Euskal Herriko Unibertsitatean defendatu berri dugun tesiaren laburpen gisa mamitzen dugu artikulu hau, testu liburuetako lanbideen agerpenaren bidez gure herriaren lanari, zientziari eta teknologiari ematen zaion trataera islatu nahi dugularik. Horretarako, lehenik eta behin, gure ikerketaren nondik norakoa ulertzeko oinarriztapen teorikotik eta metodologikotik abiatuko gara. Honako hiru zutabe izan ditugu kontuan:


Batetik, curriculumaren iturburu soziologikoa. Curriculumak gizartea, hezkuntza eta eskola besarkatzen dituela ulertzen dugu. Ikasmateriala,


irakaslearen zeregina, hezkuntza ikerkuntza... hautatzen den teoriaren edo paradigmaren arabera ulertzen dira, eta horregatik, hautaketa horrek


eramango gaitu hezkuntza, irakaskuntza prozesua edo hezkuntza gatazka modu batera edo bestera ulertzera.


Elementu horiek guztiak biltzen dituen hezkuntza sistema bigarren zutabetzat hartu dugu. Bere sorreran sakonduz, Estatuaren eta Ezagutza Legitimoaren arteko erlazioa aztertu dugu eta, Euskal Herriko egoerara ekarriz, Ingurunea deritzon arloak izaera gatazkatsua duela ageri zaigu gure ikerketa guztian zehar. Arazoa zera da: nola bete, zein edukiz bete, ikasleari eskaini behar zaion testuinguru sozial eta kulturala, testu liburuetan islatzen dena,


alegia.


Hirugarren zutabetzat testu liburua hartu dugu. Testu liburua da irakaste-


ikaste prozesuetan gehien erabiltzen den baliabidea. Irakasleen eta ikasleen esku jartzen du maila edo kurtsoan zehar landu behar den guztia. Erabilterraza delako da erabiliena eskola gehienetan; hainbestekoa, non "testu liburuak diren eskolako curriculum benetakoak" (Apple).


Ikerketa Euskal Herriko eskoletan kokatzen denez, hiru zutabe horiekin batera, hemengo hezkuntza errealitatea landu dugu gure tesian. Programa ofizialeei eusteko asmoz, indarrean jarritako testu liburuen araubideak aztertu ditugu, Iparraldekoa eta Hegoaldekoa, horiek erabat mugatzen baitute Euskal Herriko irakaskuntza. Euskal


ekoizpenera etorriz, testugintzaren bilakaera aztertu dugu, bi lege marko horien barruan loraturiko euskal hezkuntza egitasmoek erabat baldintzatu dituztelako bai testu liburuen nolakotasuna bai bertako euskal irakasleen zeregina.


Aipatutako ikerketaren ildo nagusi horietara heltzea, oraingoan ezinezkoa da. Hala ere, beharrezkoa ikusten dugu marko teorikoaren oinarrizko zertzeladak eskaintzea geroago agertuko diren emaitzak eta ondorioak bere sorlekuan egoki uztartu ahal izateko. Ikus dezagun!





Curriculuma ulertzeko moduak


Curriculuma ulertzeko moduak garatuz joan dira Hezkuntza Zientzien bilakaerarekin batera. Horietatik, paradigma kritikoan kokatu dugu gure tesiaren arrazonamendu ildoa. Hau, teknikoa eta praktikoa ez bezala, ikasgelako hezkuntza praktikatik baino urrunago doa: eskola ez dago gizartetik at, gizarteko dimentsio sozial eta politikoen eraginpean baitago. Hezkuntza ezagutzan, beraz, interakzio kultural, historiko, politiko eta ekonomikoek eragiten dutela "zientzia" pentsamendu askoren ondorioa da, gizagileek eraikitzen dutena eta, horregatik, gizagileen esparru komunikatibo horretan, testuingurua, tradizioa, kultur diferentziak eta pertsonalak aintzakotzat hartzen dira. Ikuspegi honen arabera, beraz, curriculuma testuinguruarekin lotuta dagoenez, honako hiru premisa azpimarratu nahi ditugu:


1- Curriculuma ezin da banandu


errealitate sozialetik.


2- Curriculuma ezin da izan neutroa, sortzen den gizartearen araberakoa eta interes eta balioen menpekoa baita.


3- Estatuak berebiziko garrantzia du eskola curriculumean.


Hemendik ondorioztatzen dugu teorialari kritikoek defendatzen dutena: curriculuma erabaki politikoen araberakoa dela eta, Estatuak eraikitzen dituela hezkuntza sistema eta curriculuma bere intereseko diren edukiak ezartzeko. Teorialari kritikoen bi azpikorronteek, erreprodukzioarenak eta


erresistentziarenak, hezkuntza sistema Estatuaren aparatu ideologikoa dela onartzen dute. Denak bat datoz, hezkuntza sistemak klase zatiketaren erreprodukzioa gauzatzen duela esaterakoan. Baina erresistentziaren teoriaren aldekoak urrunago joango dira. Klase zatiketaren erreprodukzioari bai, baina, horri baino garrantzi gehiago ematen diote etnia, hizkuntza, genero, arraza edo kultura anitzen arteko kontraesanek sortzen duten desorekari. Diotenez, gizartean sortzen diren gatazka horiek eskolan ere sortzen dira, eskola gatazka bihurtuz. Eraso horien aurka, hala ere, eskola erresistentziak sortzen dira. Teorialari hauentzat, beraz, hezkuntza ez da erreproduzitzen den gertaera soila, determinatua eta aldaezina dena, gizartean aldaketak sorraraz ditzaken tresna ere bada.


