Alfabetatzea Euskal Herrian<br />(1.500-1.994)
1999-05-01
Hik Hasik argitaratu eta banatu duen Euskal Eskolaren azken 20 urteak liburuskan Sabin Oregiren "Alfabetatzea Euskal Herrian (1500-1994)" kolaborazioko mapetan koloreak ez dira nahi bezain ongi bereizten. Hori konpontzeko eta egin dezakegun irakurketa eta erabilpena egokiak izan daitezen, kolaborazio hori orrialde hauetan berrargitaratu dugu.
Ondorengo lerroetan ikusiko dugunez, Euskal Herriak gaztelera / frantsesean bizi zuen alfabetatze prozesuak alfabetatu gabeko herritarrak akulturatu zituen, ondoren akulturatuen berreuskalduntzeari ekin dio.
Ondorengo lerroetan ikusiko dugunez, Euskal Herriak gaztelera / frantsesean bizi zuen alfabetatze prozesuak alfabetatu gabeko herritarrak akulturatu zituen, ondoren akulturatuen berreuskalduntzeari ekin dio.
Egun gure lurraldean euskararen irakaskuntza txertatua guztiz normaldua dagoela iruditzen zaigu. Dudarik gabe Ikastolaren sorkuntzak eta geroago irakaskuntza elebiduneko ereduak (D, B, A, eta X (G)) horretan lagundu dute.
Hala ere, Herri honetan egiten ari den lan ezkerga honek ez du lortu euskararen giza-irudia, estatusa, aldatzea .
Arazoa den bezala ulertu ahal izateko, historian atzera begirako lana egin beharko dugu.
Nafarroako Erregetzatik beharrezko eskolaratzera
Fernando el Católico-k 1512. urtean Nafarroako Erregetzaren Hego-Aunamendiko lurraldeak okupatu zituen. Hala ere, ekintza honen ondorioz ez zen hizkuntza aldaketarik nabaritu gizarte hartan. Geroago, eskolaratzea beharrezkoa bilakatzen denean, emaitza bikoitza eman zuen: gaztelera / frantsesean alfabetatzea, eta aldi berean euskal kulturaren galera: euskararen akulturazioa1.
Instituto Nacional de EstadÃstica-k (INE) Donostian dituen bulegoetako datuak arakatu ondoren, jarraian eskaintzen dugun taula egin dugu. Bertan, Hegoaldean eman den alfabetatzea erakusten dugu. Nabari agertzen zaigu lehen urteetan, XIX. mendean, alfabetatzea gizonen artean emakumeen artean baino altuagoa dela. Eskerrak denborarekin gauzak aldatu direla, eta 1940 urtean zehar ez zen sexuen arteko bereizketa hain nabarmen agertzen. (1. taula)
Espaniar legea 1857. urtekoa dela kontuan hartzen badugu, 43 urtetan (1900), emaitza nabarmenak lortu zituen (%55 gizon eta %43 emakume alfabetatuak). Behatzen dugun denboraren amaieran (1940) - 83 urte geroago - populazioaren %80 jada alfabetatua zegoen. (1. marrazkia)
Hala ere egoera gaiztoaren aurrean gaude: herriko kulturaren irakaskuntza Estatu espainarraren hizkuntza "ofizialean" bakarrik egiten da. Antzera gertatzen da Iparraldean Estatu frantziarraren aurrean. Gertaera hauek zenbait politikari eta hezitzaile eskolak euskaraz ematea, eskatzera eta aldarrikatzera eramango ditu. Hegoaldean (eta Iparraldean) Aldundiek Udalen laguntzarekin eskolak sortzearen beharraz jarduten dute. Giro honetan sortu ziren lehen mailako eta auzoko eskolak.
Oraingoan ez dugu espainiar gerraren aurretik sortu ziren ikastolez, ezta Euzko Jaurlaritzak atzerrian sortu zituen "eskola koloniaz" ere gehiago hitz egingo. Azken hauek gaur egungo diaspora berriari sortzeari ekin zioten.
