Gazteek, unibertsitatera iristen direnean, ez dute euskal kultura ezagutzen. Literatura, musika... zer esanik ez arteak, dantza... ez daukate erreferentziarik. Iratxe Retolaza EHUko irakasle eta UEUko ikerlariak urterik urte egiaztatu du gazteek euskal kulturaren inguruan duten ezagutzaren atzerakada: “Nire esperientziak dio alarma gorriak pizteko egoeran gaudela: 14 urteotan atzerapausoa ikaragarria izan da. D ereduan ikasiak etortzen zirenean duela 14 urte, gaur egun etortzen direnek baino gehiago ezagutzen zuten euskal kultura. Aurrerapausoak egiteko egiturak sortu dira, baina nire esperientziak dio oso nabarmena dela ezjakintasuna”.

Alarma gorriak aipatzen ditu unibertsitateko irakasleak. Euskal kulturaren transmisioa larri dago, bada. Gotzon Barandiaran idazleak Zainketa Intentsiboko Unitatean irudikatzen du euskal kulturaren transmisioa: “Gaur egun, euskal herritar batek, kultura ingeles, frantses eta espainoleko edukiak jasotzen ditu etengabe eta inolako ahaleginik egin gabe. Euskal kulturgintzari buruzko erreferentziak, ostera, ez. Euskal sortzaileok eta geure lanak ezezagunak dira euskal herritarren gehiengoarentzat, 2018ko ikerketek frogatu dutenez. Hezkuntza arautu, ez arautu eta etxe edo familia bidezko transmisioa ezinbestekoa da gure kulturgintzaren ekosistema Zaintza Intentsiboen Unitatetik atera eta osasuntsu biziarazteko”.

UEUko, Elkar Fundazioko, Jalgiko eta Hik Hasiko kideek Retolazak eta Barandiaranek narbarmentzen duten kezka partekatzen dute eta mahai baten bueltan eseri ziren urte honen hasieran, batetik euskal kultur sorkuntzaren transmisioaren egoera benetan zein den aztertzeko eta bestetik, “Zainketa Intentsiboko Unitatetik atera eta osasuntsu biziarazteko neurriak hartzeko”. Lehen abiapuntu gisa, Sormenean hezi, kulturan bizi izeneko jardunaldiak egin zituzten Azpeitian, iragan urriaren 19an, hango udalaren laguntzarekin, euskal kultur transmisioaren egoera hezkuntza aratutuan zertan den ezagutzeko, eta indarguneak eta ahulguneak detektatzeko, euskal herrietan egiten ari diren lanketa interesgarrien berri izateko, hainbat adierazpidetako esperientziak ezagutarazteko eta aurrera begirako urrats bateratuak pentsatzen hasteko. Irakasleak elkartu ziren, kulturgileak eta bitartekariak, 110 lagun orotara.

Alarma gorriak

Unibertsitateko kasua dakar Iratxe Retolazak, baina euskal kulturaren transmisioa hezkuntza arautuan ez eze, ez dago bermatua hezkuntza ez arautuan, ez familian, ez gizarteko beste eremuetan ere. Olatz Osa Elkar argitaletxeetako zuzendariak azaldu zuen eran, hezkuntza arautuarena ertz bat da, baina “gure kulturaren unibertso honetan badira beste ertz batzuk ere, komunikabideak, kultur eragileak... sormenarekin, ekoizpenarekin, komunikazioarekin, ikusgarritasunarekin zerikusia dutenak, eta eremu horien guztien arteko artikulazioa behar dugu, estrategia komun bat behar dugu, transmisioa bermatuko bada”. Gai ardatzen arteko estrategia artikulatu bat aldarrikatu zuen, proiektu bateratu bat epe ertain eta luzerako. “Subjektuen arteko saretzea” lehenetsi zuen: “Atomizatuegi jarduten gara kulturaren munduan, bakoitza bere txikitik, askotan elkar ezagutu ere egin gabe. Saretzea garrantzitsua da, hortik bakarrik lortuko dugu kulturak gaur egun ez duen ikusgarritasuna”.

Olatz Osari egokitu zitzaion jardunaldia testuinguruan jartzea, Kultur transmisioa, katebegi bat kulturaren unibertsoan hitzaldiarekin. “Kultur transmisioa hezkuntza arautuan ez da gai isolatu bat, kultur transmisioaren gaiak ertz asko ditu, gaur ertz batean egingo dugu murgil, baina momentu oro ertz desberdinen arteko artikulazioa daukagu buruan, hari batetik bakarrik tira egitea ez da aski, osotasuna buruan izan behar dugu urrats kualitatiboak egiteko”. Beraz, Azpeitian abiatu zena datozen hilabete eta urteetan mamituko den lan-ziklo baten ernamuin gisa aurkeztu zuen. 

