. Batzuk 11-12 urterekin Doraemon ikusten jarraitzen dute, eta Goazen!-ekin nahasten dute. Alegia, txikiagoei eta helduagoei zuzenduriko mezuak jasotzen dituzte, baina ez beraiei egokiturikoa, ez dutelako besterik.
Gidoilari gisa hasi zinetenean, orain haur eta gaztetxoentzat ari zaretenean... nola eraman euskara erabilgarri, erakargarri, fresko bat medio horretara?
ETBn hasi ginenean, saiatzen ginen literaturatik baino ahozkotasunetik gertuago zegoen hizkuntza erabiltzen. Baina garai hartan komisario linguistikoak zeuden ETBn eta gu euskara batu zuzen batetara eramateko ahalegina egiten zuten. Guk, berriz, estandar hori pixka bat malgutzea bilatzen genuen. Esan nahi dut bakoitzaren hizkeratik gertu egotea; aktoreei testua egokitzen uzten genien. Alegia, antzerkian egiten genuena, Ama begira zazu-n egin genuena, telebistara eraman nahi genuen.
Nik uste dut zineman hori modu argiagoan egiten dela, zeren eta zinemak kode errealistak erabiltzen ditu, eta hizkuntzaren trataera, hizkuntzak nahastearena eta abar, modu errealistagoan egiten da. Telebista azken batean, garai hartan behintzat, estandar batzuetan mugitzen zen, eta horren inguruan eztabaidak ere bazeuden. Guk garbi ikusten genuen: ezin du izan albistegietan erabiltzen den euskara, eta ezin du izan kalekoa; erdibideren bat egon behar da. Eta esploratu egin genuen, arriskuak hartu, kritikak jaso zabarkeria edo erdarakadak erabiltzeagatik… Dena dela, ez da gauza bera erdarakadak koletilla bezala umorea egiteko erabil-tzea, edo errealitate baten isla bezala erabiltzea. Fikzioan istorio bakoitzak bere barne logika dauka, hizkun-tzaren aldetik ere sinesgarritasuna eman behar diozu. Hautuak egiten dituzu, elementu artifizialak erabiltzen dituzu istorioak sortzeko, fikzioa sortzeko, bizitza sortzeko.
Azken urteetan haur eta gaztetxoen animazioari lotuta ikusi zaitugu. Nola sartu zara mundu horretan?
Krisiagatik izan zen! Lanik ez zegoen eta ateak ukitzen hasi nintzen, eta beste batzuen artean Juanba Berasategirena ukitu nuen. Handik pixka batera etorri zitzaidan Nur eta herensugearen tenplua pelikulan parte hartzeko proposamenarekin. Gidoia bazeukan, baina berridatzi nahi zuen eta hor sartu nintzen berarekin harremanetan. Oso adiskidetasun polita sortu zen eta jarraipena izan zuen. Hala, beste proiektu batzuk pentsatzen hasi ginen, ez bakarrik animazioz-koak. Horrekin batera, Lur eta Ametsen filma eta telesaila egiteko aukera sortu zen.
Lur eta Amets proiektua Ikastolen Elkarteak, Elkar argitaletxeak eta Katxiporretak sortu zuten, Euskal Herriko historia haur eta gazteen artean zabaltzeko asmoz. Orain arte liburuxkak eta testuliburua argitaratu dira, baita mahai-jolasak ere, besteren artean. Orain zinemarako filma eta ETBrako telesaila daude iragarrita, eta gidoilari lanetan ari zara bertan, ezta? Hutsune nabarmen bat betetzera dator, zeren eta orain arte ez da izan euskaraz eginiko marrazki bizidun askorik telebistan...
Lur eta Ametsena pixkanaka eraiki-tzen joan den proiektua da. Lehendabizi gidoi bat egin genuen, ondoren trailer moduko bat egin genuen, animatua eta dena. Euskaraz egindako marrazki bizidunik apenas egon den neurrian, ekarpen handia da.
Arazoa da garestia dela; 13 atal ekoizteko bi urte behar izan ditugu. Dena dela, espero daiteke horrek bide bat irekitzea; ETBren arduradunak kontziente izatea umeek gure edukiak behar dituztela, gure animazioarekin. Gainera, gaur egun mota askotako animazioak egin daitezke, merkeagoak ere badaude. Lur eta Ametsena kalitatezko produktu bat izango da, baina egin daitezke beste produktu batzuk, kontsumo azkarragokoak.