Gatazka horien sorburua, bestalde, hezkuntza sistemak bermatzen dituen hiru funtzioetan akumulazioan, legitimazioan eta produkzioan ) aurkitzen dute (Apple). Horregatik, hezkuntza sistemaren helburua da, hain zuzen


ere, talde boteretsuen (edo hegemonikoen) funtzio ekonomikoa eta funtzio ideologikoa, naturala eta legitimoa bezala agertzea. Funtzio ekonomikoari dagokionez, klaseen araberako sailkapena eta prestakuntza profesionala bermatu nahi da; funtzio ideologikoari begira, berriz, ordena ekonomiko horren legitimazio soziala, eta Estatuak behar dituen kohesioari eta identitateari eustea. Naturala eta legitimoa esatean, eskolak erreproduzitzen duen ezagutza motaz ari gara, hots, ezagutza legitimoaz.


Ezagutzaren multzoan zati bat soilik da legitimoa, baliagarritzat edo ofizialtzat hartua dena. Bestalde, ezagutza zati hori legitimo bakartzat hautatzen duen taldeak alboraturik edo kanpoan uzten ditu multzoaren gainontzekoak, ezagutzak ere badirenak. Eta horrela, aukeratzen den ezagutza talde baten


eta ideologiaren araberakoa da; aukera kulturala baino ez da. Arbitrarioa da, hautatua, gainbaloratua, baina eskolaren bidez legitimatua, eta, horregatik, eskolako edukietatik kanpo geratuko dena, diskriminatua izango da: azpibaloratua.


Legitimazio prozesu horren naturaltasunean Kapitalak (talde hegemonikoak) eta Estatuak badute zer esanik. Bien interesak sinbiosi edo trukaketa berean elikatzen dira. Kapitalak botere ekonomikoa du, baita botere ideologikoa eta goi mailako klasearen autoritate morala ere. Zer du Estatuak? Botere antolatua, hezkuntza azpiegitura arautua eta aurrekontuen dirua ditu. Interes trukaketa horren ondorioz, lehenak gizarte zibilaren homogeneizazioa lortzen du eta, besteak, hezkuntzaren monopolioa. Horregatik, talde bien interes uztarketa hezkuntza sistemaren bidez gauzatzen da, helburuz eta edukiz curriculum ofizialean agertuz, eta ikasleei zein irakasleei helarazten zaien testu liburua bitarteko delarik.





Estatuen curriculumak Euskal Herrian


Teorizazio hori Euskal Herrira ekarrita hezkuntzaren historiak erakusten digu 1806an Unibertsitate Napoleonikoa Iparraldean ezarri eta, haren ereduari jarraituz, 1857an Moyanoren Legea Hegoaldean ezarri zitzaigula. Lehena, Napoleonen kutsu inperialistarekin ezarria zen, hezkuntza sistema bakarra, lurralde osorako, frantsesez eta egitura hertsiki zentralistarekin. Haren parean, Hegoaldean, egitura hertsiki zentralistarekin, gaztelaniaz, lurralde osorako, hezkuntza sistema bakarra, burgesientzako xedeak arautuz eta gutxiengo gobernarien ideologiak ezarritako legea Moyanoren legea dugu. Hor ikusten dugu, lehenengoz, Kapitalaren interesak eta Estatuarenak elkartzeko joera, hezkuntza sistemaren bitartez, alegia: "Hezkuntza homogeneoa" behar zuten sistema arautuaren bidez: batasun nazionala bermatzeko (hizkuntzaz eta kulturaz) eta orduantxe sortutako Estatuak ezarritako identitate berria eraikitzeko (industrializazio aroko beharrizan sozial eta ekonomikoei begira zegoena). Osteko hezkuntza legeak ez dira aldatu. Iparraldean hezkuntza gatazka laikotasunaren inguruan bildu da, eta Hegoaldean, publiko eta pribatuaren arteko dikotomian. Euskal Herriak ez du izan ez hitzik ez presentziarik araubide horietan. Hezkuntza homogeneo horren bidean, hala ere, protagonista isildua izan da, baina, ez isila.


Lehen adierazi dugun bezala, hezkuntza sistemaren bitartez erreprodukzioa ez da hain determinatua. Erreproduzitu egiten da, baina baita produzitu ere, bertatik barrenetik. Erresistentzia gisa erantzuten da, gehienetan, zeren Kapitala eta Estatuaren arteko oreka


apurtzen da gizarte zibilaren interesek erantzunik ez badute. Horren lekukoa da, euskaltzaleek, bat eginik, Estatua albo batera utzita ernatu behar izan dituzte euren egitasmoak. Batetik, gizarte zibilean eta, bestetik, euskal intelligentsia kultural, politiko zein ekonomikoarekin bat eginik. Horren emaitza dira, adibidez, eskola elebidun gisa 1925ean Bizkaian sortutako Auzo Eskola, oso fokalizatua baina sustrai sendokoa


edo, ostean, 1925-36 bitartean, loratu zen Etxe eskola, hedadura handikoa baina ia hil zorian geratu zena gerraren garaian eta, 1960tik aurrerako Ikastola, berreskurapen nazionalari begira egitasmorik iraunkorrena eta herrikoiena. Hala ere, egitasmo horiek, zoritxarrez, oraindik ez dute hezurtu hezkuntza sistema propioa Euskal Herri osorako.


