Txusma, Irakasle ikasketak egin eta Nafarroako hainbat ikastolatan aritu ostean, 2004an murgildu zinen 0-3 urteko haurrekin lan egiten. Itsaso, zu Psikologiatik zatoz, Haurren psikopatologian espezializatua zaude. Nola iritsi zarete honaino?

Txusma Azkona: Nik banuen ibilbide bat hezitzaile lanetan haur eskolan, baina bestelako behar batzuk ikusten nituen familiek hustuketa egin zezaten, lasaitzeko, hitz egiteko, epaitu gabe hitz egiteko. Montse Fabresen [hezitzaile kataluniarraren] bidez ezagutu nuen Kataluniako Spai Familiar bat, El Raval, eta maitemindu egin nintzen. Halako proiektu bat osatzeko ideiarekin hasi nintzen, eta nire semearen lagun baten ideiarekin topo egin nuen: Itsasok azaldu zidan familientzako gune baten beharra ikusten zuela.

 

Itsaso San Martin: Ni psikologoa naiz, eta ama izan eta gero irakasle ikasketak egin nituen, hazkuntzan lagunduko zidan zerbaiten bila. Seme-alabak izandakoan, ikusi bainuen Psikologian ikasitako guztiak ez zidala ama izaten lagunduko. Txusmarekin Piklerren mundua ezagutu nuen, eta ikuspegi horrekin bat egiten nuen. Ni amatasunean nengoen, eta barrenak husteko leku baten beharra sumatzen nuen, eta baita neguan haurrek jolasteko leku bat ere. Nora zoaz neguan haurrekin? 

 

2017an zabaldu zenituzten Plisti-Plastako ateak hemen Lizarran. “Haurren gozamenerako lekua” dela diozue, haurren gaitasunen garapena bermatzeko pentsaturik dagoen lekua da gune hau. 

T. A.: Plisti-Plasta sare publikoan zabaltzeko saiakera egin genuen, Katalunian gisa honetako espazioak publikoak baitira. Haur eskolez gain, haurrentzako eta familientzako bestelako zerbitzu publikoak daude, familiaguneak, jolasguneak… Gurasoek ez dute soilik haur eskolaren beharra, batzuek bai, baina beste askok beste behar batzuk dituzte. Behar anitz horiei erantzuteko egin genuen gure eskaintza: goizekoa soilik, haurrak goizez bizpahiru egunetan etortzeko aukera, jolasgunea, familiagunea… Zerbitzu desberdin eta anitzak behar desberdin eta anitzei erantzuna emateko.

 

Haur eskola zerbitzuaz gain, jolasgunea eta familiagunea dituzue. Zer adin-tarterako?

T. A.: 6-8 urte arteko haurrentzako dela esaten dugu, baina gertatu izan zaigu anai-arreba zaharragoak etortzea txikiagoekin, 10-12 urtekoak, eta jolasean oso gustura ibiltzea. Adin horretan ere jolasaren behar handia dutela ohartzen gara. Izugarri murriztu diegu haurrei jolasteko aukera, eskolaz kanpoko jarduerak direla-eta. Aldiz, aukera dutenean ikaragarria izaten da jolasak ematen diena.

I. S. M.: Ekojolasen tailerrak egiten ditugu herrietan, eta jolasak eramaten ditugu, harea, eraikuntzak… eta nerabeak ere jolasean gustura ibiltzen dira, sakontasun handiko jolasak sortzen dituzte.

 

Hortaz, esan nahi duzue, nerabeak egunerokotasunean jolasten ez baldin badira, neurri handi batean, denborarik uzten ez diegulako dela?

I. S. M.: Ez diegu denborarik, espaziorik eta materialik uzten. Baloia eta zementuzko eremu bat utzi dizkiegu eta hor ez dago jolaserako aukera handirik.

 

T. A.: Oinherritik parkeen inguruko ikerketa egin genuenean Alfredok [Hoyuelos] eta biok, parkeak adinka oso mugatuak daudela ikusi genuen, 2-4 urtekoentzat zerbait, 4-6koentzat beste zerbait… Parke guztiak berdinak dira, eta helduarekiko dependentzia handia sortzen dute. Adibidez, zabuak: haur txikiek, hasteko, ezin dute euren kabuz igo, heldu batek sartu behar ditu, eta gero beren kabuz ezin dira mugitu… Haurrak helduekiko guztiz dependenteak egiten dituzte ohiko parkeek. Aldiz, natura aintzat hartzen duten parkeetan, haurrak euren kabuz ibiltzen dira helduaren esku-hartzerik gabe. Hezkuntza formaletik autonomia eta gisa horretako hitzak erabiltzen dira, baina errealitatean ez diegu haurrei autonomia garatzeko aukerarik ematen.