Hezkuntzan zertan da euskal kultura? 

Hezkuntza arautuaren ertz horretan murgil egiteko, Iratxe Retolazak egin zuen euskal kultur transmisioaren egoeraren erretratua: lehenik hezkuntza arautuan Euskal Herriko sistemetan euskal kulturak duen lekuaren berri eman zuen; bigarrenik, euskal kulturaren ahulguneak eta arnasguneak identifikatu zituen, eta hirugarrenik, kultur hezkuntzaren erronken inguruko gogoetak partekatu zituen.

Hitzaldia abiatu zuen esanaz euskal kultur transmisioaren egoera alarma gorriak pizteko moduan dagoela, eta bere esperientzia azaldu zuen, alarma horiek pizteko zergatiak azaltzeko: “Unibertsitatean daramatzadan 14 urteotan euskal kulturaren ezagutzan atzerapauso nabarmena ikusi dut D eredutik etorritako ikasleen artean. Ez dute ezagutzen euskal kultura”. Musikaren adibidea jarri zuen irakasleak: “Musika zaleak diren ala ez galdetuta, % 90ek eskua altxatzen dute, baina euskarazko musika entzuten duten ala ez galdeuta, % 30-40k bakarrik erantzuten dute baietz”.  Beste bi galdera ere egiten dizkie Retolazak ikasleei euskal kulturaren inguruan: “Euskal kulturaren imajinarioarekin lotzen dituzten ideia positiboak eta negatiboak jar ditzatela eskatzen diet, gustatzen zaiena eta ez zaiena esan dezatela. Ez dute ideia negatiborik ematen, baina hori ez da seinale ona; zerbait ezagutzen duzunean zerbait horren alde onez gain txarrak edo gustatzen ez zaizkizunak esateko gai zara, 'idazle hau bai baina beste hau ez', adibidez. Baina ez dute ezer txarrik ikusten, ez dutelako euskal kultura ezagutzen”. Euskal kultura zerekin lotzen duten ere galdetzen die gazteei irakasleak, eta erantzunak estereotipatuak izan ohi dira: “Euskal kulturaren imajinario oso estereotipatuak dituzte, komunitate-sen edo irudi folkloriko-turistikoekin lotzen dute euskal kultura, sukaldaritza dantzaren pare jarriz”.

Kulturaren ezagutzan gertatu den atzeraldiarekin batera, euskararen erabileran atzerapauso bat gertatu dela igerri du ikerlariak. Kezkatzeko moduko datua eman zuen: “Unibertsitateko ikasleen artean komunikazio-gaitasuna duten ikasleek, klasean ere ez dute euskaraz hitz egiten. Testu bat euskaraz komentatzeko esaten diezunean, gaztelaniaz hitz egiten dute. Duela 10-15 urte hori ez zen gertatzen: euskaraz ikasteko hautua egin zuenak konpromiso horri eutsi egiten zion, orain eredua eurek aukeratu badute ere, euskaraz hitz egitea ez dute konpromisotzat hartzen”.

Indarguneak hezkuntza arautuan

Nola iritsi gara egoera honetara, euskarriak eta egiturak ezarri baldin badira euskal kultura eskoletan transmititzeko? Bada, Retolazak teoriatik praktikarako arrakala nabarmendu zuen: “Paperean idatzi dira hainbat neurri, eta neurri sendoak lirateke idatziz gain benetan praktikara eramango balira, baina ez dira eramaten”.

- Curriculumek zer diote? EAEko, Nafarroako eta Ipar Euskal Herriko curriculumei begiratu zien Retolazak, euskal kulturak zer leku duen ikusteko. Eta berez, Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako ikastetxeetako curriculumean du leku handiena euskal kulturak, EAEko curriculumean euskal kultura zehar-lerro izatea onartua baitago. Nafarroan, euskal kultura ez da zehar-lerroa curriculumean, baina kultur-adierazpideek eta adierazpide artistikoek eta estetikak leku esanguratsua dute: “Kultur-eredu baten inguruan gehiago pentsatu duen curriculum bat da eta, oro har, materialetan ikus daitekeen bezala, kulturaren inguruan Gipuzkoa, Bizkaia eta Araban baino ikuspegi garatuagoa dauka Nafarroako curriculumak”. Baionako unibertsitatean, UPPAn, Euskal Ikasketen graduan kultur kritikan trebatzen dira ikasleak eta berau indargunetzat du Reolazak, batetik euskal kulturaren inguruko irakasgaiak jasotzen baitituzte ikasleek eta, bestetik, kultur ikerketen ingurukoak. “Gure indargunea Baionan dago, euskal kulturari buruzko ikasketak argiagoak dira han; Gasteizko Euskal Filologian euskal kultura ez da irakasgai”. 