Gaur egun ere, 1. grafikoan adierazten dugunez, Estatu bien curriculuma ez da orientatzailea, arautzailea baizik, arautzailea edukiaren gainean eta testu liburuen onespenaren gainean. Iparraldean eta Hegoaldean, Estatu bien joera hori ez da aldatu, tesian luze adierazi dugun moduan. Nahiz eta, Hegoaldean, Erkidegoak euskararen inguruko eduki gehiago, eta, hizkuntza trataera berezitua bideratu, eta, honek testugintzan eragin zuzena izan, curriculuma, LOGSEaren menpean eraiki behar dute Nafarroak eta EAEk.


Curriculumeko edukia diziplinatan banaturik agertu izan ohi da, historikoki bi joera nagusitu direlarik. Batetik, hegemonikoak, ezagutza zientifikoa jainkotzat hartzen du. Ezagutza unibertsal eta zientifikoaren izenean, ez du aintzat hartuko, ez landuko, gizabanakoak (komunitateak) berezkoak dituen kultur eredua eta hizkuntza. Aurkako joerak, berriz, ingurune hurbiletik ezagutzak hartuz, espazio hurbila babestu edo gorde nahi du -pentsamenduak, sentimenduak, hizkuntza, identitatea...-. Tradizio biak Ingurune Arloan aurkitzen ditugu, baina hegemonikoa da nagusia bai kantitatez bai kalitatez, Estatuak beretzat gordetzen baitu bere izaeraren zatirik handiena, kantitatez eta kalitatez, beste arloekin konparatuz gero.(ikus 1. grafikoa)





Testu liburuen edukiaren azterketa


Edukiak garrantzia handia hartzen du testu liburuan, kulturaren ardatza delako eta izaera soziala zein politikoa duelako. Guk ingurune hurbilean, Euskal Herrian, lana, ekonomia eta zientzia, eta teknikaren garapena nola islatzen den argitu nahi dugu, zeren Intxaustik dioen moduan"lanaren bideak irekiz mamitu da Euskal Herria, herri-herriaren zuztarretik. Hein handi batean, lanbideok eman diote europar jitea gure herriari, lanerako asmatu, hartu nahiz zabaldu dituen tekniken bidez. Eginahal horretan jantzi da herriaren nortasuna". Eduki mota hau


ere, zientzia eta teknologiarekin lotura duena, testu liburuan agertzen da. Baina ez edozein eratan, testu liburua tresna didaktikoaz gain ideologikoa delako. Horregatik, ikuspuntu horretatik begiratuta, testu liburua Estatuaren eta irakaslearen artean kokatzen dugu. Lehenik, curriculum ofizialaren onespenari zor dio bere izaera, ondoren argitaletxeei. Testu liburuan dagoen edukia, argitaletxeak egindako irakurketaren araberakoa da, edukiaren gaineko


ikuspuntu desberdinak agertuz. Irakasleak, curriculumaren bertsio bat aukeratu eta erabili baino ez du egingo.


Erabilera horren eraginak ikastetxea


eta familia ukitzen dituen arren, guri bereziki interesatzen zaigu ikasleengan duen eragina. Testu liburuak eta argitaletxeak eragin zuzen-zuzena izango dute ikaslearen garapenean eta


identitatean, kultur eredu uniformeak proposatzen dituztelako.


Testu liburuak eztabaida eta ikerketa bide asko sortu ditu aspaldian esparru akademikoan. Gure arteko lanetan sakonduz era askotakoak direla


ikus daiteke. Historiari buruzko edukia, deskribapen orokorrak edo garapena azaltzen duten arren, Euskal Herriari dagokion edukien artean zientzia eta teknologiari buruzkoa zer eta nolakoa den planteatu beharra ikusi dugu, aurretik ez baitago argituta. Curriculum ofiziala argitaletxe guztientzat bera da, baina edukiak modu desberdinean


agertzen dira: batzuk Euskal Herriari lotuak eta beste batzuk Estatuari.


Euskarazko ekoizpenaren garapena ikusirik, hiru epe edo aro mugatu ditugu gure azterketarako. Lehenengoa (1876-1974) Iparraldetik abiatzen da. Epe honetakoak dira Bizkaiko Auzo eskolak eta lehenengo ikastolak. Eusko Jaurlaritza sortzen da eta, amaieran, euskararen batasuna gauzatzen da eta Gordailu eta Iker talde pedagogiko berritzaileak sortzen dira. Bigarrenak, 1975tik 1991ra doanak, gorakada handia ekartzen du. Elkar, Erein edo Ibaizabal argitaletxe komertzialak sortzen dira, talde pedagogikoak desagertuz. Hegoaldean, euskararen zein euskarazko irakaskuntza arautzen da eta euskarazko ikasmaterialari sekulako bultzada


ematen zaio. Sasoi honetan hasten dira estatuko argitaletxeak euskaraz ere


argitaratzen. Hirugarrenean, 1992-2000 bitartekoan, Hegoaldeko lege aldaketak eskolarako liburu asko argitaratzea dakar -gehienak kanpoko argitaletxeen eskutik- eta Iparraldean ere,


IkasBiren eskutik, euskaraz argitaratzen dira batzuk, argitaletxe frantsesetatik moldatuta. Egoera honetan indartzen eta gizarteratzen da euskal curriculumaren aldeko aldarrikapena.


