PRECIADO, Txema: Eskolak ongi erakusten al du koloreak ikusten?
2003-12-01
"Kolorearen pertzepzioa: ikasgelan duen eragina" Hik Hasi 75. zenbakian irakurri nuen eta koloreak ikusteko zailtasunak dituen ikasle kopuru bat badagoela aintzat hartu behar dugula ohartarazten gaitu. Kolore hautemate fenomenoa aztertu nahian, koloreak ikuspuntu fisiologikotik aztertzera pasatzen da ("kolorearen pertzepzioa begiaren erretinan dauden 'kono' izeneko zelula batzuei esker gauzatzen da"), ohiko patologiak aipatzeko gero. Eta artikuluaren izenburuan ez ezik, aldizkariaren azalean zein aurkibidean kolore hitza pluralean etortzea ikuskera baten isla ez ote den nago.
Dena den, bere baitan artikuluak duen balioa gutxiesteko inongo asmorik gabe, neuk, ordea, zailtasunak dituztenek kopuru ikaragarri handiagoa osatzen dutela uste dut, baita egoera biziki kezkatzekoa dela ere, oro har, irakasleak (eragile garrantzitsuak izanda) muin-muinean sartuta baitaude. Ez naiz, jakina, ezintasun fisiologikoez ari, ezta bereziki "Haur Hezkuntzako eta Lehen Hezkuntzako lehenengo zikloari" buruz ere, kolore fenomenoa hautemateko eraz baizik, euskal ikuskeraz, hain zuzen.
Koloreak erakustea dela irakasle kopuru handi batek uste duelakoan nago, eta horretarako lamina koloredunak, margoak edota inguratzen gaituzten gauzakiak (gehien-gehienak artifizialki sortutakoak) erabili behar direla. Uste oker eta ikaragarri murriztailea da hori.
Koloreak ez dira hor dagoen zerbait eta izena ipintzea nahikoa dugun zerbait. Ez. Koloreak ikusten ikasi egiten dugu, halako eratan eta halako testuingurutan (halako fenomeno, gauzaki, egoera zenbaitetan) azaltzen zaizkigu; horiek bereizten, identifikatzen eta izendatzen erakusten digute eta horrela ikasten dugu koloreak 'ikusten', hautematen. Prozesu honetan, beraz, hizkuntza ezinbestekoa dugu koloreak hautemateko eta, era berean, baztertu ezinezko erreferentzia testuinguru kulturala. Panorama honetan eskolak funtzio ikaragarri garrantzitsua jokatzen duelakoan nago eta ez duela euskal ikuskeratik -oro har- egiten iruditzen zait.
Koloreari buruzko irakaskuntzaren inguruan (tamalez, gaurkotasunik galdu ez duena) ezjakintasuna bikoitza dela aspaldian idatzi nuen: "alde batetik, gaiari berari dagokiona (fenomeno hau zer den, nola sortzen den, ea bizidun ororengan hedatuta dagoen...), eta bestetik, euskaldunak eta euskal kulturan parte-hartzaileak garen heinean, kolorearen alde kulturalari dagokiona, hots, euskal kulturak berezko hautematea (izan) duenaz ohartzea / ohartaraztea" (Preciado, 1992: 19).
Kolorearen izaera
Kolorearen fenomenoa nola sortzen den azal daiteke ezaguna dugun eskema honekin:
- Argi iturria (naturala -eguzkia, kasu- zein artifiziala -fluoreszente batena edo-).
- Ezinbestean tartean dagoena (atmosfera: nitrogenoa, ozonoa, oxigenoa, ura, hautsa...) eta, baldintza batzuk medio, erradiazio elektromagnetikoen osagaiak xurga, iragaz, heda, isla, zeihar edota nahas ditzakeena. Airean dauden zatiki ñimiñoek eguzkiaren argi izpiak barreiatzen dituzte guk, esaterako, urdina ikusteko moduan (edo ilunabarrean gorrixka...).
Horrekin batera sarri egoten da objektu edo gauzaki bat (sagarra, enborra...) argi izpiek bertan joz edo zeharkatuz (beira, azetatoa, filtroak...) edo gauza biak eginez.
- Jasotzailea, detektatzailea. Gure kasuan begia da (erretina, bereziki, eta bertan hiru motatako konoak daude), baina berarekin soilik ez da lortzen kolore sentsazioa.
- Horri nerbio sistema eta garuna gehitu behar zaizkio, bertako nerbio bultzadak baitira kolore sentsazioa sortzen dutenak, eta gero eta gehiago ezagutzen den zonaldean daude ("Anatomistek kortex ildaskatuaren oinarrian deituriko zatia antzeman dute, espektro neurrien analisian espezializatutako zatia. Zati horren lesio batek ez luke itsutasuna ekarriko, baizik eta koloreen pertzepzioaren galera". Rancillac: 1992, 29).
Horrela, bada, kolorea gure begi esperientziaren aspektu bat da, aldagai askoren menpe dagoena; zentzu honetan eskema honek balio badigu ere, ezin da, besterik gabe, erabatekotzat jo, bertan beste osagai batzuk kontuan hartu behar baitira: aldi berean ikusten diren beste gauzakien koloreek duten eragina, ezagutu eta ikasitakoaren garrantzia, argiaren bidean tartekatzen diren elementuen xurgapena edo isla, hautematean sortzen diren aldaketak, konoen nekea...
Gauzakien koloreak
Kolorea, nahiz eta abstraktua izan, berehalako esperientzia da, zuzenean emozioetan eragina duena, eta gauzakien edota fenomenoen ezaugarri gisa agertzen zaigu (ikatzaren belztasuna, elurraren zuritasuna, belardiaren berdetasuna, odolaren gorritasuna...). Kolorea gauzakien ezaugarri bezala ikusteko joera oso hedatuta egon da, eta ikuskera horrek gaurkotasunik ez duela galdu esan daiteke. Zenbateraino hedatuta dagoen antzemateko, 'modernoa' omen den hiztegi batek oinarrizko koloreak nola azaltzen dituen ikusi besterik ez da egin behar: "zuri: esnearen edo elurraren kolorekoa; beltz: ikatzaren edo ebanoaren kolorekoa; gorri: odolaren kolorekoa; berde: belarraren edo muskerraren kolorekoa; marroi: gaztaina kolorea..." (Elhuyar-Elkar, 1994).
Baina gauzakiak eta fenomenoak ezaugarritzeko balio badu, arazoa da gauzakietan bertan kolorea fisikoki kokatzea. Izatez, ez da egia, kolorea ez baita ikusten diren gauzakien berezko ezaugarri fisikoa, argiak gauzaki horiek argitzen dituenean sortutako gertaera baizik: "Kanpoko mundua kolore gabea da. Kolore gabeko materiaz eta kolore gabeko energiaz osaturik dago. Kolorea behatzailearen inpresio sentsorial bezala existitzen da (...), kolorea ez dago guk ikusten dugun lekuan. Kolore berdea ez dago uraza hostoan. Gorria ez da soineko baten oihalaren jabetza (...). Kolorearen estimuluak behatzaile baten ikusmena kolorearen sentsazioa sortzera motibatzen duenean baino ez da sortzen kolorea. Behatzailerik ez baldin badago, edo itsua baldin bada, ez dago kolorea sortzeko aukerarik. Eta kolorearen estimulua akromatopiko baten begietara iristen baldin bada, kolorearen sentsazioa beste bat izango da" (Küppers, 1980: 21-22).
Eta hau ez pentsa orain dela gutxiko kontua denik, ez horixe! Gauzakiek kolorea zutela, haien ezaugarria zela eta haiek ikusteko argiak egiten zuen gauza bakarra ahalbidetzea zen usteak gaurkotasuna galdu zuen, behinik behin, Descartesek 1630. urtean gauzakien kolorearen sortzailetzat argia identifikatu zuenez geroztik. Baina denboran atzera ere joan gaitezke lasai asko ideia honekin topo egiteko: Epikuro bera gauzakien kolorea argiarekin aldatzen zela ohartu zen eta gauzakiek berez kolorerik ez zutela ondorioztatu zuen; ildo horretatik, ezaguna den John Gageren hitzak (1993: 16) ekar ditzakegu hona beste izenekin aberasteko: "Lukreziok (...), Demokritori eta Epikurori jarraituz, kolorearen irrealitate fisikoa demostratu nahi zuen".
Edonola ere, kolorea abstraktua izanda, zaila egiten zaigu gauzakitik at irudikatzea eta gauzakien gainaldearen nolakotasunarekin lotzen dugu, baldintzak aldatuta ere, gauzakiak halako ezaugarriekin ikusten jarraitzeko: "Paperezko orri batek argia irradiatzen du; ikuspegi fisikotik begiratuta berdexka da hosto berdedun zuhaitz baten azpian jartzen baldin badugu; eta horixka da kandela baten argipean begiratzen baldin badugu. Desberdintasunak desberdintasun, gure pertzepzioarentzat zuria da, edo hobe esanda, zuritzat hartzen dugu" (Lersch, 1971: 353).