Euskararen eta euskarazko irakaskuntza diktaduraren amaieran
Gaur egungo Ikastolen Mugimendua, 60ko hamarkadaren inguruan sortzen dena, Toribio Alzaga senaren deklamazio eta antzerki eskolaren emaitza isila da. Bere ikasle haien artean aurkitzen ditugu, besteak beste, Julene Azpeitia edo Elbira Zipitria.
Ikastolaren hasiera une haietan, ikastetxe ezberdinak biltzen dira bidean sortzen diren pedagogia eta politiko arazoei, amankomunei, aurre nola egin aurkitzeko. Une hauetan biltzarren arazo nagusiena ez da bilakaera aztertzea; horregatik egun langintza hau izugarria agertzen zaigu.
1973. urtean INVENTICA'70 taldeak itaunketa bat egin zuen Gipuzkoako heziketa sistema ezagutzeko asmoarekin2. Lan honetan aurkitzen ditugun emaitzen artean %15ak euskara ondo mintzatzen eta irakurtzen du; %24a ongi mintzatzen da baina ez du idazten; %8a ez da ongi mintzatzen; %7ak ulertzen du baina ez da mintzatzen; %39ak ez du ez ulertzen ez mintzatzen; eta %7ak ez zuen galdeketari erantzunik eman.
Mikel Lasak 1978. urtean idazti3 batean laburbiltzen zituen irakaskuntza elebidunaren teoriaren oinarriak. Teoriazatze lan hura William F. Mackey-k eman zuen ikastaro bati esker egin zuen. Maila handi batean jardunaldi haietan lorturiko emaitzetan oinarritu ziren geroago sortuko ziren elebidun irakaskuntzaren ereduak.
Buesaren 1993. urteko dekretoak zaildu egingo du aurrerantzean Ikastolaren bilakaeraren datuak alderatzea. Zailtasun horren jakitun garenez gero, ondoren erakusten ditugu Ikastolari buruz biltzerik izan ditugun datuak. Asmoa izanik 1977-78 urtetik aurrera Ikastolaren oroimen historikoa biltzea. (2. taula)
2. taulan ikus dezakegunez, Buesa dekretuak " desagertarazten " du estatistika ofizialetan Ikastolei buruzkoak Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan.
Honek azterketa eredu berri bat erabiltzea behartzen gaitu: geografikoa. Azterketa geografiko honetan, lehenik, Ikastolaren Euskal Herriko bilakaeraren banaketa erakutsiko dugu. Argitu behar dugu, mapa hauek egiteko, bakarrik erabili dugula OHOko 8. mailan Hegoaldean edo 4. mailan Iparraldean ikasten duten ikasleei dagokien kopurua.
Azkenik gogoratu behar dugu, datuak jaso ditugun moduaren erruz, ez dugula ezagutzen Iparraldean euskarazko eredurik erakusten ez duten eskoletan gertatzen dena. Hala ere, badakigu euskara erakusten ez duten ikastetxe kopurua nahiko orokorra dela lurralde horretan.
Helduen euskalduntzea
Euskararen bilakaera aztertzerakoan ezin dugu eskolaren garapenaren azterketa soila egitearekin geratu. Horrexegatik gure kemena helduen euskalduntze eta alfabetatzearen azterketara zabaldu nahi dugu. Baina lan horretan sartu aurretik gogora dezagun, modu laburrean, bilakaera historikoa.
1966 urtean Euskal Herriko bazterretan euskal hizkuntza eta kultura berreskuratzeko asmoarekin zenbait giza-mugimentu sortzen dira, hau gau-eskolaren mugimendua da. Mugimendu honek, denboraren zehar, Ikastolarenari jarraitzen dio, eta helduengan eragin berezia dauka. Euskaraz alfabetatzeko mugimendua da. Rikardo Arregiren garaia da.4
1972. urtean Euskaltzaindiak mugimendu hauei koherentzia eta antolaketa eskaintzeko asmoarekin bere " Jagon " sailean sartzeko erabakia hartzen du. Aldi berean hizkuntzaren ezagutza baiezteko diploma bat sortzen du: D maila.5 Oraindik une honetan euskalduntzean lan egiten zuten taldeen artean ez zegoen inongo erlaziorik. Une honetan erakuntza udalerri mailakoa da, baina ez zuten harremanik beste herrietako taldeekin. Antzera, eskualdeetako harremanak oso ahulak ziren. Eraketa mota hau oso aldakorra da, ta Araban nahiz Nafarroan bere presentzia oso ahula da.