Hiru irizpide soziologiko horien arabera, gure laginaren 70 testu liburuak sailkatu ditugu, hiru arotan, alegia. Euretan guztira 13.310 orri irakurri eta 22.228 ikono neurtu, kokatu eta deskribatu ditugu edukien hustuketarekin batera. Edukien artea Ingurunearen Ezaguera , eta bere pareko Geografia, Historia, Zientziak eta teknologia aukeratu ditugu, arlo horretan lantzen direlako ikaslearen ingurune hurbilari dagozkion ezagutzak, eta Euskal Herria bera, eduki moduan lantzen duen arloa delako. Gai hauek 11 urteko ikasleek lantzen dituzte, Hegoaldeko Lehen Hezkuntzako 5. mailan eta Iparraldeko hirugarren zikloko CM2an. Guk, euskaraz argitaratu dena hartu dugu oinarritzat, nahiz eta Euskal Herriko eskoletako egoerak behartu gaituen gaztelaniaz eta frantsesez ekoiztutako batzuk aztertzera.


Edukia aztertzeko jarraitu dugun prozedura talde (Bilbao & Ezkurdia & Perez) lanaren emaitza da, bakarrean


ezinezkoa izango baitzen hainbeste datu biltzea. Arlo formalerako erabilitako kategoriaz gain, beste berrehun kategoria erabili ditugu edukien izaera mugatzeko. Gero, gutariko bakoitzak, gaiaren araberako datuak erabili ditu. Gure kasuan, idatzizko mezua eta ikonografikoa, biak aztertuta lanbideak


ezaugarritzeko erabiltzen diren aldagaiak agertuko ditugu, eduki hauen maiztasuna alde batetik eta, argitaletxeek ematen dieten izaera, bestetik, argitu arte.


Aipatu berri dugun laginean eta ikonografiari dagokionez, esparru tekno-ekonomikoa da gehien agertzen dena esparru geografikoaren ostean. Lanbidearen deskribatzaileari, hala ere, garrantzi desberdina ematen zaio testu liburuetan hizkuntzaren arabera eta aroen arabera. Presentzia gehien bigarren aroan ematen zaio beti ere, hiru hizkuntzatan, ordutik hona frantsesez idatzizkoetan agerpena areagotuz.


Lanbidea ingurune fisiko/naturalari, ekonomiko eta historikoari lotua


ikusi dugu, batik bat. Ikuspuntu historikotik begiratuta 1. aroko testu liburuetan Aro Modernoan kokatzen dira lanbideen adierazpen erdiak. Bigarren


arotik aurrera, berriz, Erdi Aroan. Egungoetan ere, kasu erdiak hor kokatzen dira. Harrigarria da, horregatik, Aro Garaikideari, espresuki egiten zaion erreferentzia gutxi. Erdi Aroan agertzen diren lanbide gehienak, bestalde, ermandadeei eta lanbide elkarteei lotuta daude, Europako hiri edo burguen sorrerarekin batera. Esan dezakegu, iraganean kokatzen direla testu liburuetako lanbidearen adierazpen gehienak, lautik hiru, behintzat.


Paisaia da lehen aroko testu liburutako lanbideen kokagunea, joera hori urteak pasa ahala nabarmen jaitsiz. Eszenaka agertzen dira lanbideak -jardueraren bidez eta modu estatikoan, gehienetan-, zertan ari diren lanbide horietakoak agertu nahian edo. Agertze era horrek ordezkatu du prozesuen bidez lanbidea agertzeko modua. Prozesuak gero eta gutxiago erabiltzen dira eduki horiek lantzeko eta, beraien ordez, modu atomizatuak edo zatikatuak ugaritzen dira testu liburuko ikasgaietan.


Lehen aroko testu liburuetan auzoan kokatzen da lan mundua, baserrian ere bai eta herrian, %17,64, %5,35 eta %1,78 kasutan, hurrenez hurren. Ingurune hurbilak du, beraz, adierazpen handia lanbideekiko. Bigarrenean, kaleak eta hiriak dute lehentasuna, %0,58 eta %0,98ekin. Hirugarrenean, berriz, kalea da lanbideen gunea, bai Erdi Aroko erreferentzietan -burguari ematen zaion garrantziagatik- bai Aro Garaikidekoetan. Kaleari hiriak jarraitzen dio lanbidearen agerpenari kutsu urbanoagoa emanez. Kaleak %5,02ko agerpena du, hiriak %1,14koa eta baserriak, %1,11koa soilik.


Aipatu ditugun eszenetako pertsonak direla eta, gizonezkoaren nagusitasuna jaitsi da nabarmen -%71,4tik %59,6ra eta, egun, %26,8an kokatua dago-; emakumezkoarena ez da igo horrenbeste -%7,14tik %3,51ra eta,


egun, %10,7ra heltzen da-, baina talde mistoaren agerpena, berriz, asko igo da, %21etik %37ra eta, azkenik, %63ra. Horregatik, gizonezkoaren jaitsiera hori andrazkoarekiko erlatiboa dela uste dugu. Talde mistoaren eszena horietako osagai garrantzitsuak dira haurrak, helduak, eta gutxiago, zaharrak. Eszenatako pertsona horiek sarri agertzen dira euren ospeari lotuak, hots, pertsonaia gisa. Agerpen mota hori, hala ere, gutxituz joan da aroz aro -%14,28tik %57,14ra eta hirugarren aroan %28,57ra pasaz-. Egungo testu liburu


etan oraindik ere, lautik hiru kasutan gizonezkoaren adierazpena dugu; beste laurdena, talde mistoari dagokio. Pertsonaiaren erabilera ez da hizkuntzez bereizten, argitaletxez baizik. Adibidez, Erein eta Santillana argitaletxeek asko erabiltzen dute pertsonaiaren errekurtsoa, 2. aroan batik bat. Biek, pertsonaia erdiak testuinguru erdal ez-estatalean kokatzen dute, baina gainontzekoak identifikazio esparru desberdinetan. Ereinek Euskal Herrian kokatzen dituen bitartean Santillanak esparru estatalean kokatzen ditu.