Ildo beretik, bitxiak izaten dira hainbat fenomenoren aurrean erroturik dauzkagun usteak; adibidez, ortzadarraren aurrean askok pentsatzen du begiak itxiz gero (edota begirada beste tokitara zuzenduz gero) ortzadarrak hor jarraitzen duela, hots, begiralearen beharrik ez dagoela ortzadarra izateko; harridura ere adierazten du askok begirale bezainbat ortzadar dagoela entzundakoan. Baina benetan harrigarria dena zera da: XXI. mendean hori pentsatzea (Aristotelesek ekarpen hori egin zigun ortzadarra izateko hiru osagai behar-beharrezkoak zirela esatean: eguzkia, ura eta... begia! -atzo goizeko kontua, beraz!-). Eta ikus fenomeno honekin jarrai daiteke: ortzadarra zazpi koloretakoa delako kontu hori ere (edo Newtonen argiaren deskonposaketarena nahi bada) esperientzian oinarritutakoa baino gehiago ikasia dela...
Baina denok berdin ikusten al dugu? Desberdintasun kulturalak
Ikuspuntu fisiologikotik desberdintasunik ez badago ere, denok ez dugu estimulu beraren aurrean erantzun berbera ematen, eta ez naiz gizabanakoaren alderditik begiratzen ari, kulturaletik baizik. Ulertu behar dugu kolorea, funtsean, sentsazioa dela eta horri lotuta dagoela informazioa, errealitatea egituratzeko informazioa. Eta gauzakien berezko ezaugarri fisikoa ez denez, gugandik at ez dagoen sentsazioa denez, hots, abstrakzioa denez, hizkuntza behar du izateko: hizkuntzarik gabe kolorerik ez! Eta sentsazioak gizabanakoarenak izanda ere hizkuntza giza taldeari dagokio: beraz, kolore ikuskeraz aritzean testuinguru kulturala ezinbesteko erreferentzia dugu.
Hizkuntza eta pentsaera erlazionatuz egindako lanak aipa zitezkeen, bai eta aldagai horien erlazio sarean kultura ere sartzen dutenak (eta, nola ez, aldagai uztarketa hori ikuspegi ebolutiboaren pean egindako apurrak ere bai). Edonola ere, ikerketak bat datoz, argi eta garbi elementu bakarra ez dela esateaz gain, hizkuntzak duen zalantzarik gabeko garrantzia azpimarratzean. Luria-ren liburu ezagunenetako baten (1980) aipua ekar daiteke hona adibide gisa: "Kolorearen pertzepzioa ez da independentea hizkuntzaren egitura lexikoarekiko eta semantikoarekiko".
Kolorearen gaia dela eta, gaur egun hizkuntza batetik beste batera salto samurregia egiten dugulakoan nago, mundu garatua deitzen den honetan, behinik behin. Aspaldikoak dira izadiarekin harreman estuak izan genituen garaiak eta inoiz baino hiritartuagoak garen honetan, globalizazioaren amaraunean kateatuta edo, gertu gertukoak ditugu funtsezko koloreen ohiko parekatzeak: gorri, "rouge", "red", "rojo", "rot".../ berde, "vert", "green", "verde", "grün".../ urdin, "blue", "blue", "azul", "blau".../ zuri, "blanc", "white", "blanco", "wei_"... eta horrela, 'unibertsalak' (mendebaldekoak, mundu garatuarenak) omen diren parametrotan erortzeko arrisku bizian gaude (Preciado, 1977), koloreen erabilera nagusi eta ustez guztiz baliagarria dena ezeren gainetik gailenduz. Ikuskera kartografiko edo etiketatzailea litzateke hau: "Horren arabera, mundua zati askoz osatuta dago eta hizkuntza bakoitzak bere etiketa ipintzen dio zati bakoitzari" (Mühlhäusler, 1994: 12).
Zalantzarik gabe kidetasun horietara mugatzeak txirotu egiten du bertako kulturatik dagoen ikuskera. Eremu zehatzagoetara eraman dezakegu gogoeta hau: adibidez, zer ulertzen dute eskolatutako gazteek agure ileurdinak entzutean?, akaso "abuelos marchosos con el pelo tintado de azul"?, eta ardi urdin, behi urdin, asto... urdin entzutean?, agian "oveja, vaca, burro... azules"?, eta abelgorri edo behigorri entzutean?, eta kopeta beltz, larrea gorrituta dago, begizuri, artoa urdinduta dago... Edo, gertuko adibide batekin, haurrei propio zuzendutako abesti batetik ateratakoa (Takolo, Pirrutx eta Porrotx-en "Aitona ujuka"), zer ulertzen dute ganaduari urdina eta gorria deitzean? Zenbat (ikasle zein irakasle) dago jabetuta euskal erabileran urdina, esaterako, batik bat Gipuzkoa aldean hedatuta eta gailenduta dagoen "azul" adierazteaz gain (eta alderdi kromatikoari soilik mugatuz, ñabarduretan sartu gabe), "gris", "zuri", "marroi" edota "berde" ere adierazteko erabilia (izan) dela? (Preciado, 1994). Zenbat dago ohartuta zenbait tokitan "azul" ere erabiltzen dela ("ate azule, kotxe azule") baita bereiztu ere "urdin"etik? Gorriaren esanahia (kromatismoari soilik lotuta) "rojo-rouge" baino harantzago doa: tabako gorria, gorringoa, urre gorrizko bizarra... Edota abereekin erabilita "marroi" adiera ere hartzen duela, zenbatek daki? Akaso sugegorria gorria al da?... (eta nahi beste luza daiteke soka hau).
Horrekin batera aipatu beharrekoa da askotan ohiko erabilerak deskribatzea baino sailkatzea bilatzen dela. Horrela aurkituko ditugu, kolore zehaztasunen gainetik ardo gorri, ardo beltz, ardo zuri/ elorri zuri, elorri beltz/ horma zuri, horma beltz/ babarrun beltz, babarrun gorri, babarrun zuri/ ontto gorri, ontto zuri... Kasu horietan kolore hitz bakoitzak oso eremu semantiko zabala hartzen du, aipatutako ustezko kidetasun horrek porrot eginez ("vino rojo, vino negro, vino blanco"!!). Bitxia da, zinez, kultura batek nola ezaugarritzen dituen inguruko fenomenoak edota gauzak eta nola erabiltzen dituen -besteak beste- hitz hauek horretarako: sagarren artean dugu, esaterako, sagarbeltza, gordanxuria, musugorri, erneta xuri, erneta beltza, urdanxuri... eta tokian tokiko izendapenak "gorri garratza, moko baltza, sagar zurixe, urdin sagarra..." (Ondarroa, 1984: 19).
Horren harira (eta beste eremutan sartu gabe: gibelurdin, mutxurdin...), animaliak ezaugarritzeko ere amaigabeko zerrenda osa daiteke: saturdin, lepazuri, lepaori, papargorri, muturgorri, buztangorri... eta interesgarria izaten da egiaztatzea ea erdarazkoen parekoak maila berean ezaugarrituta dauden: "arigorri (arete rubio), buztanbaltza (dorada), arraingorri (perlón), arrainbaltza (borracho, perlón negro), perloi gorri (golondrina)..." (Zubikarai, 1983). Kolore hitz horiek animaliekin (eta bizidunekin, oro har) erabiltzen direnean, ez dira kolore homogeneo eta zehatzak, ñabarduraz beteak baizik; adibide gisa, "miru beltza: lumadi marroi-gorrixka iluna", edo 'azul' adieraren arrastorik ez duen "mirotz urdina: arrak burua eta bizkarra grisa. Hegoak grisak, punta beltz-beltzak eta bi lerro beltz. Emeak bizkarra arre iluna eta hegoetan bi lerro beltz baino gehiago" (Barandiaran / Irazabalbeitia, 1988: 40-41).
Ezin gara gelditu toponimoei erreferentziarik egin gabe, errekak, mendiak, herriak, auzoak, abizenak eta abar osatuz: urbeltz, iturbaz, osin beltz, arriurdineta, lurgorri, mendigorria, arrigorrista, pagozurieta, ategorrieta, txagorritxu, ikazbalzeta, iturrigorri, irabaltza, gorriti, arrigorri, arrigorriaga, mendibeltz, iturzurieta, urdiñola, iralarueta eta abar.