 

Baina zer ematen die jolasak umeei?

I. S. M.: Haurrek eurek sortutako jolasak dena ematen die: sormena garatzeko aukera, gatazkak askatzeko aukera, arazoak kudeatzeko eta lantzeko aukera... Nire alabaren adibide bat jarriko dizut: Piklerren ikastaroa egitera joaten nintzenean Budapestera, bere jolasaren bidez agurra lantzen zuen; maleta bat eskatzen zidan eta, “ama agur, banoa Gudapesera” esaten zidan. Sentitzen zuen tristura, agurra eta banaketa jolasaren bidez lantzen zituen. Haur eskolan azala oso sentibera zuen neskato bat geneukan, garbitzea eta pardel aldaketa oso gaizki zeramana, bada, bere panpinarekin jolasten zen pardela aldatzera, arraskan sartzen zuen dutxa balitz bezala. Jolasaren bidez garatzen dira haurrak.

 

Jolasaren garrantziaz gain, haurrarekiko partekatzen duzuen begirada garrantzitsua da Plisti- Plastan. Noiz garatu zenuten biok haurra erdigunean jartzen duen errespetuzko begirada hori? 

I. S. M.: Nik amatasunetik landu nuen errespetuzko begirada hori. Psikologian konduktismoa ikasten da, Super Nanny eta teknika horiek guztiak, baina haur bat besoetan duzunean, zu bezalaxe pertsona oso bat dela dela konturatzen zara, sentimenduak dituena. Eragin emozionalaren garrantziaz jabetu nintzenean garatu nuen begirada. 

 

T. A.: Nik uste dut banuela sentsibilitatea, baina bereziki Budapesteko esperientziatik etorri zitzaidan klik aldaketa hori: behaketaren inguruan Pikler formakuntza geneukan Loczyn. Haur eskolan geneukan haur baten kasua aurkeztu nuen, Unairena, Emanuelle sindromea zuen; Unairen irudiak ikusi ahala esplikatzen hasi nintzen, “hau eta hau ezin du egin, bestea ere ezin du egin...”. Eta, orduan, Budapesteko hezitzaileak irudiak berriro behatzea proposatu zigun Unaik egin zitzakeen gauzak zerrendatuz. Ikaragarrizko zerrenda atera zen. Momentu hori, niretzat, zaplazteko bat izan zen. Ezintasunei begiratu beharrean, ahal duen horri begiratzen hasten zarenean, haurraren irudia eta harekiko esku-hartzea guztiz aldatzen dira. Niretzat ikaragarrizko jauzia izan zen kualitatiboki.

 

Ikuspegi aldaketa horrek lan egiteko beste modu bat ekarri zizuen?

I. S. M.: Umiltasun ariketa handi bat da. Hezitzaileok maila bat gorago bezala gaude, badirudi gu profesionalak garenez, guk dakigula. Baina haurrek ere guri ikaragarri irakasten digutela konturatzen garenean, eta haurrengandik ikasteko prest gaudenean, guztia aldatzen da. Helduok esperientzia handiagoa dugu, eta haurren arduradunak geu gara, baina haurrek egunero asko irakasten digute. Eta berdin familiekin, haiekin ikasteko prest egon behar dugu.

 

T. A.: Umiltasun prozesu hori egiten baduzu, goitik behera aldatzen da lan egiteko modua, eta horrek haur eskolako nahiz DBHko irakasleentzat balio du, 

denek dute ikasleengandik ikasteko aukera. 

 

I. S. M.: Ikastera irekita egotea da. Psikologian ere gertatzen da; timing esaten zaio: pertsona bat terapiara baldin badoa prozesu batean sartu nahi duelako, orduan bai, prozesua egingo du. Aldiz, terapiara behartuta doan pertsonaren kasuan, ez badu benetan prozesu hori egin nahi, ez du ezer aurreratuko. Pertsona batek ez badu ikasi nahi, ez badu bere lan egiteko moduaz  hausnartu nahi… ez da gai izango haurrengandik ikas dezakeena ikusteko. Baina irekita dagoen pertsona gai izango da. Nire semearen irakasleak kontatu zidan, semeak 5 bat urte zituenean ez zitzaiola gustatzen eskolako patiora ateratzea; eta egun batean irakaslea gelara sartu eta esan zion, “zer egiten duzu hemen?”. Eta besotik gogor heldu zuen eta kanpora atera zuen. Nire semeak esan zion ez zitzaiola gustatu nola heldu zion besotik. Irakaslea ohartu zen haurrak arrazoi osoa zuela eta barkamena eskatu zion. Irakasleak hori kontatu egin zidan, ohartu zen gaizki egin zuela eta prest zegoen hausnartu eta jarrera aldatzeko. Baina prest egon behar da. 