Gizarte klaseari begira langileak bigarren aroko testu liburuetan du adierazpen altuena, sasoi honetako industria erreferentziak ere sarriago egiten direlako. Egun, hala ere, langilea gero eta gutxiago agertzen da lanbideari lotua. Langileari dagokionez, bilakaera nabarmena da: lehen aroan langilea Euskal Herrian kokatzen da edo bestela ingurune estatalean -gaztelaniaz zein frantsesez idatzitako testu liburuetan-. Urteak pasatu ahala estatalari lotzeko joera ez da galdu, bestea bai, zoritxarrez. Langilea, horregatik, azken bi aroetan estatal munduan kokatzen da, batik bat. Goi klaseko Jaun-andrea eta Jauntxoren agerpena nabarmena da


iraganeko erreferentzia historikoetan, lehen esan bezala, lanbidea Erdi Aroko burguen sorrerari lotzen baitzaio, gehienetan. Lanbidea, ekonomia eta langilearen deskriptoreak beti ez dira batera agertzen. Lanbidea bai baina ez beti langile erreferentziari lotua, ezta


ekonomiaren esparruari lotua. Industrialgintzako langilea da, beraz, lanbideari zein ekonomiari gehien lotzen zaion adierazlea. Industrialgintzaren


erreferentzia gehienak, bestalde, ez dira zehazten nongoak diren eta zehatzekotan, testuingurune estatalean kokatzen dira %54,50ko ehunekoarekin.


Sektoreak , hala edo honela, sarri erlazionatzen dira lanbidearen deskribatzailearekin ikonoen bidez. Gaur egungo testu liburuetan, lanbidearekin lotua gehien agertzen den sektorea nekazaritza izanik, testuinguratu gabe agertzen da edo bestela, testuinguru estatalari loturik. Testuinguru estatal honetan, bestalde, sektore gehienek dute


adierazpen altua, hezkuntzak izan


ezik. Horregatik, euskal testuinguru soziohistorikoan ez dago sektorerik nagusi denik. Testuinguru juridikoa besteekin alderatuz gero -zehaztu gabeko egoerak konparaketatik kanpo utziz gero-, ageri da merkataritza, osasungintza eta hezkuntza direla sektorerik aipatuenak. Hirugarren arotik ikusita, gorazko joera dago honakoetan: komunikabidean, aisialdian, kulturgintzan, ikuskizungintzan (zirkoan, kiroletan...), hezkuntzan (eskolan edo


ikerkuntzan...) eta merkataritzan (Estaturi zein Erkidegoari atxikitutako esparruan). Nekazaritza, lehen aroan, sektorerik garrantzitsuena eta aipatuena dela ikusten dugu. Gaur egun ere bai, baina ez lehen bezala, oraingoan ez zaio lotzen baserriaren munduari baizik ustiapen industrialak sortu dituen negutegiei, lur moten sailkapenei eta uztei eta merkataritzari. Garraiogintzak, egun, hirugarren aroan, agerpen gutxiago du. Lehen aroan garapen industriala garraioari eta garraiobideei lotzen bazitzaien, orain garapen teknikoa zein teknologikoa hedabideen inguruan kokatzen da, eta baita astronautikaren alorrean ere. Horregatik,


Unibertsoarekin lotura zuzena duten lanbide erreferenteak sarriago ikusten dira gure ingurukoak baino. Ikasleak unibertsoa baino gertuagoa duen Euskal lurraldeari dagokionez, hiru arotako testu liburuetan ez da behin ere


agertzen loturarik aipatu honako osagaiekin: Baskonia, Euskal Herria, Ipar edo Hego Euskal Herriarekin. Esparru hurbileko aipamenetan Euskal Herriko lurraldeek ez dute agerpenik, Bizkaiak


eta Gipuzkoak salbu. Araba, Nafarra, Lapurdi, Zuberoa edo Nafarroa Beherea ez dira inoiz agertzen lanbide deskribatzaileari loturik. Lanbidearen eta ekonomiaren arteko loturari dagokionez, bestalde, hainbat kasutan, ez dute inolako harremanik erakusten. Agertzen denean kutsu soziokulturala baino gehiago politikoa ezartzen zaiola uste dugu eta, kasu horietan, lanbideak ekonomia estatalari eusten dio,


ekonomia beti Estatuaren osagaitzat hartzen delako. Horrela ez bada, izaera hori estatuaren antolamendu autonomikoari ezarriko zaio. Dena den, kasu bietan, ekonomiak testuinguru hegemonikotik edaten du, ez testuinguru soziohistorikotik. Horrez gain, estatalaren aipamena egiten denean


ekonomikoa eta industrial izaera batera agertzen dira erlazio baikorren bidez.


Ekonomia deskribatzailea bera soilik aztertze ildotzat hartu dugunean, honako egoera islatu da. Testu liburuetan adierazpen gutxiago daude ekonomiaz lanbideaz baino. Ekonomia deskribatzailea argazkiz, grafikoz eta taulaz agertu arren, maparen bidez adierazten da. Sektoreei begira eta


ekonomia deskribatzaileari loturik, hirugarren aroko testu liburuetan hartzen dute agerpenik nabarmena honako sektoreek: nekazaritzak, abeltzaintzak, meatzaritzak, aisialdiak, merkataritzak, garraioak, kulturgintzak eta janarigintzak. Gainera, ekonomiaren deskribatzaileak izaera industriala hartzen du hiru arotako testu liburuetan.