Kromatikoa baino harantzago doan fenomenoa
Ohartzen ez bagara ere, koloreetarako erabili ohi ditugun izendapenek askotan gainditzen dute eremu kromatikoa eta testuinguru askotan erabiltzen ditugu kromatikoak ez diren ezaugarriak adierazteko. Horrela, elurra zurian beltza! diogunean ageri-agerikoa da bi kolore-izenak ez daudela maila berean, ume gorriak ez dira koloreagatik izendatuak izaten, langile zuria ez da hegoafrikar batengandik bereizteko erabiltzen, lana beltz egin ere aurkituko dugu. Adibideetan sartutan, etxe gorria geratu, beltza sakatu, ele zuriko pertsona, negu gorrian egon, haize beltza, irri zurikoa, goiz gorria da oraino, azken beltzean, patrika zuritu, kopeta beltz, istilu gorriak izan, egun gorrian gertatu, mokozuri, alfer gorri bizi, astegun zuri, gose gorri, ohian beltzean, lurra gorritu, izerdi zurikoa izan, muturbeltz (arrotzei), beltzuria egin, gorriak eta bi ikusi... gisa honetako esapideak ez ezagutzea beltza da gero!
Gizarte mailan irmoki finkaturik dugu horrelako erabilera eta euskaldunen eguneroko mintzairan eragiten duten gaztelaniazko esapideak ere ugari dira ("chistes verdes", "novela rosa", "cine negro", "humor negro", "magia negra", "prensa amarilla", guda garaiko "los rojos", "quedarse en blanco"...). Edozein modutan ere, azpimarratzekoa da ikusten ez diren errealitateak ezaugarritzeko zein sarri erabiltzen diren (haize zuria, haize min gorria, haize beltza, min gorri, min zuri, arrisku gorrian egon, ezpain gorrian ibili...). Ezin argiago geratzen da, beraz, koloreak ez diren beste adierak ere badituztela hitz horiek eta Mitxelenak aipatutako adibide polit batek biribil dezake esandakoa: ". Oharra: "111, 273. gorrian: ez du hemen kolorea adierazten, ezta mendiren bat gorria dela esaten dugunean esan nahi duguna ere; gaztelaniazko 'en puro éxtasis' edo halakoren bat litzake" (Mitxelena, 1972: 69).
Hari horri tiraka, ezin ahaztu betidanik izan dugun erabilera sinbolikoa eta adibiderik ez zaigu faltako, zenbaitetan mendebaldeko sinbologiarekiko aldea agerian geratzen dela kontuan hartuta. Horrela zuria garbitasuna, xahutasuna, birjintasuna... adierazteko erabilia da, baina euskaraz hitz honek badu beste esanahirik ere: aipatutako lanerako eskasa den langile zuri, gizon zuri (fidagaitza), asto, zaldi, idi... zuri (nagiak, alperrak -zaldi urdin ere nagikeriaren adierazle izan daiteke-) barnezuri, zakurzuri, sabelzuri (tranparia), elezuri (lausengatzaile), zuritu nahian ibili... Beltza dela-eta, zera aipa daiteke: garai bateko baserritarrek, botere sendagarriak zituelakoan, aker beltz bat izaten zutela kortan artaldea zaintzeko edo katu beltza etxeko zorionaren zaintzaile zela ("katu beltza etxean, txantza ona etxean")... Gorriaren inguruan ez da adibiderik falta: oilasko lumagorriak edo oilargorriak birilitate handiaren adierazgarri dira, gona gorria amodioa zein lizunaren seinalea... Gorriak, finean, bizitza gartsua eta grina antsiatua adierazten du, indarraren eta minaren sinboloa da.
Testuinguru honetan, ikaragarri aberatsa da atsotitzek jasotzen duten ikuspegia eta hemen ere kromatismoari atxikitakoak ez dira gutxi ("oilo beltzak arrautz zuria, gezurrak tartean egia", "lekuan, lekuan ardiak, beltzen artean xuriak", "gizon bizarbeltz, horri bidea erts / gizon bizargorri, aldara bidetik horri / gizon bizarzuri, tirrit horri", "xuri guztiak ez dira irinak, ez beltz guztiak ikatzak", "oterrean asto beltza ikusi", "antxuan zuri, bildotsean gorri, arditan beltz, zer?", "eguzki zuri, laster euri", "arrats gorri, bihar eguzki zuri", "praka beltzean ari zuria", "zozoak beleari ipurbeltz"...). Baina eremu hau utzita, ezin uka harantzagokoek ere multzo handia osatzen dutela: "gizon eztarri zuri ta emakume eztarri beltzetik gorde gagizuz, jauna, orai eta beti", "alferrak eskuko larrua guri, moltsa zuri, athorra beltz", "beharrak, mutur beltza", "iparra baltza danian baltz, gorri danian gorri, fina izan da be, zakarra", "kalegorrin hamar seme gorri", "martxoan airea gorri, goizeko elhur berri", "gizon edarra, bierrien -lanean- zurixe -alfer-", "ezezagunak erosi dezala gure mando urdiña", "hilak, begia beltz", "diru xuria -zilarra-, egun beltzentzat"... Horiez gain, badira itxura kromatikoa eta harantzagoko esanahiak uztartuz osotutakoak ere: "ogiaren alboan, otasa beltz; bere beltzean ere, lotsarik ez", "zilarria xuria, hatz beltza ondotik", "obe da aurpegi gorri, ze ez biotza balzki"...
Berebat, gauza bitxirik ere aurki dezakegu beste eremutan, esaterako, gaixotasun batzuen itxura eta hauek sendatzeko osagarrienak kontuan hartzen duen ikuskera; izan ere, gaixotasun batzuek osasunaren galera dakarte, gizakiaren itxura (kolorea) aldatuz: zurbildu, gorritu, horitu, belztu... eta kolore antagonikoen zenbait gauza erabili egiten da osagarri gisa horretarako; adibidez, halako intsektu eta sugeen ziztadak gorritzen duen aldea, gozatzeko asmoz, porru freskoen zuriuneaz igurtzi (Barriola, 1979).
Eta beste kolore hitzekin zer?
Euskarak kolore hiztegi urria duela esan daiteke, ohiko erabileran kolore hitz asko eta asko maileguetatik hartutakoak baitira; oinarrizkoei dagokienez, hor ditugu "berde, more, marroi, gris, laranja, arrosa...", beste hauekin sartu gabe; "teja, crudo, beige, pistacho, hueso, crema, butano..." Horietako askotan eta euskarak berez dituen zenbaitetan ere metonimia dugu oinarri, kolorea izendatzean bide erabilienetarikoa izan dena (gaztaina kolorea, urre kolorea, hauts kolorea...). Baina, zer dela eta ditugu hainbeste maileguzko kolore hitz? Ez al dago euskaraz horrelako koloreak adierazten dituen hitzik? Euskal kulturak murriztuago al dauka kolore mundua? Zergatik mailegatzen dugu kolorea bera? (Preciado, 1996) Galdera zehatzagoetara joz, nola liteke Euskal Herrian hain nagusia den berde kategoria (eta areago iraganeko garaietan, izadiarekin estuki erlazionaturik) adierazteko euskal hitzik ez izatea? (Preciado, 1995).
Toponimoak eta abere motak sailkatzerakoan propio utzi ditut bazterrean miaz agertzen diren beste izendapen batzuk: arrinabarreta, arnabar, sai arre, suge nabar, begi nabar, asto nabar, oilo nabar, goiz nabar, behi arre, katu nabar, idi nabar, igel nabar.... Galde al dezakegu erabilera arruntean zein literaturan oso hedatuta dagoen nabar kolorea zeinekin pareka dezakegun erdarazko adieran? Eta arre kolorearekin nola jokatu? Eta ubel-ekin? Eta tokian tokiko beste hauekin: laru, beilegi, uger, uher, amuzko...? Eta, egokitasunari arreta gehiegirik jarri gabe, luza daitekeen zerrendarekin: hits, beluri, belio, oztin, mora...? Eta ez gara sartuko hitz konposatuak diren urdinarbe, urdinarre, gorbeltz... edota amaigabeko zerrenda osatzen duten hitz eratorriekin: gorrasta, gorrantz, gorrail, horasta, zurikail...
Azpimarratu nahi dut, beraz, beste kolore hitzik ere badagoela; dena den, era orokorrean zera esan dezakegu: edo aipatutakoen beste forma batzuk direla (orlegi, musker); edo esanahia ez datorrela bat kolore zehatz batekin eta bereziki bizidunei atxikita agertzen direla (nabar); edo ez daudela erabat hedatuta, zonalde batekoak direla baizik (musk); edo kolorea baino itxura orokorra hartzen dela kontuan (beluri "eguzkia beluritu zaigu / se nos ha palidecido el sol". Azkue, -1906- 1969).