- Herri-ekimen ugarik hezkuntza arautuan kultura jorratzeko egitasmoak sustatu dituzte. “Elkarteek beren borondatez egiten duten lan handiari esker badaude arnasgune eta indargune garrantzitsu batzuk, baina euren egoera, kasu batzuetan jasangaitza da, eta hori ahulgune bat litzateke”. Haur eta Lehen Hezkuntzan Galtzagorrik egiten duen lana nabarmendu zuen alor honetan, esate baterako.

- Euskal Kulturgintzaren Transmisioaren Graduondokoa (HUHEZI). Berau sortu izana indargunetzat du Retolazak, “baina, norberak, gutxi batzuek, beren borondatez egiten duten formazio bat da”.

- Irakasleen Formazio jarraia: IRALE eta EIBZren lana nabarmendu zuen: “Irakasleak formatzeko guneetan literaturaren didaktikaren eta kultur transmisioaren inguruko interesa agertu dute azken urteotan, ekimen jakin batzuk abian jartzeraino (IRALEko irakasleen tutorizazioa HUHEZIrekin, EIBIZren Eskolako Literatur Kanona egitasmoa)”. Etengabeko formazioaren filosofiak onura batzuk ekarri dituela ikusten du UEUko ikerlariak, “batetik, hezkuntza arautuan kultur formazioa jasotzeko ikastaroak eta ekimenak antolatu dira; eta bestetik, hezkuntza ez-arautuan kultur trebakuntzarako guneak sortu dira (irakurle taldeak, sormen-tailerrak...)

Ahulguneak:

Indargune horiek izanik ere, Iratxe Retolazak hezkuntza arautuan kulturaren transmisioa bermatu ahal izateko euskarri eta egituretan ahulgune asko ikusten ditu.Honako hauek nabarmendu zituen:

- Euskara eta Literatura moduko ikasgaietan soilik jorratzen da berariaz kultura (salbu eta Batxilergoko espezialitateetan). “HHn eta LHn zehar-lerro nabarmenagoa da kultura, printzipioz. Bigarren Hezkuntzan kultura zehar-lerro da, baina ez da benetan zehar-lerro izan dadin lanik egin. Euskara eta literatura da ikasgaiaren izena, eta hizkuntza lantzen da, baina literatura ez. Selektibitatean, kultura oso gutxi eskatzen da eta askoz gehiago eskatzen da hizkuntzari dagokion atala. Hizkuntzaren irakaskuntza gramatikari lotua ulertzen da”.

- Irakaskuntza-materialen joera pedagogikoa: “Ikasleak ez dira trebatzen irakurtzen. Idurre Alonsok bere tesian jorratu zuen joera pedagogiko bat nagusitu dela euskal literaturaren irakaskuntza-materialetan: datu bibliografikoak lantzen direla eskolan, eta liburuak, irakurtzekotan, etxean irakurtzen direla. Beraz, irakurtzen ez da trebatzen ikaslea. Klasean hizkuntza landu behar denez, literatura etxerako lan gisa gelditzen da”. Retolazaren ustez, ikasleak irakurtzen ez trebatzea ahulgune garrantzitsua da: “Matematikako irakasgaian ez genuke esango ‘etxean egin ariketak eta gero zeuk ikusi egoki egin dituzun... bada berdin beharko luke literaturan".

- Euskal kultura euskara-jabekuntzaren zerbitzura jarri ohi da: “Euskara ikasteko eta irakasteko tresna gisa sustatzen da euskal kultura”. Eta honek, emaitza kaskarrak eman ditu: “Denbora guztian erraztearen ariketak ari gara egiten, eta bai hizkuntza-mailan eta kultura-mailan, ez-gaitzen ari gara ikasleak”.

