ANGEL PEREZ GOMEZ
Zer ekarpen egin diezaioke NEUROZIENTZIA KOGNITIBOAK hezkuntzari?
Neurozientzia kognitiboak, gaur egun, oinarri sendoa eskaintzen die hezkuntzaren munduko ikerketei eta praktikei. Izan ere, jakitearen, sentitzearen eta egitearen barne-dimentsioa nola eraikitzen den eta nola funtzionatzen duen ulertzeko balio du. Hauek dira neurozientzia kognitiboaren oinarrizko lau alderdi nagusiak:
1. Garunaren eta giza adimenaren plastikotasuna ia-ia mugagabea da: garuna plastikoa da, ikasteko sortua da; eta, ingurunearekin dituen interakzioen arabera, aldatu egiten da. Hori ez da haurtzaroan soilik gertatzen: garunak bizitza osoan zehar du ikasten jarraitzeko aukera, aurrez dituen konexioak zabalduz edo aldatuz, edo konexio berriak sortuz. Ingurunean gertatzen diren aldaketetara malgutasunez egokitzeko prestatuta dago gizakia.
2. Garuneko mekanismo eta konexio gehienak kontzientziaren azpian kokatzen dira: hau da, modu automatiko eta ohikoan gertatzen dira, bai pertzepzioari dagozkionak, bai portaerari eta erabakiak hartzeari dagozkienak. Sare horrek, ohituraz eta mendetasun ez-kontzientez osatuta dagoenez, pertsonen bizimodua baldintzatzen du, eta oztopo ere bilaka daiteke. Habitus edo gelstat kontzeptuekin du lotura. Pentsatzen, sentitzen eta egiten dugun hori sozialki, moralki eta pertsonalki legitimatzen duten kontaketak hartzen eta baliatzen ditugu, gure habitus-en sare hori babesteko eta indartzeko.
Mende erdi baino gehiago pasatu dugu inkontzientea alboratzen, baina badirudi gaur egun argi geratu dela gure jakintzaren zati handi bat inplizitua, ezkutukoa eta inkontzientea dela. Deliberazio kontzientetzat hartzen denak lotura txikia du unean uneko gertaerak kontrolatzeko gaitasunarekin; aitzitik, erlazionaturik dago aurrez planifikatzearekin, patxadaz erabakitzearekin eta ondoren ebaluatzearekin.3. Zirrarak eta arrazoia banaezinak dira: zirraretan arrazionaltasuna dago, eta arrazoian sentiberatasuna. Neurozientzia kognitiboaren eremuan egin diren azken azterketek erakusten digutenez, pertsona zinez adimentsuak ez dira haragitu gabeko garun hutsak, zirrara neutraletatik funtzionatzen dutenak, baizik eta beren interesekoak diren egoerekin benetan konprometituriko pertsonak, pasioz eta balioz beteak. Intuizioek eta zirrarek modu isilean bideratzen dute ikaste-prozesuaren, erabakimenaren eta portaeren intentsitatea eta zentzua.
Bizirik irauteko, inguratzen gaituen mundua banatu egiten dugu, onuragarri eta kaltegarri kontzeptuen arabera. Gizakiak inguratzen duten gauzak berarentzat onak edo txarrak diren jakin behar du, eta, hein handi batean, hortik datorkio ikasteko grina; beraz, gure esperientzia ez da neutroa izango.4. ‘Ulertu eta egin nahi dugunaren arabera’ ulertzen eta egiten dugu: zirraren munduarekin lotura estuan agertzen zaigu nahien eta intentzioen eremua. Eremu horrek kontzientziaren beharrik gabe funtzionatzen du: gure garuneko zirkuituetan iltzatuta dago, aurrez izandako bizipenen eraginez. Horrekin lotuta, giza arretaren garrantzia erabakigarria eta paradoxikoa da. Davidson-ek garatutako arreta itsua-ren kontzeptua nabarmendu nahi nuke: zeregin batean jartzen badugu arreta osoa, gainerakoa sumatzeko gaitasuna galdu egiten dugu. Ez da erraza, normalean, ikasketetan eta lanean arrakasta dakarkigunak, arreta kontzentratu itsuak, alegia, aldi berean mugatu egiten gaituela onartzea. Baina munduari begiratzeko dugun moduak baztertu egiten du errealitatearen zati handi bat. Gure arreta bereganatzen duen horrek, alegia, ikasketek edo lanak, gure pasioek eta ekintzek, aldatu egiten dute gure garunaren biologia. Gure arretaren gatibu gara: ikusi nahi dugun hura ikusten dugu.