Hizkuntzari dagokionez, Lur eta Ametsen beste jokabide bat hartu da eta euskalki batzuetara hurbilduko da. Hor sortzen ziren zalantzak; zer egingo dugu, adibidez, erromatarren atalean? Orain arteko euskarrietan, erromatarrak latinez hitz egiten agertzen ziren eta hitz batzuk euskaraz eginez. Eta euskaldunak alderantziz, nagusiki euskara erabiltzen zuten eta hitz batzuk latinez. Hori nola eraman ikus-entzunezkora? Hortik gogoeta bat abiatu zen; Koldo Izagirrek parte hartu du bukaeran gogoeta hori zuzentzen, eta ustez garai hartan erabiltzen ziren euskalkietara eramatea erabaki zen. Eta zein zen euskalki nagusia? Bada, mendebaldekoa. Horrela jokatu dugu: beste istorio batzuk Baionan kokatzen dira eta
hizkuntzak hango joera du, edo Zugarramurdiko sorginen gaineko atalean nafar ukitua dauka… Ez dut esango dena euskalkian egin denik, baina halako ukitu bat eman zaio. Jakinda gauza batzuk agian ume batek ez dituela ulertuko, baina beno, horrela belarria egiten joango dira, ezagun egingo zaizkie kontu batzuk.
Bestalde, Lur eta Ametsen paraleloan, oraindik Juanba bizirik zegoela, Harkaitz Canoren Orkestra lurtarraren inguruko ikus-entzunezkoa lantzen hasi ginen. Egokituta dago jada, aurkeztuta ere bai, eta badirudi aurrera egingo duela. Eta hor beste mundu batean sartzen gara, istorio surrealistago batean, ume handiagoetan pentsatuz, beste marrazki mota batzuekin... Beste animazio mota bat, azkenean. Eta horrela goaz, istorio bat bestearekin lotzen.
Juanba Berasategi aipatu duzu lehen. Honen ekarpena itzela izan da euskaraz egindako animazioaren munduan...
Ikaragarria. Bera aitzindari bat izan da. 80ko hamarkadan hasi zen kontu honekin, eta ez zuen etsi. Bide hori jarraitu zuen eta zorionez atzetik beste batzuk etorri dira; bidea zabaldu zuen. Orain Juanba hil eta gero, denak dira loreak eta hitz politak, baina gaizki ere pasatu izan da. Esan nahi dut orain txalotzen dela ibilbidea eta esfortzu hori guztia, baina askotan proiektuak aurrera ateratzea ez zen batere erraza izan. Eta horrekin bueltatzen gara aurrez esandakora: askotan horrelako gauzak eta proiektuak, herri maila dutenak, pertsonen esku gelditzen dira. Pertsona batzuk har-tzen dute horiek aurrera ateratzeko ardura. Gero datoz omenaldiak eta txaloak, baina bitartean bidea gogorra da, Juanbaren kasuan bezala.
Oraingo egoera nola ikusten duzu?
Zerbait aurreratu da, zeren eta azken urteetan eman den euskal produkzioaren oinarriak ezartzea lortu dugu, bultzada berezi bat egotea euskaraz egindako zinemarentzat, dirua banatzeko unean portzentaje batzuk errespetatzea, eta horrekin behintzat bermatu da euskarazko ekoizpena egotea zinema munduan.
Telebista munduan... bada, ez dakit. Orain badirudi joera web-serieak egitea dela. Lehengo egunean irakur-tzen nion Xabi Payari tweet bat esanez asturiarrak hasi direla egiten web-serieak asturiarrez, eta ea gu non gabiltzan, lotan gaudela. Agian bai, hortik ireki daiteke zerbait, baina hori belaunaldi berriek egin beharreko zerbait da.
Zer garapen egongo dela uste duzu ikus-entzunezkoen arloan euskarri berriekin?
Ez dakigu. Alde batetik pentsa daiteke edukiak sortzea erraztuko dutela, baina badago beste alor bat, borondaterik ez badago, asko kostatu dena garatzea: baliabideekin egindako fikzioa, kalitatezkoa; fikzio txukun bat. Nik uste merezi dugula. Gaur egun, zinema eta telebista hain gertu dauden honetan, batzuetan nahasteraino, ea zineman eman diren aurrerapauso horiek telebistako ekoizpenean isla duten.