- Ez da euskal kulturaren curriculuma zehaztu, garatu eta gauzatu:  “Euskal kultura zehar-lerro bihurtzeko hezkuntza-planik ez dago. Lekuan lekuko herri-ekimen esanguratsu eta arrakastatsuak badaude ere, ez dago egitasmo orokor iraunkorrik”. Hezkidetzarekin parekatu zuen Retolazak: balio horren sustatzeko planak ere hutsune asko dituela jakin arren, administrazioak ikastetxeei hezkidetzaz arduratzeko pertsona izendatzeko eta plana gauzatzeko epeak jarri izana nabarmendu zituen, “kulturan ez da hori gertatu; ez dago jarraipenik. Curriculumean esaldi-multzo bat besterik ez da euskal kultura zehar-lerro izan behar dela esatea”.

- Euskal kultura irakasteko material didaktiko eta baliabide adosturik ez dago. “Administrazioaren dekretuak dio hiru probintzia horietan [Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan] kulturak zehar-lerro gisa aurrera egin behar duela, baina ez du egituratu materialik”.

- Unibertsitateak ez ditu irakaskuntzako profesionalak euskal kulturan trebatzen: Unibertsitateak trebatzen ditu irakaskuntzako profesionalak eta komunikazio-esparruko profesionalak, eta oro har, ez dago euskal kulturaren transmisioa bermaturik (salbu eta UPPAn)”. Retolazak aipatzen du irakasle oro kultur-eragile dela, baina ez daukatela horren kontzientziarik: “Irakasle oro kultur eta euskara irakasle da. Baina ez da egin kultur-eragile izateko kontzientziarik ere. Badirudi berez etorriko dela; eta ez da hala. Hizkuntza tresna gisa erabiltzen dudan neurrian, hizkuntza-eredu bat ematen ari naiz irakasle gisa ikasleei. Beraz, kultur-eragile naiz, eta erabaki dezaket zer kultur-eredu zabaltzen dudan, matematikak azaltzeko, edo gizarte-gaiak edo natur gaiak azaltzeko, baina honen kontzientziaziorik ez da egin, eta ez da materialik eta baliabiderik ere eskura jarri”.

- Hezkuntzako kultur eragileen arteko sare sendorik ez dago (ez herrialdeka, ez herrialdeen artean ere), eta herri-ekimenak autogestionatuak izan ohi dira, eta beraz, iraunkortasuna ez dago bermaturik.

Irakaslea ez badago formaturik euskal kulturan nola transmitituko die ikasleei? Galdera horretan barnebiltzen dira hezkuntza arautuan transmisioak dituen ahulguneak. Lehen katebegian egiten da huts: “HH, LH, DBH eta Batxilergoko irakasle guztiak pasa behar dira unibertsitatetik, baina irakaskuntzako profesional euskaldunak ez ditugu formatzen euskal kulturan. Erasmusak datozenean euskal kulturari buruzko hautazko irakasgai bat daukate, baina bertakoek ez daukate halako hautazkorik”. Berariaz euskara eta euskal literatura irakatsi behar duten irakasleek ere, ez dute behar duten formazioa jasotzen: “Kultur-eragile izateko formaziorik ez dago. ezta Euskal Filologian ere. Euskal Filologia zena Euskal Ikasketak dira, baina filologia huts horren ikuspegitik trebatzen dira irakasleak. Euskal kulturaren inguruko ezagutza nahikorik ez da jasotzen. Baionan euskal ikasketetan aukera handiagoa dago”.

Zertarako sustatu kultura irakaskuntzan? 

Kultur-hezkuntzaren erronken inguruko gogoetekin amaitu zuen UEUko ikerlariak bere hitzaldia: Eskolan euskal kultura sartu behar bada, esperientziaren eta bizipen kulturalen bidetik egitea proposatzen du irakasleak: “Esperientzia kulturalek iraunarazten dituzte bizirik kultur sorkuntzak eta kulturgileen ekarpenak”. Retolazarentzat garrantzia duena ez da gazteek izen bat edo datu batzuk ezagutzea, garrantzitsua kultur-adierazpide batekin izandako esperientzia da: “Nire ikasleek agian ez dakite zein den Mikel Laboa, baina niretzako kezkagarriagoa da Zilbor hestea kantua behin ere entzun ez izana. Kantu horrek eragin badio zerbait, eta bere barne mundua elikatzeko balio izan badio, hori da benetan esanguratsua, emozio hori eragin dio kantuak”. Hezkuntzak, izen kateak eta datu pilaketak transmititu beharrean, kulturari loturiko esperientziak bizitzeko espazio eta denborak eskaini beharko lituzke. Kultura ez baita jakintza-transmisio bat soilik. 