Baina horiekin gehiago sartu gabe, ez legoke gaizki aintzat hartzea oinarrizko euskal hitzen eta erdarazkoen arteko kidetasun erabatekoa zalantzan jartzen duten beste datu batzuk ere: hori dela eta, Euskal Herrian beste bi erabilera ezagutzen dira kategoria horretarako: beilegi eta laru. Leku batzuetan azken hauek dira erabiltzen diren forma bakarrak: Arratia aldean lehenengoa eta laru, berriz, Arrasate aldean. Berebat, azpimarra daiteke horiak gorriarekiko duen menpekotasuna, adibideek agerian uzten dutenez: "arroltze gorringoa, napar ardi mutur gorriak, ipar-gizon bilo gorriak" (Larzabal, 1975: 402), "tabako gorria", edo gure hizkuntzari buruzko hiztegirik zaharrenetatik ateratako hau: "Ruuja cosa: gauça oria" (Landuccio, -1562- 1958: 187).
Halaber, urdin hitza nagusiki "azul, bleu" adierazteko erabili bada ere, ezin da hartu esanahi bakarrekotzat -lehenago azpimarratu dudan bezala-, asko baitira dituen adierak: gaztelaniazko "gris" eta "cano", "pardo", edota kontrajarritzat jo daitezkeen "sucio" eta "fina, tersa, blanca" esanahiak ere bai, arloaren arabera, esanahi bat edo bestea hartuz: "Urdiña ganaduetan zuri ta arreuneak daukazana da; gizonetan azal-urdiña zuria da; ule-urdiña, ule-zuria" (Azkue, -1906- 1969). Bestalde, gaztelaniazko "azul" koloreari buruz are gehiago esan dezakegu: kolore hori adierazteko beste era bat ere bazegoen (erronkarieraz), R. Mª de Azkuek jaso zuenez: "Erronkarierazko dundu hitzak indar gehiagorekin adierazten du kolore hau (urdina)".
Landucciori kasu eginez gero, galdetzekoa da hiztegia idatzi zuen garaian (Arabako euskalkian eta XVI. mendean) gaztelaniazko "azul" adierazteko erabiltzen ote zen urdin, ez baita horrelakorik agertzen, eta bai ordea "azul": "Azul cosa = gauça azul" (69 or.). "Urdin" hitza erabiltzen den besteetan, "cano" (69 eta 78 orr.), "moho" (156 or.) edo "pardo" (167 or.) adierazlea agertzen da.
Badago, beraz, zer hausnartua, eta ildo horretatik, maileguzko kolore hitzen bi ezaugarri azpimarratu nahi ditut, hitz euskaldunei egotzi ezin zaizkienak: kolorea bereziki adierazten dutela eta inguruetako hizkuntzekiko dagoen kidetasuna. Jatorriz hitz euskaldunak direnak, ordea, ez dira mugatzen kolorea adieraztera eta esanahi ugaritakoak dira.
Eskolaren garrantzia eta zenbait galdera
Egun, ikuspegi zabal batetik, halako balio unibertsaldun itxurarekin agertzen diren joera uniformatzaileak nagusi dira gure gizartean, eta beste ezertan baino argiago, komunikazioaren eta informazioaren eremuetan ikus daiteke pentsamolde hori. Aldez edo moldez, denok globalizazioaren amaraunean gaude eta koloreak irakaskuntzan duen tratamendua ikusi besterik ez dago aipaturiko joera nagusiaren adierazle dela ohartzeko.
"Egoera honetan, erakunde bezala eskolak jokatzen duen papera nabarmendu nahi dut, erakusten dena homogeneitatearen parametroetatik ez baita aske gelditzen. Ilustrazio garaitik mamitzen joan den ideia zera da: ikasketaren eta ikasten denaren gune nagusia/bakarra eskola dela eta, interes batzuk tarteko, gaurdaino iritsi dela esan daiteke. Hori eskolatuek zein ez eskolatuek barneratu dute, eta beste ezagupen motak gutxitzea ekarri izan du, eskola ezagutzak lortzen diren leku bakartzat edota nagusitzat hartzen baita" (Preciado, 1997: 95).
Hautemate prozesuaren inguruko azterketek agerian jarri dute testuingurua atzemateko orduan ikasitakoak eta ezagututakoak nola eragiten duen gure hautematea. Ildo horretatik, bereziki egungo gizakiongan eskolatzeak (inplikatzen duenak) izugarrizko eragina duela azpimarratu nahi dut, batez ere (adina dela eta) gazteengan. Gauzak ikasi dugunaren arabera 'ikusteko' joera dugu eta ondorioz, izaten ditugun sentsazioak ezagututako eredu baten arabera sailkatzen ditugu. Kolorearekin bereziki, ikasten denak etxean edota inguru hurbilean entzundakoari lehentasuna hartzen dio, esperientzia subjektiboen gainetik estandarizazioa gailentzen baita, eta horrela, jasotzen diren ezagutzak eskolatuta dauden gazteen esperientzien osagarri izan beharrean, zenbait kasutan liskarrak, gatazkak sortzen dituzte (Preciado, 1993).
Panorama honetan, galdetzekoa da kolore fenomenoa hautemateko garaian ea gure eskoletako haurrek ez ote duten etenik jasaten euren aurreko belaunaldiekin: egoki ulertzen al dituzte koloredun itxurari egotzitako esapideak: ardi urdin, sugegorri, katu nabar... ? Gure aurrekoen ikuskerari eusten al diote inguruko gauzak ezaugarritzerakoan: arriurdineta, lur gorri, gibelurdin, larrea gorrituta dago, urtxuri...? (Egoki) ulertzen al dute kromatismoari zuzendutakoak ez diren etxea gorri geratu, langile zuri, beltza sakatu, zoramen gorrian egon... eta gisako esapideak? Euskaraz hitz egitean, euskal ikuskera islatzen al dugu ala kaikuz eta abarkaz jantzitako erdararena? Ohar gaitezen hitzen atzetik errealitatea egituratzeko era dagoela, arazoa ez baitago koloreak izendatze hutsean, askoz harantzago baitoa: funtsean, kolore fenomenoaren berezko hautematea baztertuz, mendebaldean nagusi den eskema erabiltzen da eta izenekin batera kontzeptuak eta errealitatea egituratzeko era bat geureganatzen ari gara, geurea ahanzturan utziz. Jorge Oteizak (izen ospetsuen katea eginez) ildo beretik hala dio: "Cassirer-ek dioen bezala Humboldt aipatzen duenean "hizkuntzen arteko desberdintasun erreala ez da soinu edo zeinuen desberdintasuna, ikuspegi kosmikoen eta munduaren ikuskeren desberdintasuna baizik" (-1963-1984: 49).
Koloreak hautematerakoan kulturak duen papera, zalantzarik gabe, garrantzi handikoa da, eta orain arte azaldutakoan beste gai batzuk jorratu gabe gelditu badira ere (ingurumenak duen garrantzia, bilakaera kulturala... edota zeharka azaldutako izadian estuki erlazionaturik bizitzetik industrializatutako gizarte honetara igarotzea, telebistaren eta bestelakoen eragina...), edozein modutan, agerikoa da mendebaldeko era nagusi horren eta geurearen artean desegokitasunak azaltzen direla koloreak ikusteko, izendatzeko, ulertzeko. Erabilera eremuak daude, jakina, baina azken finean, euskal kulturan murgilduz gero, erredukzionismo sinplistatan ezin gara erori: "ba al dago gorri hitzak kolore mota bat soilik adierazten duela esango duenik?" (Preciado, 92: 85)
Joera nagusiaren indarra ukatu gabe, hor dagoela jakinda, jakin ere jakin behar dugu ikuspegi bateratu nagusi horrek (akaso homologazio konplexuak jota) itsu gaitzakeela eta geurea bezalako errealitate ukatuak, isilaraziak edota (zoritxarrez) oharkabeak ahanzturan geldi litezkeela (betiko ote?). •
BIBLIOGRAFIA
-AZKUE, R. M.: Diccionario Vasco - Español - Francés, Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo, 1906- 1969.
- BARANDIARAN, M. J.; IRAZABALBEITIA, I.: "Kantauriko mendiak, ezagutu beharreko parajea", in Elhuyar, 17 (1988), 36-41.
- BARRIOLA, I. M.: Medicina popular en el PaÃs Vasco, Ed. Vascas, Donostia, 1979.
- ELHUYAR-ELKAR: Euskal hiztegi modernoa, Elhuyar kultur elkartea /Elkar, S.L., Usurbil, Donostia, 1994.
- GAGE, J.: Color y cultura, Siruela, Madril, 1993.
- KÃœPPERS, H.: Fundamentos de la teorÃa de los colores, Gustavo Gili, Bartzelona, 1980.
