<i> Kontu kontari Pirinioetan </i>egitasmoaren berri Josemari Carrereren eskutik
2003-05-01
Nafarroako Pirinioetako herrixketako haurrak ipuin kontalari berezi batzuen bisita jaso dute aurten eta Bavar eta Kiwi ipuina kontatu diete. Bi hartz arre dira Bavar eta Kiwi, eta bakoitzak izan duen bizitza azaldu diete ipuinaren bitartez. Modu horretan, Pirinioetan desagertzear dagoen hartz mota arreen egoeraren berri jaso dute. Izan ere, egitasmo honen helburua Pirinieotako biztanleen artean hartz arrearekiko sentsibilizazioa garatzea da. Josemari Carrere ipuinkontalaria hara eta hona ibili da Pirinioetako herrixketan eta esperientza honen bizipenak kontatu dizkigu.
Kontu kontari Pirineoetan TRENCA (Vallcalenteko fauna zentroaren lagunen elkartea) eta WWF/Adena elkarteen artean burututako natur heziketa egitasmoa da. TRENCAK hartu zuen aurrera eramateko ardura eta arrakastaz ekin diote pasa den udazken eta neguan lanari Kataluniako, Aragoiko eta Nafarroako ikastetxe eta herrixketan.
Nahiz eta 2003ko martxoan amaitu duten, egitasmoa 1988.urtean hasi zen, pixkanaka garatuz eta landuz joan direlarik, bertsiorik egokiena gauzatzeko asmotan. Azken emaitza ikasle ei zein jendarteari zuzendurikoa izan da eta hiru arlo nagusitan dago banatuta: ahozkotasunaren berreskurapena, irakurketaren bultzatzea eta ingurumen heziketa. Helburu nagusia batez ere Pirinioetako biztanleen artean hartz arrearekiko sentsibilizazioa garatzea da.
Ipuin bat argitaratu dute, Bavar eta Kiwi izenekoa, Vallcalent-eko fauna basatiaren ospitaleko bi hartzen istorioa kontatzen duena. Ospitale honetan animalia basatien zainketa eta sendaketa egiten da. Egitasmoaren finantziazioaz Kataluniako Medi Ambient Saila arduratu da eta Conselh Generau D´Aran erakundearen parte-hartzea ere izan dute. Hala nola, kontaketaren prestaketan bestelako zenbait taldeen partehartzea ere funtsezkoa izan da. Adibidez, Furalollas eta Augateba Bartzeonako antzerki taldeak eta baita Consello d´a Fabla Aragonesa eta Bartzelonako Unibertsitateko Filologia Fakultateko euskara irakasleena ere.
Josemari Carrere ipuin kontalari euskaldunak parte hartu du iniziatiba koloretsu honetan eta oso gustura aritu dela aitortu digu: " Bi pertsona ibili gara autokarabana batekin hara eta hona kontu kontari, ipuin kontalaria eta teknikaria. Bailaraka antolatu da kontaketa eta hauen ezaugarri kultural eta linguistikotara egokitu da. Horregatik, bost hizkuntzatan argitaratu da materiala: katalana, aragoniera, araniarra (okzitaniera), gaztelania eta euskara. Ni Nafarroan zehar ibili naiz, euskaraz eta gaztelaniaz kontatuz. Orokorrean ez dugu arazorik izan euskaraz kontatzeko baina izan ditugu zenbait duda-muda herrixka batzuetan ipuin kontaketarako hizkuntza aukeratzerakoan, haurrek ulertzen baitzuten euskaraz, baina ez inguruko helduek. Hala ere pozgarria izan da gaztetxoen artean euskara badabilela ikustea".
Proiektua nola gauzatu duten galdetzean honelaxe erantzun digu: "Irailan hasita martxo arte luzatu zaizkigu ekintzak, hots, diapositiba emanaldi eta musikarekin lagunduriko ipuin kontaketak, liburuaren banaketa eta gida didaktikoak. Zenbait eskoletan, nahiz eta ipuia ez kontatu, liburua eta gida didaktikoa banatu dira. Azken hauek irakasleei kontalarien bisita baino lehen bidali zaizkie girotzea arrakastatsuagoa izan dadin, eta gero bakoitzak egokien iruditzen zaion moduan landu dezan ikasgelan. Helburua animalien babesa, kultur ekologia, altxor ekologikoa eta, bide batez, altxor linguistikoa banatzea baita".