Ikonografian espreski erreferentzia horiek egitean Hegoaldeko lurraldeak agertzen dira, 2. aroan. Ez Iparraldekoak. Egun Bizkaiari ia erreferentzia bikoitza egiten zaio eta Gipuzkoari haren erdia. Beste lurraldeak, ikonografikoki ez dira aipatuak. Ekonomia lurraldetasunetik ikusita egoera honela da: Euskal Herriak gero eta erreferentzia gutxiago du; egun %14,63koa baino ez. Espainiak ere gutxiago du, baina Euskal Herriak baino gehiago, %19,51a. Frantziak ere agertze maila gutxiago du egun, %12,91 soilik, baina erreferentzia gehienak, lehen eta


orain, frantsesez idatzitako testu liburuetan agertzen dira. Azpimarratzekoa da Autonomia Erkidegoen datuak bigarren arotik aurrera EAEri lotuta agertzen direla, %5,31tik %42,68ra pasatuz eta, hirugarrenean Nafarroako Foru Komunitateari ere lotzen zaiola, %18,29 ehunekoarekin, hain zuzen.


Egun, beraz, lurralde antolamendu politiko horiei lotzen zaizkie ekonomiaren aipamen gehienak; Iparraldea ia ez da aipatzen eta Hegoaldea gero eta gutxiago, %4,87a bakarrik.





Edukiei ematen zaien zentzua


Euskal Herriaren zientzia eta teknologia edo lanbideei buruzko datu hauek garrantzizkoak izanik ere, eduki horri ematen zaion zentzua non lekutzen den adieraztea funtsezkoa da gure ikuspuntutik. Sei adierazle erabili ditugu horretarako: euskal historikoa (Euskal Herriaren errealitate historikoari dagokion ingurune soziokulturala adierazten duena); euskal juridikoa (Estatuaren menpeko antolaketa juridiko-administratiboa islatzen duena); nahasia (aurreko esparruen nahastea agertzen den kasuetan erabilia); erdal (kanpoko herrien


erreferentzia ematen duena); estatala (Frantzia edo Espainiako estatu-nazioekiko identifikazioa islatzen duena); eta zehaztu gabekoa (edukiak


inon lekutu barik agertzen direnean erabili izan duguna). Gure aztergaiari dagokionez2. grafikoak edukia lekutzeko egoeren zehaztasuna argitzen digu:


Lanbidea, lehen aroko testu liburuetan euskal esparru historikoan kokatzen da kasu erdietan, estatalean eta zehaztu gabekoan aipamen nabarmen handiagoz. Ez da esparru juridikorik


agertzen ezta nahasirik ere. Bigarrenean, adierazpen hori erabat aldatzen da. Lanbidea esparru estatalean eta, batez ere, inon zehaztu gabeko horretan kokatzen delarik. Erkidegoaren adierazpen horrekin batera, euskal testuinguruak nahasteko joera agertzen hasten da, hirugarrenean joera hori harik eta markatuago ageriz. Egun lanbidea ez da euskal testuinguru historikoan kokatzen, bai juridikoan edo nahasian,


eta batik bat, ingurune estatalean, baina lanbidearen benetako tokia zehaztu gabekoaren esparrua da, ia 10 kasutik 7tan.


Ekonomiaren deskriptoreak, berriz, lehen aroan ia adierazpen osoa esparru estatalean dauka, bigarrenean gutxiago eta, hirugarrenean adierazpen gehienak kokatzen dira bai esparru estatalean bai esparru juridikoan; sasoi horretan erreferentzia nahasiak ugaritzen dira aurreko aroekin konparatuz gero. Ia ez dago Euskal Herriari lotutako ekonomia adierazpenik.


Arestian aurreratu bezala, argitaletxeek ez dute era berean jokatzen deskriptore hauekiko edota lan munduari loturiko besteekiko. Mugak muga,


oraingoan soilik lanbidearen eta ekonomiaren deskriptoreekiko joerak konparatuko ditugu 3. aroko testu liburuetan, horretarako ondorengo 3. grafikoaren adibideak erabiliz:(ikus 3. grafikoa)


Hirugarren aroan argitaletxe gehienek zehaztu gabeko esparruan kokatzen dute lanbidearen deskriptorea,


Ereinek salbuespenez testuinguru soziohistorikoa soilik erabiltzen baitu. Ehuneko oso baxuetan kokatzen da lanbidea Euskal Herrian. Elkar eta Bruño argitaletxeek Euskal Herrian kokatzen dituzte hainbat datu. Anayak ere bai, baina honek besteek ez bezala, lanbide aipamenak esparru estatalean eta juridikoan kokatzen ditu. Esparru estatalean kokatzeko joera markatuagoa da Santillana, Vicens-Vives eta


Edelvives argitaletxeen kasuetan; horietan ere, esparru juridikoak presentzia handia hartzen du, Santillanaren kasuan nabarmen. Edebek eta SMek lanbidearen aipamena garbiki kokatzen dute esparru estatalean. Datu horiek grafikoaren eskuinekoekin -ekonomiarenak- konparatuz gero, jatorriz euskaraz sortu diren testu liburuek


ekonomiaren aipamena testuinguru historikoan kokatzen dute inolako nahasterik egin gabe. Bestelakoa da gainontzeko argitaletxeen jokaera. Horietan guztietan, ekonomia deskriptorearen zehazteak ekarri ditu ingurune estatalaren zein juridikoaren nagusitasuna eta egoera nahasia areagotzea. Anayak eta Santillanak aipamen batzuk testuingurune soziohistorikoan argi eta garbi kokatu arren, askoz presentzia gehiago eskaini diete gainontzeko testuinguruneei, hots, esparru hegemonikoari, juridikoari, estatalari eta egoera nahasiari.