Urte batzuk geroago, 1978. urtean, Euskaltzaindiak Alfabetatze Euskalduntze Kordinakundea (AEK) sortzeko erabakia hartzen du, modu horretan gau-eskolak kordinatzeko. (3. taula)
Orain arte ezin izan ditugu AEKren hasierako (1978) datuak lortu.Eskuratu ditugun lehen datuak 1981/82 ikasturteari dagozkionak dira, urte horretan Gipuzkoa eta Iparraldeko datuak bildu ditugu. Aipatu urte berean, 1982an, Euskal autonomi erkidegoan (EAE) Helduen Alfabetatze Euskalduntzerako Erakundea (HABE) sortzen da. (4. taula)
Hamar urte geroago (1992) Nafarroan IKas eta Ari (IKA) sortzen da AEKko banaketa batetik. Arrazoi hau dela medio talde honen kokapen zabalena Nafarroan dago. Zenbait euskaltegi Goierrin eta Gasteizen agertzen dira.
6. maparen ezkerrekoan erakunde publikoak (Udal zein gobernu euskaltegiak) non kokatzen diren erakusten da. Nafarroako Gobernuak euskalduntzea bultzatzeko erakunde berezirik sortu ez badu ere, zenbait Udal ikastetxe agertzen dira Sei haranak (44), Ega behera (28), Tutera-Herribera (40), eta Iruñerria-n (36).
6. maparen eskubikoan, ordea, euskaltegi pribatuak kokatu ditugu. Marrazkia egiteko aurkitu dugun zailtasuna bide ez dira euskaltegi pribatu guztiak agertzen, eskualdean ikasle gehien biltzen dituena baino. Hala ere, erraza da AEKaren zabalpen orokorra euskal lurralde guztian ikustea.
Euskararen estatus soziala
Orain arte ikusi ditugun datuen arabera, pentsa dezakegu euskara normalkuntzaren bidetik abiatu dela, bereziki EAEko lurraldeetan.
Aldiz, Bordeleko unibertsitatean duela gutxi aurkeztu den doktorego tesi batek erakusten du nola oraindik euskal gizartean erreferentzia taldea A0 sozio-tipoa dela (euskaldun zaharra alfabetatu gabea). Lan horretan Euskal Herrian diharduten komunikabideak lurralde bertan dauden hizkuntzen hizkuntz-espazioekin erlazioan jartzen dira.
Aurreko marrazkian hizkuntz aloktonoek hizkuntz-egoera normaldua dutela ikus dezakegu, bertako hizkuntza " ez normaldua " dagoen bitartean. Jose Mari Sánchez Carrión "Txepetxek"6 eskaintzen digun teoria berrikusten badugu, gogoratu behar dugu edozein gizartean erreferentziako taldea hizkuntz horretan " literatura " sortzeko gai dena dela. Hau da, bertako alfabetatuak bere bertako hizkuntzan, talde honi " AB " deitzen zaio teori horretan. Bertan esaten denez, hizkuntza ikasi ondoren jatortasuna lortu duten aloktonoak " BA "koak erreferentzi talde ere bilakatzen dira.
Marrazkia ondo ulertzeko pentsatu behar dugu plano geografikotako maila-lerroen aurrean gaudela, non kolore ilunagoa altura gorenekoa den. Modu horretan ekinez gero, gaztelera eta frantsesa antzerako " mendiak " balira agertzen zaizkigu; alderantziz, euskararena " su-mendia "ren itxurakoa da. Eta denok dakigu zein egonkortasun txikikoa den su-mendia, eta nolako kalteak egin dezakeen lehertzen denean.