- LANDUCCIO, N.: Dictionarium linguae cantabricae, Seminario "Julio de Urquijo", Donostia, 1562-1958.
- LARZABAL, P.: "Euskaldunak eta koloreak", in Euskera XX, (1975), 401-405.
- LERSCH, P.: La estructura de la personalidad, Scientia, Bartzelona, 1971.
- LURIA: Los procesos cognitivos, Fontanella, Bartzelona, 1980.
- MITXELENA, K.: Mitxelenaren idazlan hautatuak (P. Altunak prestatua), Mensajero, Bilbo, 1972.
- MÚHLHÃUSLER, P.: "Salba dezagun Babel", in Unescoren albistaria, 94 (1994), 10-15.
- ONDARROA: "Gure errian artzen ziran sagarren izenak", in Ondarroa, 19 (1984).
- OTEIZA, J.: Quosque tandem...! Ensayo de interpretación estética del alma vasca, Hordago, 1963- 1984.
- PRECIADO, Tx.: "Koloreari buruzko irakaskuntzaren egokitasuna Euskalerriko testuinguruan", in Tantak, 8 (1992), EHUko Argitarapen Zerbitzua, 19-45.
- PRECIADO, Tx.: "Bizitakoa versus ikasitakoa: horia eta urdina gatazka honen adibideak", in Tantak 9 (1993), EHUko Argitarapen Zerbitzua, 103-120.
- PRECIADO, Tx.: "Zer da urdin?", in Zehar, 26 (1994), Artelekuko aldizkaria, 9-11.
- PRECIADO, Tx.: "Zergatik berde kategoria adierazteko euskal hitz jatorrik ez?", in Jakin, 87 (1995), 77-100.
- PRECIADO, Tx.: "Euskaldunak kolorerik ez", in Jakin 92 (1996), 75-82.
- PRECIADO, Tx.: "Unibertsalismoaren arrapadalan", in Revista de Psicodidáctica, 3 (1997), 93-112.
- RANCILLAC, B.: Ver y comprender la pintura, Ediciones del Prado, Madril, 1992.
- ZAPIRAIN, L. eta beste: "Kolorearen pertzepzioa: ikasgelan duen eragina", in Hik Hasi, 75 (2003), 30-34.
- ZUBIKARAI, A.: "Arrain eta itxaski batzuen izenak", in Ondarroa (1983), 49-57.
Koloreak erakustea
Koloreak ez dira hor dagoen zerbait eta izena ipintzea nahikoa dugun zerbait. Ez. Koloreak ikusten ikasi egiten dugu, halako eratan eta halako testuingurutan (halako fenomeno, gauzaki, egoera zenbaitetan) azaltzen zaizkigu; horiek bereizten, identifikatzen eta izendatzen erakusten digute eta horrela ikasten dugu koloreak 'ikusten', hautematen. Prozesu honetan, beraz, hizkuntza ezinbestekoa dugu koloreak hautemateko eta, era berean, baztertu ezinezko erreferentzia testuinguru kulturala. Panorama honetan eskolak funtzio ikaragarri garrantzitsua jokatzen duelakoan nago eta ez duela euskal ikuskeratik -oro har- egiten iruditzen zait.
Koloreari buruzko irakaskuntzaren inguruan (tamalez, gaurkotasunik galdu ez duena) ezjakintasuna bikoitza dela aspaldian idatzi nuen: "alde batetik, gaiari berari dagokiona (fenomeno hau zer den, nola sortzen den, ea bizidun ororengan hedatuta dagoen...), eta bestetik, euskaldunak eta euskal kulturan parte-hartzaileak garen heinean, kolorearen alde kulturalari dagokiona, hots, euskal kulturak berezko hautematea (izan) duenaz ohartzea / ohartaraztea" (Preciado, 1992: 19).
Kolorearen izaera
Kolorearen fenomenoa nola sortzen den azal daiteke ezaguna dugun eskema honekin:
- Argi iturria (naturala -eguzkia, kasu- zein artifiziala -fluoreszente batena edo-).
- Ezinbestean tartean dagoena (atmosfera: nitrogenoa, ozonoa, oxigenoa, ura, hautsa...) eta, baldintza batzuk medio, erradiazio elektromagnetikoen osagaiak xurga, iragaz, heda, isla, zeihar edota nahas ditzakeena. Airean dauden zatiki ñimiñoek eguzkiaren argi izpiak barreiatzen dituzte guk, esaterako, urdina ikusteko moduan (edo ilunabarrean gorrixka...).
Horrekin batera sarri egoten da objektu edo gauzaki bat (sagarra, enborra...) argi izpiek bertan joz edo zeharkatuz (beira, azetatoa, filtroak...) edo gauza biak eginez.
- Jasotzailea, detektatzailea. Gure kasuan begia da (erretina, bereziki, eta bertan hiru motatako konoak daude), baina berarekin soilik ez da lortzen kolore sentsazioa.
- Horri nerbio sistema eta garuna gehitu behar zaizkio, bertako nerbio bultzadak baitira kolore sentsazioa sortzen dutenak, eta gero eta gehiago ezagutzen den zonaldean daude ("Anatomistek kortex ildaskatuaren oinarrian
Horrela, bada, kolorea gure begi esperientziaren aspektu bat da, aldagai askoren menpe dagoena; zentzu honetan eskema honek balio badigu ere, ezin da, besterik gabe, erabatekotzat jo, bertan beste osagai batzuk kontuan hartu behar baitira: aldi berean ikusten diren beste gauzakien koloreek duten eragina, ezagutu eta ikasitakoaren garrantzia, argiaren bidean tartekatzen diren elementuen xurgapena edo isla, hautematean sortzen diren aldaketak, konoen nekea...
Gauzakien koloreak
Kolorea, nahiz eta abstraktua izan, berehalako esperientzia da, zuzenean emozioetan eragina duena, eta gauzakien edota fenomenoen ezaugarri gisa agertzen zaigu (ikatzaren belztasuna, elurraren zuritasuna, belardiaren berdetasuna, odolaren gorritasuna...). Kolorea gauzakien ezaugarri bezala ikusteko joera oso hedatuta egon da, eta ikuskera horrek gaurkotasunik ez duela galdu esan daiteke. Zenbateraino hedatuta dagoen antzemateko, 'modernoa' omen den hiztegi batek oinarrizko koloreak nola azaltzen dituen ikusi besterik ez da egin behar: "zuri: esnearen edo elurraren kolorekoa; beltz: ikatzaren edo ebanoaren kolorekoa; gorri: odolaren kolorekoa; berde: belarraren edo muskerraren kolorekoa; marroi: gaztaina kolorea..." (Elhuyar-Elkar, 1994).
Baina gauzakiak eta fenomenoak ezaugarritzeko balio badu, arazoa da gauzakietan bertan kolorea fisikoki kokatzea. Izatez, ez da egia, kolorea ez baita ikusten diren gauzakien berezko ezaugarri fisikoa, argiak gauzaki horiek argitzen dituenean sortutako gertaera baizik: "Kanpoko mundua kolore gabea da. Kolore gabeko materiaz eta kolore gabeko energiaz osaturik dago. Kolorea behatzailearen inpresio sentsorial bezala existitzen da (...), kolorea ez dago guk ikusten dugun lekuan. Kolore berdea ez dago uraza hostoan. Gorria ez da soineko baten oihalaren jabetza (...). Kolorearen estimuluak behatzaile baten ikusmena kolorearen sentsazioa sortzera motibatzen duenean baino ez da sortzen kolorea. Behatzailerik ez baldin badago, edo itsua baldin bada, ez dago kolorea sortzeko aukerarik. Eta kolorearen estimulua akromatopiko baten begietara iristen baldin bada, kolorearen sentsazioa beste bat izango da" (Küppers, 1980: 21-22).
Eta hau ez pentsa orain dela gutxiko kontua denik, ez horixe! Gauzakiek kolorea zutela, haien ezaugarria zela eta haiek ikusteko argiak egiten zuen gauza bakarra ahalbidetzea zen usteak gaurkotasuna galdu zuen, behinik behin, Descartesek 1630. urtean gauzakien kolorearen sortzailetzat argia identifikatu zuenez geroztik. Baina denboran atzera ere joan gaitezke lasai asko ideia honekin topo egiteko: Epikuro bera gauzakien kolorea argiarekin aldatzen zela ohartu zen eta gauzakiek berez kolorerik ez zutela ondorioztatu zuen; ildo horretatik, ezaguna den John Gageren hitzak (1993: 16) ekar ditzakegu hona beste izenekin aberasteko: "Lukreziok (...), Demokritori eta Epikurori jarraituz, kolorearen irrealitate fisikoa demostratu nahi zuen".