 

Beste haur bat, akaso, ez zen kexatuko besotik gogor heltzen ziolako, ohituta egon daitekeelako. Hau da, umiltasun keinu hauen bidez haur bakoitzaren bizipena aldatzen dugu, ezta? 

I. S. M.: Haurrei beste mundu bat irekitzen diegu begirunez tratatzen ditugunean.

 

T. A.: Jolasari buruz mintzatu gara, baina txanpon berean daude jolasa eta zainketa. Haurrari pixoihala aldatzean, mukiak kentzean, eskuak garbitzean, janaria emateko garaian, eta oro har, zainketa momentu horietan helduak errespetuz esku hartzen baldin badu, haurrak duen bizipena zeharo desberdina da, eta ondoren, haur hori berak jaso duen errespetutik abiatuko da harremanak egiteko garaian. Garrantzitsua da, baita ere, gatazketan hitza ematea haurrei,  “ez zait gustatzen”, “hori ez”, “orain ez dut nahi” esaten erakustea. Itsasoren semea, seguraski, etxean sentipenei hitza jartzera ohitu zuten, horregatik ahaldundurik zegoen irakasleari “hau ez zait gustatzen” esateko. Aukera ematen ez badiegu, ez ditugu ahalduntzen. 

 

Zeren hemen ere, gatazkak egon egongo dira, ezta?

T. A.: Gatazkarik gabe, ez dago ikasketarik. Gatazkak onak dira eta beharrezkoak dira. Euren artean eta helduekin erlazionatzen ikasten lagundu behar diegu haurrei. Umeak elkar joka ari direnean, adibidez, aztertu behar dugu, “zergatik ari da hori gertatzen?” Plisti-Plastan oso horzkada gutxi ikusi ditugu eta gatazken intentsitatea beste lekuetan baino askoz txikiagoa da. Arrazoia? Ratioa eta espazioaren egokitzapena. Haurrei mugak jartzen dizkiegu mugimenduan, “ez salto egin”, “ez igo hara”… eta sozializazio prozesuetan, aldiz, ez diegu mugarik jartzen. Hain justu ere, helduen beharrik handiena sozializazio-prozesuetan daukate haurrek, ezin baitute euren kasa gizarteratu, ezin dituzte arau sozialak euren kasa barneratu. Behar gaituztenean, huts egiten diegu. 

 

I. S. M.: Pantailetan gure babesa behar dute, ikaragarrizko astakariak ari direlako gertatzen. Aldiz, oso txikitatik hasita, mundu birtuala inolako mugarik gabe libre uzten diegu eta gero, ez diegu uzten gatazkei euren kasa aurre egiten, gu joaten gara, mugimendua mugatzen diegu… Iparra galduta gaude.

 

Nola ikusten dituzue familiak?

T. A.: Noraeza nabari da. Guraso gehienak oso epaituak sentitzen dira, ingurune guztiak ematen baitu irtenbidea: titia hartzen ari da, ba kendu! edo utzi 8 urte arte!Horrek gurasoaren ahultzea eragiten du, ez ahalduntzea, eta geroz eta zalantza gehiago izatea. Horrez gain, hurbileko sarea galdu dugu. Baditugu 500 lagun Facebooken, baina ez daukagu kafetxoa hartzeko eta hustuketa egiteko sarerik, besterik gabe, entzuna sentitzeko lagunik. Ondorioz, guraso askok kanpora jotzen dute, San Googlera. Lehenengo urtean, egunero batez beste, guraso bakoitzak hiruzpalau bilaketa egiten omen ditu Googlen: “Nola isilarazi haurra gauetan?” Ehun mila sarrera desberdin izango ditugu, ehun mila iritzi, eta ehun mila produktu. Horrek guztiak iparra galtzea eragiten du. Gure helburua kontrakoa da, gurasoen ahalduntzea dugu helburu. Familiagunean biltzen garenean, ez dugu modu zuzendu batean esaten zer egin behar duten, beraien kezkatik abiatuz sortzen diren gaiak lantzen ditugu eta orduan, elkar trukatuz, ikasketa aberatsa dator.

 

Zer da gurasoek behar dutena?