Konponbidea " tarteko zuloa " betetzetik dator, horrela AB taldea erreferentzia bilaka daiteke A0 (oraingo erreferentzia) kaltetuz; horrela eginez ABn kokaturiko " faroa " ikusgarri bilakatuko da " mendian " bizi diren " biztanle " guztiengandik. Azkenik eta besteak beste, Sánchez Carrión "Txepetx"en teoria berhartzeak eta giza-aktore / faktore talde ezberdinak kokatzeak hizkuntz-funtzioengan lagunduko gaitu.
Hala ere, Herri honetan egiten ari den lan ezkerga honek ez du lortu euskararen giza-irudia, estatusa, aldatzea .
Arazoa den bezala ulertu ahal izateko, historian atzera begirako lana egin beharko dugu.
Nafarroako Erregetzatik beharrezko eskolaratzera
Fernando el Católico-k 1512. urtean Nafarroako Erregetzaren Hego-Aunamendiko lurraldeak okupatu zituen. Hala ere, ekintza honen ondorioz ez zen hizkuntza aldaketarik nabaritu gizarte hartan. Geroago, eskolaratzea beharrezkoa bilakatzen denean, emaitza bikoitza eman zuen: gaztelera / frantsesean alfabetatzea, eta aldi berean euskal kulturaren galera: euskararen akulturazioa1.
Instituto Nacional de EstadÃstica-k (INE) Donostian dituen bulegoetako datuak arakatu ondoren, jarraian eskaintzen dugun taula egin dugu. Bertan, Hegoaldean eman den alfabetatzea erakusten dugu. Nabari agertzen zaigu lehen urteetan, XIX. mendean, alfabetatzea gizonen artean emakumeen artean baino altuagoa dela. Eskerrak denborarekin gauzak aldatu direla, eta 1940 urtean zehar ez zen sexuen arteko bereizketa hain nabarmen agertzen. (1. taula)
Espaniar legea 1857. urtekoa dela kontuan hartzen badugu, 43 urtetan (1900), emaitza nabarmenak lortu zituen (%55 gizon eta %43 emakume alfabetatuak). Behatzen dugun denboraren amaieran (1940) - 83 urte geroago - populazioaren %80 jada alfabetatua zegoen. (1. marrazkia)
Hala ere egoera gaiztoaren aurrean gaude: herriko kulturaren irakaskuntza Estatu espainarraren hizkuntza "ofizialean" bakarrik egiten da. Antzera gertatzen da Iparraldean Estatu frantziarraren aurrean. Gertaera hauek zenbait politikari eta hezitzaile eskolak euskaraz ematea, eskatzera eta aldarrikatzera eramango ditu. Hegoaldean (eta Iparraldean) Aldundiek Udalen laguntzarekin eskolak sortzearen beharraz jarduten dute. Giro honetan sortu ziren lehen mailako eta auzoko eskolak.
Oraingoan ez dugu espainiar gerraren aurretik sortu ziren ikastolez, ezta Euzko Jaurlaritzak atzerrian sortu zituen "eskola koloniaz" ere gehiago hitz egingo. Azken hauek gaur egungo diaspora berriari sortzeari ekin zioten.
Euskararen eta euskarazko irakaskuntza diktaduraren amaieran
Gaur egungo Ikastolen Mugimendua, 60ko hamarkadaren inguruan sortzen dena, Toribio Alzaga senaren deklamazio eta antzerki eskolaren emaitza isila da. Bere ikasle haien artean aurkitzen ditugu, besteak beste, Julene Azpeitia edo Elbira Zipitria.
Ikastolaren hasiera une haietan, ikastetxe ezberdinak biltzen dira bidean sortzen diren pedagogia eta politiko arazoei, amankomunei, aurre nola egin aurkitzeko. Une hauetan biltzarren arazo nagusiena ez da bilakaera aztertzea; horregatik egun langintza hau izugarria agertzen zaigu.