Kultura, munduan lekua hartzeko eta egiteko bideetariko bat da, Retolazarentzat: "Kultur esperientziek eta kultur imajinarioek munduan leku bat egiten laguntzen digute: barne-mundua elikatzen dute, zentzuaren eraikuntzan laguntzen digute (gure buruaren eraikuntzan laguntzen digute, baita mundua ulertzen ere), trukea sustatzen dute, jolaserako espazioa sortzen dute, arakatzera gonbidatzen gaituzte".

Norbanakoa eta komunitatea elikatzen ditu beraz kulturak. Baina horrez gain, pentsamendu kritikoa eta irudimena sustatzeko tresna da kultura. “Munduaren aurrean ernarazteko tresna bat da, pertsona guztiok behar dugu irudimena, egoera aldatuko dela pentsatzeko behar ditugu kulturak eskaintzen dizkigun erreferenteak. Irudimena oso tresna garrantzitsua da ikusteko mundua ez dela zertan izan orain ikusten dugun bezala, eta nik, pertsona bezala, badudala aldatzeko aukera. Beraz, kultura bizirauteko oso tresna garrantzitsua da.”

Bidezidorretatik

Diagnosia eginik, zazpi lurraldeetako hezkuntza-administrazioek euskal kulturaren transmisioaz diotena errepasaturik, eta alor bakoitzean administrazioetatik eta herri-ekimenetatik dituzten indarguneak eta ahulguneak nabarmendu ostean, hezkuntza arautuan mugak gainditzeko sarea nola eraiki pentsatu zuen hizlariak: “Hezkuntzaren eremuan oso garrantzitsua litzateke materialak eta baliabideak sortzea, baina garrantzitsua da, baita ere, esperientzia kolektiboak sortzea: sormen-lanek taldeko kideen arteko komunikazioa eta harremana hobetzeko bidea, elkar ezagutzeko bidea eskaini behar dute”. Horretarako, trukerako espazio aproposak sortzea proposatzen du: “Kultura gelara ermaten dugunean oso garrantzitsua da esperientzia kolektiboak sortzea: sormen-lanek sorturiko emozioak, sentsazioak, usteak edo iritziak trukatzeko espazioak behar ditugu”. 

Behin markoa ezarrita, kulturgintzaren eguneroko transmisioan lanean ari diren kultur-eragile, irakasle eta sortzaileek euren esperientzien berri eman zuten jardunaldian. Pantxika Telleria Elirale dantza konpainiako koreografoak arte eszenikoen alorrean ipar Euskal Herriko ikastetxeekin egiten dituen lanen berri eman zuen; Alberto Barandiaran Nafarroako Hezkuntza Departamenduko teknikariak Musikariak Ikastetxeetan programa aurkeztu zuen; Artaziak kolektiboko Andrea Arrizabalagak arte plastikoen eremuan hainbat ikastetxetan egindako esku-hartzeak ezagutarazi zituen, eta Amaia Irazustak EIBZk garatu duen Eskolako Literatur Kanonaren berri eman zuen. Literatur ulermena eta gozamena uztartzea helburu duen proiektu honen baliabide guztiak Nafarroako Hezkuntza Departamenduaren webean daude eskura.

Arratsaldean beste hainbat lekukotasun jaso zituzten: Mirentxu Oteiza Txantreko Eunate institutuko irakasleak bere esperientziaren berri eman zuen, Inma Muñoa Ikastolen elkarteko hizkuntza-egitasmoen koordinatzaile eta ikasmaterialen egileak ikastolen errealitatea aurkeztu zuen eta Axut! kolektiboko Ximun Fusch antzerkigileak eta Arantxa Hirigoien hezitzaileak Zaldi Urdina obrarekin egiten ari diren esperientzia azaldu zuten, ikasleak teatrora eta antzerkia ikastetxeetara eramaten ari dira, eta dossier pedagogiko bat lantzen aurretik eta ondoren: “Artea hezkuntzan ez bada txertatzen, ez dira euskaldunak izango. Kontsumitzaile hutsak izango dira”, azaldu zuen Fuschek.

Eguna ixteko, kultur hezkuntza eskolan gogoetagai izan zuten Bertsozalen elkarteko Mikel Artolak, Dantzan-eko Oier Araolazak, EHUko ikertzaile eta irakasle Haizea Barcenillak eta EHUko ikertzaile Nerea Permachek. Azken honek literaturak pertsonen garapen osoan izan dezakeen rola nabarmendu zuen.