Edonola ere, kolorea abstraktua izanda, zaila egiten zaigu gauzakitik at irudikatzea eta gauzakien gainaldearen nolakotasunarekin lotzen dugu, baldintzak aldatuta ere, gauzakiak halako ezaugarriekin ikusten jarraitzeko: "Paperezko orri batek argia irradiatzen du; ikuspegi fisikotik begiratuta berdexka da hosto berdedun zuhaitz baten azpian jartzen baldin badugu; eta horixka da kandela baten argipean begiratzen baldin badugu. Desberdintasunak desberdintasun, gure pertzepzioarentzat zuria da, edo hobe esanda, zuritzat hartzen dugu" (Lersch, 1971: 353).
Ildo beretik, bitxiak izaten dira hainbat fenomenoren aurrean erroturik dauzkagun usteak; adibidez, ortzadarraren aurrean askok pentsatzen du begiak itxiz gero (edota begirada beste tokitara zuzenduz gero) ortzadarrak hor jarraitzen duela, hots, begiralearen beharrik ez dagoela ortzadarra izateko; harridura ere adierazten du askok begirale bezainbat ortzadar dagoela entzundakoan. Baina benetan harrigarria dena zera da: XXI. mendean hori pentsatzea (Aristotelesek ekarpen hori egin zigun ortzadarra izateko hiru osagai behar-beharrezkoak zirela esatean: eguzkia, ura eta... begia! -atzo goizeko kontua, beraz!-). Eta ikus fenomeno honekin jarrai daiteke: ortzadarra zazpi koloretakoa delako kontu hori ere (edo Newtonen argiaren deskonposaketarena nahi bada) esperientzian oinarritutakoa baino gehiago ikasia dela...
Baina denok berdin ikusten al dugu? Desberdintasun kulturalak
Ikuspuntu fisiologikotik desberdintasunik ez badago ere, denok ez dugu estimulu beraren aurrean erantzun berbera ematen, eta ez naiz gizabanakoaren alderditik begiratzen ari, kulturaletik baizik. Ulertu behar dugu kolorea, funtsean, sentsazioa dela eta horri lotuta dagoela informazioa, errealitatea egituratzeko informazioa. Eta gauzakien berezko ezaugarri fisikoa ez denez, gugandik at ez dagoen sentsazioa denez, hots, abstrakzioa denez, hizkuntza behar du izateko: hizkuntzarik gabe kolorerik ez! Eta sentsazioak gizabanakoarenak izanda ere hizkuntza giza taldeari dagokio: beraz, kolore ikuskeraz aritzean testuinguru kulturala ezinbesteko erreferentzia dugu.
Hizkuntza eta pentsaera erlazionatuz egindako lanak aipa zitezkeen, bai eta aldagai horien erlazio sarean kultura ere sartzen dutenak (eta, nola ez, aldagai uztarketa hori ikuspegi ebolutiboaren pean egindako apurrak ere bai). Edonola ere, ikerketak bat datoz, argi eta garbi elementu bakarra ez dela esateaz gain, hizkuntzak duen zalantzarik gabeko garrantzia azpimarratzean. Luria-ren liburu ezagunenetako baten (1980) aipua ekar daiteke hona adibide gisa: "Kolorearen pertzepzioa ez da independentea hizkuntzaren egitura lexikoarekiko eta semantikoarekiko".
Kolorearen gaia dela eta, gaur egun hizkuntza batetik beste batera salto samurregia egiten dugulakoan nago, mundu garatua deitzen den honetan, behinik behin. Aspaldikoak dira izadiarekin harreman estuak izan genituen garaiak eta inoiz baino hiritartuagoak garen honetan, globalizazioaren amaraunean kateatuta edo, gertu gertukoak ditugu funtsezko koloreen ohiko parekatzeak: gorri, "rouge", "red", "rojo", "rot".../ berde, "vert", "green", "verde", "grün".../ urdin, "blue", "blue", "azul", "blau".../ zuri, "blanc", "white", "blanco", "wei_"... eta horrela, 'unibertsalak' (mendebaldekoak, mundu garatuarenak) omen diren parametrotan erortzeko arrisku bizian gaude (Preciado, 1977), koloreen erabilera nagusi eta ustez guztiz baliagarria dena ezeren gainetik gailenduz. Ikuskera kartografiko edo etiketatzailea litzateke hau: "Horren arabera, mundua zati askoz osatuta dago eta hizkuntza bakoitzak bere etiketa ipintzen dio zati bakoitzari" (Mühlhäusler, 1994: 12).
Zalantzarik gabe kidetasun horietara mugatzeak txirotu egiten du bertako kulturatik dagoen ikuskera. Eremu zehatzagoetara eraman dezakegu gogoeta hau: adibidez, zer ulertzen dute eskolatutako gazteek agure ileurdinak entzutean?, akaso "abuelos marchosos con el pelo tintado de azul"?, eta ardi urdin, behi urdin, asto... urdin entzutean?, agian "oveja, vaca, burro... azules"?, eta abelgorri edo behigorri entzutean?, eta kopeta beltz, larrea gorrituta dago, begizuri, artoa urdinduta dago... Edo, gertuko adibide batekin, haurrei propio zuzendutako abesti batetik ateratakoa (Takolo, Pirrutx eta Porrotx-en "Aitona ujuka"), zer ulertzen dute ganaduari urdina eta gorria deitzean? Zenbat (ikasle zein irakasle) dago jabetuta euskal erabileran urdina, esaterako, batik bat Gipuzkoa aldean hedatuta eta gailenduta dagoen "azul" adierazteaz gain (eta alderdi kromatikoari soilik mugatuz, ñabarduretan sartu gabe), "gris", "zuri", "marroi" edota "berde" ere adierazteko erabilia (izan) dela? (Preciado, 1994). Zenbat dago ohartuta zenbait tokitan "azul" ere erabiltzen dela ("ate azule, kotxe azule") baita bereiztu ere "urdin"etik? Gorriaren esanahia (kromatismoari soilik lotuta) "rojo-rouge" baino harantzago doa: tabako gorria, gorringoa, urre gorrizko bizarra... Edota abereekin erabilita "marroi" adiera ere hartzen duela, zenbatek daki? Akaso sugegorria gorria al da?... (eta nahi beste luza daiteke soka hau).
Horrekin batera aipatu beharrekoa da askotan ohiko erabilerak deskribatzea baino sailkatzea bilatzen dela. Horrela aurkituko ditugu, kolore zehaztasunen gainetik ardo gorri, ardo beltz, ardo zuri/ elorri zuri, elorri beltz/ horma zuri, horma beltz/ babarrun beltz, babarrun gorri, babarrun zuri/ ontto gorri, ontto zuri... Kasu horietan kolore hitz bakoitzak oso eremu semantiko zabala hartzen du, aipatutako ustezko kidetasun horrek porrot eginez ("vino rojo, vino negro, vino blanco"!!). Bitxia da, zinez, kultura batek nola ezaugarritzen dituen inguruko fenomenoak edota gauzak eta nola erabiltzen dituen -besteak beste- hitz hauek horretarako: sagarren artean dugu, esaterako, sagarbeltza, gordanxuria, musugorri, erneta xuri, erneta beltza, urdanxuri... eta tokian tokiko izendapenak "gorri garratza, moko baltza, sagar zurixe, urdin sagarra..." (Ondarroa, 1984: 19).
Horren harira (eta beste eremutan sartu gabe: gibelurdin, mutxurdin...), animaliak ezaugarritzeko ere amaigabeko zerrenda osa daiteke: saturdin, lepazuri, lepaori, papargorri, muturgorri, buztangorri... eta interesgarria izaten da egiaztatzea ea erdarazkoen parekoak maila berean ezaugarrituta dauden: "arigorri (arete rubio), buztanbaltza (dorada), arraingorri (perlón), arrainbaltza (borracho, perlón negro), perloi gorri (golondrina)..." (Zubikarai, 1983). Kolore hitz horiek animaliekin (eta bizidunekin, oro har) erabiltzen direnean, ez dira kolore homogeneo eta zehatzak, ñabarduraz beteak baizik; adibide gisa, "miru beltza: lumadi marroi-gorrixka iluna", edo 'azul' adieraren arrastorik ez duen "mirotz urdina: arrak burua eta bizkarra grisa. Hegoak grisak, punta beltz-beltzak eta bi lerro beltz. Emeak bizkarra arre iluna eta hegoetan bi lerro beltz baino gehiago" (Barandiaran / Irazabalbeitia, 1988: 40-41).
Ezin gara gelditu toponimoei erreferentziarik egin gabe, errekak, mendiak, herriak, auzoak, abizenak eta abar osatuz: urbeltz, iturbaz, osin beltz, arriurdineta, lurgorri, mendigorria, arrigorrista, pagozurieta, ategorrieta, txagorritxu, ikazbalzeta, iturrigorri, irabaltza, gorriti, arrigorri, arrigorriaga, mendibeltz, iturzurieta, urdiñola, iralarueta eta abar.