1973. urtean INVENTICA'70 taldeak itaunketa bat egin zuen Gipuzkoako heziketa sistema ezagutzeko asmoarekin2. Lan honetan aurkitzen ditugun emaitzen artean %15ak euskara ondo mintzatzen eta irakurtzen du; %24a ongi mintzatzen da baina ez du idazten; %8a ez da ongi mintzatzen; %7ak ulertzen du baina ez da mintzatzen; %39ak ez du ez ulertzen ez mintzatzen; eta %7ak ez zuen galdeketari erantzunik eman.
Mikel Lasak 1978. urtean idazti3 batean laburbiltzen zituen irakaskuntza elebidunaren teoriaren oinarriak. Teoriazatze lan hura William F. Mackey-k eman zuen ikastaro bati esker egin zuen. Maila handi batean jardunaldi haietan lorturiko emaitzetan oinarritu ziren geroago sortuko ziren elebidun irakaskuntzaren ereduak.
Buesaren 1993. urteko dekretoak zaildu egingo du aurrerantzean Ikastolaren bilakaeraren datuak alderatzea. Zailtasun horren jakitun garenez gero, ondoren erakusten ditugu Ikastolari buruz biltzerik izan ditugun datuak. Asmoa izanik 1977-78 urtetik aurrera Ikastolaren oroimen historikoa biltzea. (2. taula)
2. taulan ikus dezakegunez, Buesa dekretuak " desagertarazten " du estatistika ofizialetan Ikastolei buruzkoak Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan.
Honek azterketa eredu berri bat erabiltzea behartzen gaitu: geografikoa. Azterketa geografiko honetan, lehenik, Ikastolaren Euskal Herriko bilakaeraren banaketa erakutsiko dugu. Argitu behar dugu, mapa hauek egiteko, bakarrik erabili dugula OHOko 8. mailan Hegoaldean edo 4. mailan Iparraldean ikasten duten ikasleei dagokien kopurua.
Azkenik gogoratu behar dugu, datuak jaso ditugun moduaren erruz, ez dugula ezagutzen Iparraldean euskarazko eredurik erakusten ez duten eskoletan gertatzen dena. Hala ere, badakigu euskara erakusten ez duten ikastetxe kopurua nahiko orokorra dela lurralde horretan.
Helduen euskalduntzea
Euskararen bilakaera aztertzerakoan ezin dugu eskolaren garapenaren azterketa soila egitearekin geratu. Horrexegatik gure kemena helduen euskalduntze eta alfabetatzearen azterketara zabaldu nahi dugu. Baina lan horretan sartu aurretik gogora dezagun, modu laburrean, bilakaera historikoa.
1966 urtean Euskal Herriko bazterretan euskal hizkuntza eta kultura berreskuratzeko asmoarekin zenbait giza-mugimentu sortzen dira, hau gau-eskolaren mugimendua da. Mugimendu honek, denboraren zehar, Ikastolarenari jarraitzen dio, eta helduengan eragin berezia dauka. Euskaraz alfabetatzeko mugimendua da. Rikardo Arregiren garaia da.4
1972. urtean Euskaltzaindiak mugimendu hauei koherentzia eta antolaketa eskaintzeko asmoarekin bere " Jagon " sailean sartzeko erabakia hartzen du. Aldi berean hizkuntzaren ezagutza baiezteko diploma bat sortzen du: D maila.5 Oraindik une honetan euskalduntzean lan egiten zuten taldeen artean ez zegoen inongo erlaziorik. Une honetan erakuntza udalerri mailakoa da, baina ez zuten harremanik beste herrietako taldeekin. Antzera, eskualdeetako harremanak oso ahulak ziren. Eraketa mota hau oso aldakorra da, ta Araban nahiz Nafarroan bere presentzia oso ahula da.