Ikonografiaren datu hauek horrela emanak nahiko adierazgarriak badira, testu idatzian osotasuna edo esanguratasuna hartzen dute. Testuaren eduki azterketari ekin diogunean, diskurtsoaren eraikuntzaren barne antolamenduaren hainbat estrategia behatu ditugu. Artikulu honen mugak hala behartuta, diskurtsoaren eraikuntza orokorrari baino ez diogu ekingo une honetan. Ikus daitekeenez, euskaraz ekoiztutako testu liburuen egoera dikotomikoa da oraingo eta orain arteko joerak konparatzerakoan 4. grafikoak erakusten duenez. Orain artekoan (1. eta 2.


aroetan), testu liburuak Euskal Herritik Euskal Herrirako burutzen dira. Baserri giroan kokatzen dira lanbideak eta nekazal kulturan birkokatzen dira aurrerapen tekniko eta teknologikoa. Eguneroko beharrizanei lotzen zaizkie lanbideak, prozedura teknikoak, eskulanak, ohiturak, olerkiak, kantak, zein aurrerapen zientifikoak zein industrialak, baserri giro hori hiritarragoa agertu arren. Euskara euskal kultur biltegia da, balio euskaldunak agertarazten dituena, non herriaren garapena Aberriarenaz identifikatzen den. (ikus 4. grafikoa)


Gaur egun (3. aroan), berriz, curriculum estataletik (Erkidegoetan egokitutako horietatik) edaten dute testu liburuek. Lanbideak Erkidegoetan kokatzen dira eta garapen industriala haiei zein estatutuari atxikitzen zaio. Lanbideak eta prozedura asko burokrazian oinarriturik daude, Administrazioaren eta honen zerbitzuetako lan intelektuala eta eskulanaren arteko bereizketa agertuz. Bi erreferente hegemoniko horien artean ugaritzen hasi da testuinguru nahasia, non, euskalduntasunaren balioak ez diren zehatz eta tinko agertzen, bai, horrexegatik, horren ondoan garbi agertzen den eredu hegemonikoarenak. Horregatik, batean erro kulturala duen komunitatea aipatzen da eta testu liburuak Euskal Herri osorako ekoizten dira. Bestean, berriz, lan mundua erro politikoa duen Komunitateari lotzen zaio. Lurralde banaketa politikoa esparru geografikori, sozialari zein kulturalari aplikatzen zaio Euskal Herriaren entitate soziokulturala desagertuz doan bitartean. Horren kariaz, Iparraldean eta Hegoaldean testu liburuak berezituak daude, eta Hegoaldeari dagokionez EAErako


ekoizten dira batzuk eta Nafarroako Foru Komunitaterako beste batzuk.


Ondoriozta dezakegu, beraz, zientzia unibertsalaren izenean jakintza eta ogibide batzuk izendatzen direla, esparru hegemonikoan aintzakotzat hartzen direnak, batik bat. Goi mailako


ogibideak eta Estatuaren burokraziari loturikoak sarriago agertzen zaizkigu, herri xehearen bizibideak edo eginahalak baino. Unibertsaltasunaren izenean partikulartasuna eta herritar kultura alboraturik edo bigarren mailan geratzen da, beraien bidez lantzen den edukia erabat testuingururik gabe


agertzen zaigularik. Kontuan edukirik kultura gauza propioa dela -bestela ez da- eta unibertsaltasuna (Santamaria) bi modutara uler daitekeela, batetik, kultura orokor gisa, eta, bestetik, herritar kultura gisa, teknika eta zientzia, gure kasuan, eta oro har irakaskuntzan lantzen den edozein ezagutzak -unibertsala den heinean-, errealitate guztietatik edan beharko luke, baita partikularretik ere, bestela ez bailitzateke


izango ez zientzia, ezta unibertsala


ere. Bestalde, herri bakoitza unibertsalitatera ailegatzen bada bere historiak eta ohiturek markatzen dizkioten urratsetatik, batera bizi izan den euskal esperientzia hori bertaratu eta bertan kokatu beharko litzateke testu liburuen bitartez lantzen den curriculumean


ere. Gizakiak teknikaren bidez ingurunea -natura, objektuak, sustantzia materialak...- aldatzen badu bere bizi kalitateak hobetzeko eta beharrizanak


asetzeko, esan behar da horiek lantzeko bere teknika eta kultura propioak dituela, bereak; baina teknika eta kultura horiek artisautza eta aurrezientifikoen mailan agertzen baditugu, herri horren teknologia ukatu egiten da,


atzerakoitzat joz. Teknologia guztia teknika da, baina ez alderantziz, zeren teknologiak ezagutza zientifikoaren garapenari loturiko aurrerakuntza industrialari egiten baitio erreferentzia. Horregatik, lan munduaren adierazpen gehienak, hots, goi lanbideak (lan intelektuala zein burokratarena), aurrerapen teknikoa eta teknologikoa,


eta zientzialarien agerpena testuinguru hegemonikoan identifikatzen diren bakoitzean, gure herriaren lorpen intelektualak ukatzen dira. Hemendik ondorioztatzen dena da ekonomiarik ez duen herria, hots, produkzio sistema garatu batek eskatzen dituen zientzia, teknika eta teknologia ez dituen herria, herri atzeratua dela. Lan mundua ez bada identifikatzen euskal munduarekin, norbere kulturaren ezagutza atzerakoitzat jotzea lortzen da. Efektu bera indartzen da Euskal Herriari buruzko aipamen horiek, iraganean soilik kokatzen direnean, hots, esaten denean lehen bazituela baina orain ez.