Kromatikoa baino harantzago doan fenomenoa
Ohartzen ez bagara ere, koloreetarako erabili ohi ditugun izendapenek askotan gainditzen dute eremu kromatikoa eta testuinguru askotan erabiltzen ditugu kromatikoak ez diren ezaugarriak adierazteko. Horrela, elurra zurian beltza! diogunean ageri-agerikoa da bi kolore-izenak ez daudela maila berean, ume gorriak ez dira koloreagatik izendatuak izaten, langile zuria ez da hegoafrikar batengandik bereizteko erabiltzen, lana beltz egin ere aurkituko dugu. Adibideetan sartutan, etxe gorria geratu, beltza sakatu, ele zuriko pertsona, negu gorrian egon, haize beltza, irri zurikoa, goiz gorria da oraino, azken beltzean, patrika zuritu, kopeta beltz, istilu gorriak izan, egun gorrian gertatu, mokozuri, alfer gorri bizi, astegun zuri, gose gorri, ohian beltzean, lurra gorritu, izerdi zurikoa izan, muturbeltz (arrotzei), beltzuria egin, gorriak eta bi ikusi... gisa honetako esapideak ez ezagutzea beltza da gero!
Gizarte mailan irmoki finkaturik dugu horrelako erabilera eta euskaldunen eguneroko mintzairan eragiten duten gaztelaniazko esapideak ere ugari dira ("chistes verdes", "novela rosa", "cine negro", "humor negro", "magia negra", "prensa amarilla", guda garaiko "los rojos", "quedarse en blanco"...). Edozein modutan ere, azpimarratzekoa da ikusten ez diren errealitateak ezaugarritzeko zein sarri erabiltzen diren (haize zuria, haize min gorria, haize beltza, min gorri, min zuri, arrisku gorrian egon, ezpain gorrian ibili...). Ezin argiago geratzen da, beraz, koloreak ez diren beste adierak ere badituztela hitz horiek eta Mitxelenak aipatutako adibide polit batek biribil dezake esandakoa: "
Hari horri tiraka, ezin ahaztu betidanik izan dugun erabilera sinbolikoa eta adibiderik ez zaigu faltako, zenbaitetan mendebaldeko sinbologiarekiko aldea agerian geratzen dela kontuan hartuta. Horrela zuria garbitasuna, xahutasuna, birjintasuna... adierazteko erabilia da, baina euskaraz hitz honek badu beste esanahirik ere: aipatutako lanerako eskasa den langile zuri, gizon zuri (fidagaitza), asto, zaldi, idi... zuri (nagiak, alperrak -zaldi urdin ere nagikeriaren adierazle izan daiteke-) barnezuri, zakurzuri, sabelzuri (tranparia), elezuri (lausengatzaile), zuritu nahian ibili... Beltza dela-eta, zera aipa daiteke: garai bateko baserritarrek, botere sendagarriak zituelakoan, aker beltz bat izaten zutela kortan artaldea zaintzeko edo katu beltza etxeko zorionaren zaintzaile zela ("katu beltza etxean, txantza ona etxean")... Gorriaren inguruan ez da adibiderik falta: oilasko lumagorriak edo oilargorriak birilitate handiaren adierazgarri dira, gona gorria amodioa zein lizunaren seinalea... Gorriak, finean, bizitza gartsua eta grina antsiatua adierazten du, indarraren eta minaren sinboloa da.
Testuinguru honetan, ikaragarri aberatsa da atsotitzek jasotzen duten ikuspegia eta hemen ere kromatismoari atxikitakoak ez dira gutxi ("oilo beltzak arrautz zuria, gezurrak tartean egia", "lekuan, lekuan ardiak, beltzen artean xuriak", "gizon bizarbeltz, horri bidea erts / gizon bizargorri, aldara bidetik horri / gizon bizarzuri, tirrit horri", "xuri guztiak ez dira irinak, ez beltz guztiak ikatzak", "oterrean asto beltza ikusi", "antxuan zuri, bildotsean gorri, arditan beltz, zer?", "eguzki zuri, laster euri", "arrats gorri, bihar eguzki zuri", "praka beltzean ari zuria", "zozoak beleari ipurbeltz"...). Baina eremu hau utzita, ezin uka harantzagokoek ere multzo handia osatzen dutela: "gizon eztarri zuri ta emakume eztarri beltzetik gorde gagizuz, jauna, orai eta beti", "alferrak eskuko larrua guri, moltsa zuri, athorra beltz", "beharrak, mutur beltza", "iparra baltza danian baltz, gorri danian gorri, fina izan da be, zakarra", "kalegorrin hamar seme gorri", "martxoan airea gorri, goizeko elhur berri", "gizon edarra, bierrien -lanean- zurixe -alfer-", "ezezagunak erosi dezala gure mando urdiña", "hilak, begia beltz", "diru xuria -zilarra-, egun beltzentzat"... Horiez gain, badira itxura kromatikoa eta harantzagoko esanahiak uztartuz osotutakoak ere: "ogiaren alboan, otasa beltz; bere beltzean ere, lotsarik ez", "zilarria xuria, hatz beltza ondotik", "obe da aurpegi gorri, ze ez biotza balzki"...
Berebat, gauza bitxirik ere aurki dezakegu beste eremutan, esaterako, gaixotasun batzuen itxura eta hauek sendatzeko osagarrienak kontuan hartzen duen ikuskera; izan ere, gaixotasun batzuek osasunaren galera dakarte, gizakiaren itxura (kolorea) aldatuz: zurbildu, gorritu, horitu, belztu... eta kolore antagonikoen zenbait gauza erabili egiten da osagarri gisa horretarako; adibidez, halako intsektu eta sugeen ziztadak gorritzen duen aldea, gozatzeko asmoz, porru freskoen zuriuneaz igurtzi (Barriola, 1979).
Eta beste kolore hitzekin zer?
Euskarak kolore hiztegi urria duela esan daiteke, ohiko erabileran kolore hitz asko eta asko maileguetatik hartutakoak baitira; oinarrizkoei dagokienez, hor ditugu "berde, more, marroi, gris, laranja, arrosa...", beste hauekin sartu gabe; "teja, crudo, beige, pistacho, hueso, crema, butano..." Horietako askotan eta euskarak berez dituen zenbaitetan ere metonimia dugu oinarri, kolorea izendatzean bide erabilienetarikoa izan dena (gaztaina kolorea, urre kolorea, hauts kolorea...). Baina, zer dela eta ditugu hainbeste maileguzko kolore hitz? Ez al dago euskaraz horrelako koloreak adierazten dituen hitzik? Euskal kulturak murriztuago al dauka kolore mundua? Zergatik mailegatzen dugu kolorea bera? (Preciado, 1996) Galdera zehatzagoetara joz, nola liteke Euskal Herrian hain nagusia den berde kategoria (eta areago iraganeko garaietan, izadiarekin estuki erlazionaturik) adierazteko euskal hitzik ez izatea? (Preciado, 1995).
Toponimoak eta abere motak sailkatzerakoan propio utzi ditut bazterrean miaz agertzen diren beste izendapen batzuk: arrinabarreta, arnabar, sai arre, suge nabar, begi nabar, asto nabar, oilo nabar, goiz nabar, behi arre, katu nabar, idi nabar, igel nabar.... Galde al dezakegu erabilera arruntean zein literaturan oso hedatuta dagoen nabar kolorea zeinekin pareka dezakegun erdarazko adieran? Eta arre kolorearekin nola jokatu? Eta ubel-ekin? Eta tokian tokiko beste hauekin: laru, beilegi, uger, uher, amuzko...? Eta, egokitasunari arreta gehiegirik jarri gabe, luza daitekeen zerrendarekin: hits, beluri, belio, oztin, mora...? Eta ez gara sartuko hitz konposatuak diren urdinarbe, urdinarre, gorbeltz... edota amaigabeko zerrenda osatzen duten hitz eratorriekin: gorrasta, gorrantz, gorrail, horasta, zurikail...
Azpimarratu nahi dut, beraz, beste kolore hitzik ere badagoela; dena den, era orokorrean zera esan dezakegu: edo aipatutakoen beste forma batzuk direla (orlegi, musker); edo esanahia ez datorrela bat kolore zehatz batekin eta bereziki bizidunei atxikita agertzen direla (nabar); edo ez daudela erabat hedatuta, zonalde batekoak direla baizik (musk); edo kolorea baino itxura orokorra hartzen dela kontuan (beluri "eguzkia beluritu zaigu / se nos ha palidecido el sol". Azkue, -1906- 1969).