Urte batzuk geroago, 1978. urtean, Euskaltzaindiak Alfabetatze Euskalduntze Kordinakundea (AEK) sortzeko erabakia hartzen du, modu horretan gau-eskolak kordinatzeko. (3. taula)
Orain arte ezin izan ditugu AEKren hasierako (1978) datuak lortu.Eskuratu ditugun lehen datuak 1981/82 ikasturteari dagozkionak dira, urte horretan Gipuzkoa eta Iparraldeko datuak bildu ditugu. Aipatu urte berean, 1982an, Euskal autonomi erkidegoan (EAE) Helduen Alfabetatze Euskalduntzerako Erakundea (HABE) sortzen da. (4. taula)
Hamar urte geroago (1992) Nafarroan IKas eta Ari (IKA) sortzen da AEKko banaketa batetik. Arrazoi hau dela medio talde honen kokapen zabalena Nafarroan dago. Zenbait euskaltegi Goierrin eta Gasteizen agertzen dira.
6. maparen ezkerrekoan erakunde publikoak (Udal zein gobernu euskaltegiak) non kokatzen diren erakusten da. Nafarroako Gobernuak euskalduntzea bultzatzeko erakunde berezirik sortu ez badu ere, zenbait Udal ikastetxe agertzen dira Sei haranak (44), Ega behera (28), Tutera-Herribera (40), eta Iruñerria-n (36).
6. maparen eskubikoan, ordea, euskaltegi pribatuak kokatu ditugu. Marrazkia egiteko aurkitu dugun zailtasuna bide ez dira euskaltegi pribatu guztiak agertzen, eskualdean ikasle gehien biltzen dituena baino. Hala ere, erraza da AEKaren zabalpen orokorra euskal lurralde guztian ikustea.
Euskararen estatus soziala
Orain arte ikusi ditugun datuen arabera, pentsa dezakegu euskara normalkuntzaren bidetik abiatu dela, bereziki EAEko lurraldeetan.
Aldiz, Bordeleko unibertsitatean duela gutxi aurkeztu den doktorego tesi batek erakusten du nola oraindik euskal gizartean erreferentzia taldea A0 sozio-tipoa dela (euskaldun zaharra alfabetatu gabea). Lan horretan Euskal Herrian diharduten komunikabideak lurralde bertan dauden hizkuntzen hizkuntz-espazioekin erlazioan jartzen dira.
Aurreko marrazkian hizkuntz aloktonoek hizkuntz-egoera normaldua dutela ikus dezakegu, bertako hizkuntza " ez normaldua " dagoen bitartean. Jose Mari Sánchez Carrión "Txepetxek"6 eskaintzen digun teoria berrikusten badugu, gogoratu behar dugu edozein gizartean erreferentziako taldea hizkuntz horretan " literatura " sortzeko gai dena dela. Hau da, bertako alfabetatuak bere bertako hizkuntzan, talde honi " AB " deitzen zaio teori horretan. Bertan esaten denez, hizkuntza ikasi ondoren jatortasuna lortu duten aloktonoak " BA "koak erreferentzi talde ere bilakatzen dira.
Marrazkia ondo ulertzeko pentsatu behar dugu plano geografikotako maila-lerroen aurrean gaudela, non kolore ilunagoa altura gorenekoa den. Modu horretan ekinez gero, gaztelera eta frantsesa antzerako " mendiak " balira agertzen zaizkigu; alderantziz, euskararena " su-mendia "ren itxurakoa da. Eta denok dakigu zein egonkortasun txikikoa den su-mendia, eta nolako kalteak egin dezakeen lehertzen denean.
Konponbidea " tarteko zuloa " betetzetik dator, horrela AB taldea erreferentzia bilaka daiteke A0 (oraingo erreferentzia) kaltetuz; horrela eginez ABn kokaturiko " faroa " ikusgarri bilakatuko da " mendian " bizi diren " biztanle " guztiengandik. Azkenik eta besteak beste, Sánchez Carrión "Txepetx"en teoria berhartzeak eta giza-aktore / faktore talde ezberdinak kokatzeak hizkuntz-funtzioengan lagunduko gaitu.