Esperientziaren inguruan oso balorazio positiboa egiten du eta ipuin kontaketarako herri txiki eta hirien arteko ezberdintasunen berri ere eman digu. Ipuinen erantzuna ezberdina izaten dela aipatu digu: "Lehentasuna Pirinio magalean dauden herrixka eta eskolei eman zaie gaiaren gertutasunagatik.
Izaera hori dela eta, herri txikietan ibili gara batez ere. Hiri handietan kirtenkeria gehiago somatzen da eta zailagoa izaten da gertutasuna lortzea. Azken esperientzia honetan asko gustatu zaidan zerbait, herri txikietan adin ezberdinetako haurrak zein ondo moldatzen ziren ikustea izan da. Ipuinari emandako erantzunean ere nabaritzen zen elkartasun hori. Hirietan zailagoa izaten da adin ezberdinak nahastea, irakaslearen papera ere aldatu egiten da pixka bat eta hauen inplikazioa orokorrean oso lagungarria izan da".
Ipuinen ildo honi jarraikiz, jakina da ipui kontaketaren ohitura Erdi Arotik datorkigula. Garai hartan juglareek zuten papera oso garrantzitsua zen eta herriz herri saioak eskaintzen joaten ziren. Etxeko sutondoetako istorioak ere gertu somatu ahal izan ditugu Euskal Herrian. Gaur egun, hala ere, nahiz eta sutondoan ez izan, liburutegi eta ekitaldi berezietan ipuinak bizirik diraute eta badirudi suspertze baten aurrean gaudela. Dena dela, ipuinez mintzatzen garenean "normalean haur baten irudia etortzen zaigu burura" dio Carrerek, "baina ez dauka zertan horrela izan beharrik".
Hizkuntza eta lurralde aberastasuna
Denera elkartearen datuen arabera, Pirinioetako mendi magaletan eta aurrepirinioetan 184 ikastetxetatik, 26 Aragoien daude, 55 Nafarroan eta 103 Katalunian, eta hauetan landu dute egitasmoa. Dena dela, ez da horretara mugatua gelditu. Escoles Verdes egitasmoaren barruan dauden ikastetxeetan ere banatu dituzte ipuin aleak eta TRENCA elkarteak aurrera daraman Fauna i habitat egitasmoari harrera berezia egin dioten ikastetxeei ere eman zaie parte hartzeko aukera, besteak beste, Lleidako Unibertsitateko Ciéncies de L´Educació Fakultatean izan da.
Ipuinaren edizio kopurua kontuan hartuta, 13.200 katalanez egin dira, 6.300 gaztelaniaz, 3.700 euskaraz, 3.700 aragoieraz eta 1.100 araniarrez. Horretaz gain, beste 1.200 ale galizieraz ere argitaratu dira, dagoeneko Galiziako liburutegietan banatu direlarik.
"Aurrera begira, asmoetako bat proiektua Kantabria aldera eta Galiziara eramatea da, penintsularen iparraldeko aniztasun linguistiko eta kulturalarekin nolabait bat egiteko intentzioarekin. Karabanaren ideiak ere laguntzen du behar ekonomikoa gutxitzen, eta polita izango litzake han ere proiektuari itxura ematea. Ipuinari dagokionez, erantzun oso ona izan du irakurleen aldetik eta haurren sentibilizazioa areagotzeko aukera luzatzexn du. Izan ere, ipuinak bukaeran Vallcalenteko zentroarekin harremanetan jartzeko luzapena egiten du datu guztiak eskainiz eta harremana erraztuz. Gauza da Kiwi eta Bavarrek hartzkumeak izan dituztela eta haurrei beraiei izena jartzeko proposamena egin diete. Hori dela eta telefono deiak, bisitarako eskaerak eta erantzun ugari jaso dituzte".