Aipatu berri dugun arrazoian oinarriturik gaur egungo testu liburu gehienen edukiek Estatuan eta talde hegemonikoan dute sorburua. Testu liburua programa ofizialetara egokitzen da Hezkuntza Administrazioaren onespenari estuki loturik, baina argitaletxe batzuek kultura edukiak Euskal Herrian bertan kokatzen dituzte eta besteek, aldiz, testuingurune hegemonikoan kokatzen dituzte. Lehenengoak, joera soziohistorikoak, bere jatorrian


edo izaeran uztartu nahi ditu jakintza unibertsalak; hala ere, Euskal Herriko


ikasleen zati txiki batengana baino ez da heltzen -kontuan hartuz: argitaletxe kopurua, erdarazko ekoizpena, testu liburuen zabalkundea eta, hizkuntzaren araberako erabilera-. Bigarren joera, berriz, hegemonikoa da, hedatuena eta kanpoko argitaletxeek edo euren filialek ezarritakoa. Estatu boterearen balio ez-euskaldunak goiburu dituzten Autonomia Erkidegoen ikuspuntutik edaten dutenak ere badira: enbor etnikotik osagai zatikatuak sartu direlako, edota ezagutza eta kultura antolamendu politikoaren morrontzan agertzen direlako -gaiak jatorrizko hizkuntzan datozelako, nahiz eta geroago euskaraz agertu-.


Amaitzeko, gure ikerketaren sintesia eginez esaten dugu:


1) Euskaraz idatzitako testu liburuetan Euskal Herriko testuinguru soziokulturala desagertuz joan dela aroz aro XX. mendean zehar. Egun, testuingurua soziokulturala baino gehiago politikoa da, Estatu hegemonikoren


eredu politikotik edaten duena.


2) Gure eskoletako ikasle euskaldunak testu liburuen bidez euren identitatearen desjabetze kultural eta intelektual horretan hezten direla, desjabetze horren parean kultura hegemonikoaren balioak goraipatzen direlarik.


3) Testu liburuetan nagusitzen den egoera nahasiaren anbiguetatean (batzuetan Euskal Herrian, besteetan Erkidegoan, edo egoera nahasian) euskal eredu finkoa falta da. Horretan galtzaile suertatzen da gure ikasleen nortasunaren eraikuntza, hots, gure herriaren nortasun kolektiboa.








Bibliografia:


- ANGULO RASCO, J. F. : "El gato por liebre o la descentralización en el sistema educativo español", in Cuadernos de Pedagogía, 222 (1994), Bartzelona, 74-83.


- APPLE, M. (1986): Ideología y currículo, Akal Universitaria, Madril.


- APPLE, M.: Política cultural y educación, Morata, MadriL, 1996.


- APPLE, M.: Educación y poder, Paidós-Mec, Bartzelona-Madril, 1997.


- CHOPPIN, A.: Les manuels scolaires. Historie et actualité, Hachette Éducation, Paris, 1992.


- CHOPPIN, A.: "Los manuales escolares de ayer a hoy: el ejemplo de Francia", in Historia de la Educación, 19 (2000), Revista Interuniversitaria, Ediciones Universidad Salamanca, Salamanca, 13-37.


- DÁVILA BALSERA, P.: "Los libros escolares en euskera", in ESCOLANO, A. (Zuz.): Historia ilustrada del libro escolar en España. Del Antiguo régimen a la Segunda República, Fundación Germán Sánchez Ruipérez, Madrid, 599-620, (1997).


- DÁVILA BALSERA, P.; ERRIONDO KOROSTOLA, L.: "Los libros de texto en euskera", in ESCOLANO, A. (Zuz.): Historia Ilustrada del libro escolar en España. De la posguerra a la reforma educativa, Fundación Germán Sánchez Ruipérez, Madrid, 519-546,(1998) .


- FERNANDEZ, I.: Oroimenaren hitza. Ikastolen historia 1960-1975, UEU-Udako Euskal Unibertsitatea, Bilbo, 1994.


- GOODSON, I. F.: Historia del curriculum. La construcción social de las disciplinas escolares, Pomares-Corredor, Bartzelona, 1995.


- HABERMAS, J.: Teoría de la acción comunicativa, Ed. Cátedra, Madril, 1989.


- INTXAUSTI, J.: "Euskal ola zaharrak" in Askoren Artean: Lur eta gizon, Euskal Herria, Jakin, Oñati, 309-338, (1974).


- IZTUETA, P.: Intelligentsia kimatuaren orbelak, Kutxa Fundazioa, Donostia, 1996.


- IZTUETA, P.: Hezkuntza, Hizkuntza eta Boterea Euskal Herrian, Utriusque Vasconiae, Donostia, 2000.


- JOHNSEN, E.: Libros de texto en el caleidoscopio. Estudio crítico de la literatura y la investigación sobre textos escolares, Ediciones Pomares-Corredor, Bartzelona, 1996.


- KEMMIS, S.: El curriculum: más allá de la teoría de la reproducción, Morata, Madril, 1993, (1988, 2. argit.).


- SANTAMARIA, C.: "Unibertsitateko kulturaz", in Jakin, 1 (1977), Jakin, Arantzazu, 67-71.


- ZABALETA IMAZ, I.: Euskal nazionalismoa eta hezkuntza (1895-1923), Doktore-tesia, Euskal Herriko Unibertsitatea, Donostia, 1998.