I. S. M.: Nik uste dut gurasoek behar dutena denok berdin gaudela sentitzea dela. Beste gurasoek ere zailtasunak dituztela ikusteak laguntzen du, janariarekin ez bada, loarekin... Zeren, gaur egun, sare sozialetan badirudi jendearen bizitza perfektua dela, eta ez dagoela zailtasunik eta frustraziorik. Benetan, ordea, guztiok gaude itsasontzi berean. 

 

Nolakoa beharko luke izan, zuen ustez, hezitzailearen rolak haurrekiko eta familiekiko?

T. A.: Bai haurrekin eta bai helduekin umiltasunetik eta errespetutik hitz egin eta erlazionatu beharko genuke. Gurasoekin bereziki garrantzitsua iruditzen zait ez epaitzearena. Horrek izugarri lagunduko luke hezitzaileon eta familien arteko harremanetan. Gurasoak gero eta ziurrago sentitu hezitzailearekiko eta espazioarekiko, haurra are eta hobeto atxikitzen zaio hezitzaileari,  konfiantza dagoela sentitzen duelako.

 

I. S. M.: Eta konfiantza horrek ez die soilik haur txikiei eragiten. Seigarren mailako ikasle batentzat ez al da hain garrantzitsua hezitzailearekiko konfiantza? Funtsezkoa da. Haurra ondo dago, irakaslearekin harreman ona baldin badu. Irakasle ikasketetako gradu amaierako lanean ikertu nuen ikasleen ongizateak nola eragiten duen akademikoki. Eta argi dago: gero eta hobeto sentitu, orduan eta nota hobeak ateratzen dira; baina ahaztu egiten zaigu.

 

Parte-hartzearen gaia landu duzue, batez ere Txusmak Oinherriren inguruan, eta formazioak ematen dituzue. Gaur egun ikastetxe askotan parte-hartze prozesuak egiten ari dira. Zein dira galdera egokiak haurrek benetan parte har dezaten?

T. A.: Modan jarri da haurren parte-hartzea, baina ez da egiten, oro har, gaiari buruzko nahikoa hausnarketarik eta formazioriok. Lehenengo, honakoa galdetu beharko genuke: “Parte-hartzea, zertarako?”. Haurren iritzia benetan kontuan hartu daitekeen ala ez ikusi behar da. Agian ezin da. Beraz, haurrak ezin ditugu jarri zerbait erabaki ahal dela esanaz, gero gauzatzerik ez baldin badago. Gero, bestea: ezin dugu zuzeneko galderen bidez soilik jokatu. Pandemian etxean egon ginenean, Oinherritik haur batzuei galdetu genien “zer nahi duzue?”. Erantzunak gisa honetakoak ziren: lagunekin jolastu, naturan jolastu eta aitona-amonak ikusi. Haur horiei galdera bera abenduan egingo bagenie, zer erantzungo lukete? Garrantzitsua da ikustea haurren beharra benetan zein den. Behar hori jasotzeko, ez dago galdetu beharrik, behatzea aski da. 

 

Haatik, zuen begiradaren kontrako hezkuntza eredua ari da zabaltzen, datuen arabera: 10 umetik 7k pantailaren aurrean bazkaltzen omen du; 80ko hamarkadatik hona, jolastordua % 90 murriztu diegu haurrei. Zer ari da gertatzen?

T. A.: Ikaragarrizko krisia bizi dugu eta ondorioak gero eta nabarmenago ikusiko ditugu. Kontrairaultza etorriko da eta horretarako ereduak beharko ditugu, eta guk eredu hori sustatu nahi dugu.

 

I. S. M.: Pantailek haurrengan dituzten ondorioez orain ari gara ohartzen. Guk hemen ikusi izan ditugu sasi-autismo birtualak, bi urterekin helduei begietara begiratzeko gai ez diren haurren kasuak, pantailen eraginagatik. Egoera zehatz batean, gurasoei haurraren zailtasunen berri eman genien, hizketan, jolasean eta harremanen garapenean arazoak izaten hasi zela eta haurra pantaila batekin egoten zela jakin genuen. Bada pantailak kendu zituzten eta haurrak hobera egin zuen hizkuntzan, harremanetan eta jolasean. Gizarte aldetik uste dut herritarren gehiengoa hasiko dela ohartzen pantailek dakarten arriskuaz, eta hasiko dela erabilera gutxitzen, tabakoarekin gertatu den bezala.

 

T. A.: Oso sinplea da: Silicon Valleyko zuzendaritzakoek, euren seme-alabak Waldorf eskoletara eramaten dituzte, non teknologiarik ez dagoen.  Hemen, aldiz, instituzioetatik digitalizazioaren inguruan dabiltza etengabe, zer ondorio ari den izaten ohartu gabe. Kontuz ibiltzekoa da.