Amaitzeko, abentura honekin bukatu eta gero zein asmo zuen galdetu diogu Carrereri eta honela erantzun digu:" Gure hizkuntza lehengusuak tartean diren asmo honetan lan egitea plazer bat izan da, baina aurrerantzean zer egin pentsatzen jarrita, gustatuko litzaidake hain haurrak ez direnen esparruan lan egitea, bertan ikusten dudan hutsunea betetzeko. DBHn adibidez, hutsune handia ikusten dut arlo honetan. Hori bai, ipuinak adineko hizketa, maila eta interesetara egokitu behar du, adibidez istorioa luzeagoa eraikiz. Baina helduek, haurrek bezalaxe, ipuinen miresmenean sartzeko eskubide berdina ez al dute ba? Gainera pertsonalki haurren mentalitatera gerturatzea baino errazagoa egiten zait 14, 15, 16 urtekoengana hurbiltzea. Horretarako, garrantzitsua da ipuin kontaketa antolatzeko zein kriterio erabiliko diren zehaztea, hori izaten baita askotan arazoa. Aurreiritziak eta estereotipoak alde batera utzi eta entzuleengana ahalik eta gehien gerturatzeko ahalegina egingo dut".
Bavar eta Kiwi hartzen historiaren inguruan antolaturik dagoen irakaskuntzak eremu oso zabala (hizkuntza aberastasuna landu, eta hainbat lurralderen arteko lotura bultzatzeaz gain, naturari, eta zehazki, galtzear dagoen espezie bati, bultzada ematea) eta baikorra hartzen du, eta horren antzeko iniziatibak lantzeak, nahiz eta lan handia ekarri, merezi duela garbi geratzen da.
Ipuina
Bavar eta Kiwi ipuina Vallcanteko fauna basatiaren ospitaleko bi hartzen benetako historian dago oinarritua. Bata Bavar, mendian jaiotakoa, eta bestea Kiwi, zoologikoan hezitakoa, hartzak dira. Zentrora heldu bitartean makina bat bizipen bizi izan zituzten eta horien berri ematen du liburuak modu koloretsu eta ulergarrian. Basoan jaiotako hartzaren ama ehiztari batek hil zuela kontatzen larru salmenta ilegala egiteko, eta hortik aurrera hamaika bizipen egokitu zaizkio. Kiwi , berriz, andre dirudun batek erosi zuen zortzi aste besterik ez zituelarik eta hirian bizitu zen haren esanetara hamar hilabetez. Txakurtegi batean sartu zuen nagusiak bihurrikerietan hasi zenean, eta azkenik Adenakoei laguntza eskatu eta Fauna Ospitalera eraman zuten. "1975etik 1997ra 27 hartz hil zituzten Pirinioetan eta gaur egun 12 besterik ez dira geratzen mendi horietan. Eta ikerlatzaileen hitzetan, 200 hartzentzako tokia badago", argitzen digu Carrerek.•
Nahiz eta 2003ko martxoan amaitu duten, egitasmoa 1988.urtean hasi zen, pixkanaka garatuz eta landuz joan direlarik, bertsiorik egokiena gauzatzeko asmotan. Azken emaitza ikasle ei zein jendarteari zuzendurikoa izan da eta hiru arlo nagusitan dago banatuta: ahozkotasunaren berreskurapena, irakurketaren bultzatzea eta ingurumen heziketa. Helburu nagusia batez ere Pirinioetako biztanleen artean hartz arrearekiko sentsibilizazioa garatzea da.
Ipuin bat argitaratu dute, Bavar eta Kiwi izenekoa, Vallcalent-eko fauna basatiaren ospitaleko bi hartzen istorioa kontatzen duena. Ospitale honetan animalia basatien zainketa eta sendaketa egiten da. Egitasmoaren finantziazioaz Kataluniako Medi Ambient Saila arduratu da eta Conselh Generau D´Aran erakundearen parte-hartzea ere izan dute. Hala nola, kontaketaren prestaketan bestelako zenbait taldeen partehartzea ere funtsezkoa izan da. Adibidez, Furalollas eta Augateba Bartzeonako antzerki taldeak eta baita Consello d´a Fabla Aragonesa eta Bartzelonako Unibertsitateko Filologia Fakultateko euskara irakasleena ere.