Finean, neurozientzia kognitiboaren eremuan egun egindako ikerketek agerian utzi dute kontzientzia inkontzientea-ren garrantzia, baita gure “pilotu automatikoa” berreraikitzeko beharra ere, modu erabakigarrian eta etengabe abian baita, kontzientziaren beharrik gabe. Baina pertsonaren baitan gertatzen diren prozesuetan arreta berezia jartzeak paradoxa batera garamatza. Izan ere, zenbat eta gehiago ulertu garunaren funtzionamendua, orduan eta behar handiagoa dugu norbanako horren testuingurua eta biografia ezagutzeko, norbanako hori ulertu ahal izateko.Pertzepzio-, interpretazio-, balorazio- eta erreakzio-ekintza horiek, kontzientearen azpian kokatzen direnak, inkontzientzia kognitibo gisa izendatzen hasi gara, inkontzienteak izanagatik era berean kognitiboak eta arrazionalak direla adierazteko. Badirudi, beraz, gutxieneko konplexutasuna duten prozesu psikologiko guztietan daudela osagai automatikoak eta osagai kontzienteak.Mekanismo inkontzienteak hezkuntzan
Hezkuntzaren zeregina kontzientzia sortzera eta garatzera mugatzen bada, eta aintzat hartzen ez badu mekanismo inkontzienteek duten esku-hartze erabakigarria, miopia pedagogikoa izango da hori, nire ustez, eta behin eta berriz errepikatzen diren hezkuntza-porroten erantzule ere bai, hein handi batean. Eskola arruntetan, normalean zirrarak osagai subsidiariotzat hartzen dira, kontrolatu beharreko faktoretzat, ikaste-prozesua eten ez dezaten; kognizio on eta objektiboaren antagonista gisa hartzen dira. Errealitatean, ordea, zirrarak ikaste-prozesuaren funtsezko osagaiak dira. Ikasle estrategikoek eskema intuitibo indartsuak garatzen dituzte: esperientziatik datozenak, aurrez izandako harremanetan sortuak, ikerketa- eta hausnarketa-prozesuetan edo horien ondoren eginiko ebaluazioetan finduak. Eskema horiek ikaste-prozesuaren, erabakimenaren eta portaeraren norabidea zehazten dute. Izan ere, gure subkontzientean dauden zirrarek hartzen ditugun erabaki guztiak baldintzatzen dituzte. Beraz, bai gorputzak bai garunak, biek, lotura estua dute gizakiaren ikaste-prozesuarekin.Horrenbestez, neurozientzia kognitiboaren eremuan eginiko ikerketek erakusten digutenez, ezin ditugu luzaroago justifikatu gogoa eta gorputza bereizten dituzten praktika edo teoria pedagogikoak. Zirrarek kutsaturiko arrazoiaz baino areago, kognitiboki informaturiko zirrarez hitz egin behar genuke. Giza garuna ez baita kalkuluak egiteko makina, pasiorik gabea, objektiboa eta neutroa, erabaki arrazoituak hartzen dituena gertaeren analisi hotza egin ondoren; ezer baino lehen, gizakia instantzia emozionala da, bizirik irauteaz kezkatua, atsegina bilatzen duena eta sufrimendua eta mina baztertzen dituena. Zirrara eta arrazoia ez dira antagonistak; aitzitik, elkarlanean aritu ohi dira. Sortzen dizkiguten zirraren arabera onartzen edo baztertzen ditugu ideiak, egoerak edo pertsonak. Beraz, arrazoizkotasun berri bat behar dugu, sakonagoa, garunaren funtzionamenduaren inguruan ditugun jakintzak barneratuko dituena; onartuko duena garunak kortex erreflexiboaren (pentsamendua) eta amigdala erreflexuaren (zirrarak) etengabeko elkarrizketaren bidez funtzionatzen duela, besteak beste. Arrazoizkotasun berri bat, ni-a berreraikitzea, gure habitus-ak berritzea, norbanakoaren hazkunde autonomorako gakoa dela ulertuko duena; bestela esanda, nik heztea esaten dudan horretarako. Izan ere, norbanakoa haz dadin, zalantzan jarri eta erlatibizatu egin behar ditu jakintzarako, sentitzeko eta ekintzarako dituen tresnak, eta bere esperientzien eremua zabaldu egin behar du; ikasteko komunitateetako ekintzetan, hausnarketetan, eztabaidetan, proiektuetan, ikerketetan... parte hartu behar du.