Josemari Carrere ipuin kontalari euskaldunak parte hartu du iniziatiba koloretsu honetan eta oso gustura aritu dela aitortu digu: " Bi pertsona ibili gara autokarabana batekin hara eta hona kontu kontari, ipuin kontalaria eta teknikaria. Bailaraka antolatu da kontaketa eta hauen ezaugarri kultural eta linguistikotara egokitu da. Horregatik, bost hizkuntzatan argitaratu da materiala: katalana, aragoniera, araniarra (okzitaniera), gaztelania eta euskara. Ni Nafarroan zehar ibili naiz, euskaraz eta gaztelaniaz kontatuz. Orokorrean ez dugu arazorik izan euskaraz kontatzeko baina izan ditugu zenbait duda-muda herrixka batzuetan ipuin kontaketarako hizkuntza aukeratzerakoan, haurrek ulertzen baitzuten euskaraz, baina ez inguruko helduek. Hala ere pozgarria izan da gaztetxoen artean euskara badabilela ikustea".
Proiektua nola gauzatu duten galdetzean honelaxe erantzun digu: "Irailan hasita martxo arte luzatu zaizkigu ekintzak, hots, diapositiba emanaldi eta musikarekin lagunduriko ipuin kontaketak, liburuaren banaketa eta gida didaktikoak. Zenbait eskoletan, nahiz eta ipuia ez kontatu, liburua eta gida didaktikoa banatu dira. Azken hauek irakasleei kontalarien bisita baino lehen bidali zaizkie girotzea arrakastatsuagoa izan dadin, eta gero bakoitzak egokien iruditzen zaion moduan landu dezan ikasgelan. Helburua animalien babesa, kultur ekologia, altxor ekologikoa eta, bide batez, altxor linguistikoa banatzea baita".
Esperientziaren inguruan oso balorazio positiboa egiten du eta ipuin kontaketarako herri txiki eta hirien arteko ezberdintasunen berri ere eman digu. Ipuinen erantzuna ezberdina izaten dela aipatu digu: "Lehentasuna Pirinio magalean dauden herrixka eta eskolei eman zaie gaiaren gertutasunagatik.
Izaera hori dela eta, herri txikietan ibili gara batez ere. Hiri handietan kirtenkeria gehiago somatzen da eta zailagoa izaten da gertutasuna lortzea. Azken esperientzia honetan asko gustatu zaidan zerbait, herri txikietan adin ezberdinetako haurrak zein ondo moldatzen ziren ikustea izan da. Ipuinari emandako erantzunean ere nabaritzen zen elkartasun hori. Hirietan zailagoa izaten da adin ezberdinak nahastea, irakaslearen papera ere aldatu egiten da pixka bat eta hauen inplikazioa orokorrean oso lagungarria izan da".
Ipuinen ildo honi jarraikiz, jakina da ipui kontaketaren ohitura Erdi Arotik datorkigula. Garai hartan juglareek zuten papera oso garrantzitsua zen eta herriz herri saioak eskaintzen joaten ziren. Etxeko sutondoetako istorioak ere gertu somatu ahal izan ditugu Euskal Herrian. Gaur egun, hala ere, nahiz eta sutondoan ez izan, liburutegi eta ekitaldi berezietan ipuinak bizirik diraute eta badirudi suspertze baten aurrean gaudela. Dena dela, ipuinez mintzatzen garenean "normalean haur baten irudia etortzen zaigu burura" dio Carrerek, "baina ez dauka zertan horrela izan beharrik".
Hizkuntza eta lurralde aberastasuna
Denera elkartearen datuen arabera, Pirinioetako mendi magaletan eta aurrepirinioetan 184 ikastetxetatik, 26 Aragoien daude, 55 Nafarroan eta 103 Katalunian, eta hauetan landu dute egitasmoa. Dena dela, ez da horretara mugatua gelditu. Escoles Verdes egitasmoaren barruan dauden ikastetxeetan ere banatu dituzte ipuin aleak eta TRENCA elkarteak aurrera daraman Fauna i habitat egitasmoari harrera berezia egin dioten ikastetxeei ere eman zaie parte hartzeko aukera, besteak beste, Lleidako Unibertsitateko Ciéncies de L´Educació Fakultatean izan da.
Ipuinaren edizio kopurua kontuan hartuta, 13.200 katalanez egin dira, 6.300 gaztelaniaz, 3.700 euskaraz, 3.700 aragoieraz eta 1.100 araniarrez. Horretaz gain, beste 1.200 ale galizieraz ere argitaratu dira, dagoeneko Galiziako liburutegietan banatu direlarik.
"Aurrera begira, asmoetako bat proiektua Kantabria aldera eta Galiziara eramatea da, penintsularen iparraldeko aniztasun linguistiko eta kulturalarekin nolabait bat egiteko intentzioarekin. Karabanaren ideiak ere laguntzen du behar ekonomikoa gutxitzen, eta polita izango litzake han ere proiektuari itxura ematea. Ipuinari dagokionez, erantzun oso ona izan du irakurleen aldetik eta haurren sentibilizazioa areagotzeko aukera luzatzexn du. Izan ere, ipuinak bukaeran Vallcalenteko zentroarekin harremanetan jartzeko luzapena egiten du datu guztiak eskainiz eta harremana erraztuz. Gauza da Kiwi eta Bavarrek hartzkumeak izan dituztela eta haurrei beraiei izena jartzeko proposamena egin diete. Hori dela eta telefono deiak, bisitarako eskaerak eta erantzun ugari jaso dituzte".
Amaitzeko, abentura honekin bukatu eta gero zein asmo zuen galdetu diogu Carrereri eta honela erantzun digu:" Gure hizkuntza lehengusuak tartean diren asmo honetan lan egitea plazer bat izan da, baina aurrerantzean zer egin pentsatzen jarrita, gustatuko litzaidake hain haurrak ez direnen esparruan lan egitea, bertan ikusten dudan hutsunea betetzeko. DBHn adibidez, hutsune handia ikusten dut arlo honetan. Hori bai, ipuinak adineko hizketa, maila eta interesetara egokitu behar du, adibidez istorioa luzeagoa eraikiz. Baina helduek, haurrek bezalaxe, ipuinen miresmenean sartzeko eskubide berdina ez al dute ba? Gainera pertsonalki haurren mentalitatera gerturatzea baino errazagoa egiten zait 14, 15, 16 urtekoengana hurbiltzea. Horretarako, garrantzitsua da ipuin kontaketa antolatzeko zein kriterio erabiliko diren zehaztea, hori izaten baita askotan arazoa. Aurreiritziak eta estereotipoak alde batera utzi eta entzuleengana ahalik eta gehien gerturatzeko ahalegina egingo dut".
Bavar eta Kiwi hartzen historiaren inguruan antolaturik dagoen irakaskuntzak eremu oso zabala (hizkuntza aberastasuna landu, eta hainbat lurralderen arteko lotura bultzatzeaz gain, naturari, eta zehazki, galtzear dagoen espezie bati, bultzada ematea) eta baikorra hartzen du, eta horren antzeko iniziatibak lantzeak, nahiz eta lan handia ekarri, merezi duela garbi geratzen da.
Ipuina
Bavar eta Kiwi ipuina Vallcanteko fauna basatiaren ospitaleko bi hartzen benetako historian dago oinarritua. Bata Bavar, mendian jaiotakoa, eta bestea Kiwi, zoologikoan hezitakoa, hartzak dira. Zentrora heldu bitartean makina bat bizipen bizi izan zituzten eta horien berri ematen du liburuak modu koloretsu eta ulergarrian. Basoan jaiotako hartzaren ama ehiztari batek hil zuela kontatzen larru salmenta ilegala egiteko, eta hortik aurrera hamaika bizipen egokitu zaizkio. Kiwi , berriz, andre dirudun batek erosi zuen zortzi aste besterik ez zituelarik eta hirian bizitu zen haren esanetara hamar hilabetez. Txakurtegi batean sartu zuen nagusiak bihurrikerietan hasi zenean, eta azkenik Adenakoei laguntza eskatu eta Fauna Ospitalera eraman zuten. "1975etik 1997ra 27 hartz hil zituzten Pirinioetan eta gaur egun 12 besterik ez dira geratzen mendi horietan. Eta ikerlatzaileen hitzetan, 200 hartzentzako tokia badago", argitzen digu Carrerek.•