Baina horiekin gehiago sartu gabe, ez legoke gaizki aintzat hartzea oinarrizko euskal hitzen eta erdarazkoen arteko kidetasun erabatekoa zalantzan jartzen duten beste datu batzuk ere: hori dela eta, Euskal Herrian beste bi erabilera ezagutzen dira kategoria horretarako: beilegi eta laru. Leku batzuetan azken hauek dira erabiltzen diren forma bakarrak: Arratia aldean lehenengoa eta laru, berriz, Arrasate aldean. Berebat, azpimarra daiteke horiak gorriarekiko duen menpekotasuna, adibideek agerian uzten dutenez: "arroltze gorringoa, napar ardi mutur gorriak, ipar-gizon bilo gorriak" (Larzabal, 1975: 402), "tabako gorria", edo gure hizkuntzari buruzko hiztegirik zaharrenetatik ateratako hau: "Ruuja cosa: gauça oria" (Landuccio, -1562- 1958: 187).
Halaber, urdin hitza nagusiki "azul, bleu" adierazteko erabili bada ere, ezin da hartu esanahi bakarrekotzat -lehenago azpimarratu dudan bezala-, asko baitira dituen adierak: gaztelaniazko "gris" eta "cano", "pardo", edota kontrajarritzat jo daitezkeen "sucio" eta "fina, tersa, blanca" esanahiak ere bai, arloaren arabera, esanahi bat edo bestea hartuz: "Urdiña ganaduetan zuri ta arreuneak daukazana da; gizonetan azal-urdiña zuria da; ule-urdiña, ule-zuria" (Azkue, -1906- 1969). Bestalde, gaztelaniazko "azul" koloreari buruz are gehiago esan dezakegu: kolore hori adierazteko beste era bat ere bazegoen (erronkarieraz), R. Mª de Azkuek jaso zuenez: "Erronkarierazko dundu hitzak indar gehiagorekin adierazten du kolore hau (urdina)".
Landucciori kasu eginez gero, galdetzekoa da hiztegia idatzi zuen garaian (Arabako euskalkian eta XVI. mendean) gaztelaniazko "azul" adierazteko erabiltzen ote zen urdin, ez baita horrelakorik agertzen, eta bai ordea "azul": "Azul cosa = gauça azul" (69 or.). "Urdin" hitza erabiltzen den besteetan, "cano" (69 eta 78 orr.), "moho" (156 or.) edo "pardo" (167 or.) adierazlea agertzen da.
Badago, beraz, zer hausnartua, eta ildo horretatik, maileguzko kolore hitzen bi ezaugarri azpimarratu nahi ditut, hitz euskaldunei egotzi ezin zaizkienak: kolorea bereziki adierazten dutela eta inguruetako hizkuntzekiko dagoen kidetasuna. Jatorriz hitz euskaldunak direnak, ordea, ez dira mugatzen kolorea adieraztera eta esanahi ugaritakoak dira.
Eskolaren garrantzia eta zenbait galdera
Egun, ikuspegi zabal batetik, halako balio unibertsaldun itxurarekin agertzen diren joera uniformatzaileak nagusi dira gure gizartean, eta beste ezertan baino argiago, komunikazioaren eta informazioaren eremuetan ikus daiteke pentsamolde hori. Aldez edo moldez, denok globalizazioaren amaraunean gaude eta koloreak irakaskuntzan duen tratamendua ikusi besterik ez dago aipaturiko joera nagusiaren adierazle dela ohartzeko.
"Egoera honetan, erakunde bezala eskolak jokatzen duen papera nabarmendu nahi dut, erakusten dena homogeneitatearen parametroetatik ez baita aske gelditzen. Ilustrazio garaitik mamitzen joan den ideia zera da: ikasketaren eta ikasten denaren gune nagusia/bakarra eskola dela eta, interes batzuk tarteko, gaurdaino iritsi dela esan daiteke. Hori eskolatuek zein ez eskolatuek barneratu dute, eta beste ezagupen motak gutxitzea ekarri izan du, eskola ezagutzak lortzen diren leku bakartzat edota nagusitzat hartzen baita" (Preciado, 1997: 95).
Hautemate prozesuaren inguruko azterketek agerian jarri dute testuingurua atzemateko orduan ikasitakoak eta ezagututakoak nola eragiten duen gure hautematea. Ildo horretatik, bereziki egungo gizakiongan eskolatzeak (inplikatzen duenak) izugarrizko eragina duela azpimarratu nahi dut, batez ere (adina dela eta) gazteengan. Gauzak ikasi dugunaren arabera 'ikusteko' joera dugu eta ondorioz, izaten ditugun sentsazioak ezagututako eredu baten arabera sailkatzen ditugu. Kolorearekin bereziki, ikasten denak etxean edota inguru hurbilean entzundakoari lehentasuna hartzen dio, esperientzia subjektiboen gainetik estandarizazioa gailentzen baita, eta horrela, jasotzen diren ezagutzak eskolatuta dauden gazteen esperientzien osagarri izan beharrean, zenbait kasutan liskarrak, gatazkak sortzen dituzte (Preciado, 1993).
Panorama honetan, galdetzekoa da kolore fenomenoa hautemateko garaian ea gure eskoletako haurrek ez ote duten etenik jasaten euren aurreko belaunaldiekin: egoki ulertzen al dituzte koloredun itxurari egotzitako esapideak: ardi urdin, sugegorri, katu nabar... ? Gure aurrekoen ikuskerari eusten al diote inguruko gauzak ezaugarritzerakoan: arriurdineta, lur gorri, gibelurdin, larrea gorrituta dago, urtxuri...? (Egoki) ulertzen al dute kromatismoari zuzendutakoak ez diren etxea gorri geratu, langile zuri, beltza sakatu, zoramen gorrian egon... eta gisako esapideak? Euskaraz hitz egitean, euskal ikuskera islatzen al dugu ala kaikuz eta abarkaz jantzitako erdararena? Ohar gaitezen hitzen atzetik errealitatea egituratzeko era dagoela, arazoa ez baitago koloreak izendatze hutsean, askoz harantzago baitoa: funtsean, kolore fenomenoaren berezko hautematea baztertuz, mendebaldean nagusi den eskema erabiltzen da eta izenekin batera kontzeptuak eta errealitatea egituratzeko era bat geureganatzen ari gara, geurea ahanzturan utziz. Jorge Oteizak (izen ospetsuen katea eginez) ildo beretik hala dio: "Cassirer-ek dioen bezala Humboldt aipatzen duenean "hizkuntzen arteko desberdintasun erreala ez da soinu edo zeinuen desberdintasuna, ikuspegi kosmikoen eta munduaren ikuskeren desberdintasuna baizik" (-1963-1984: 49).
Koloreak hautematerakoan kulturak duen papera, zalantzarik gabe, garrantzi handikoa da, eta orain arte azaldutakoan beste gai batzuk jorratu gabe gelditu badira ere (ingurumenak duen garrantzia, bilakaera kulturala... edota zeharka azaldutako izadian estuki erlazionaturik bizitzetik industrializatutako gizarte honetara igarotzea, telebistaren eta bestelakoen eragina...), edozein modutan, agerikoa da mendebaldeko era nagusi horren eta geurearen artean desegokitasunak azaltzen direla koloreak ikusteko, izendatzeko, ulertzeko. Erabilera eremuak daude, jakina, baina azken finean, euskal kulturan murgilduz gero, erredukzionismo sinplistatan ezin gara erori: "ba al dago gorri hitzak kolore mota bat soilik adierazten duela esango duenik?" (Preciado, 92: 85)
Joera nagusiaren indarra ukatu gabe, hor dagoela jakinda, jakin ere jakin behar dugu ikuspegi bateratu nagusi horrek (akaso homologazio konplexuak jota) itsu gaitzakeela eta geurea bezalako errealitate ukatuak, isilaraziak edota (zoritxarrez) oharkabeak ahanzturan geldi litezkeela (betiko ote?). •
BIBLIOGRAFIA
-AZKUE, R. M.: Diccionario Vasco - Español - Francés, Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo, 1906- 1969.
- BARANDIARAN, M. J.; IRAZABALBEITIA, I.: "Kantauriko mendiak, ezagutu beharreko parajea", in Elhuyar, 17 (1988), 36-41.
- BARRIOLA, I. M.: Medicina popular en el PaÃs Vasco, Ed. Vascas, Donostia, 1979.
- ELHUYAR-ELKAR: Euskal hiztegi modernoa, Elhuyar kultur elkartea /Elkar, S.L., Usurbil, Donostia, 1994.
- GAGE, J.: Color y cultura, Siruela, Madril, 1993.
- KÃœPPERS, H.: Fundamentos de la teorÃa de los colores, Gustavo Gili, Bartzelona, 1980.
- LANDUCCIO, N.: Dictionarium linguae cantabricae, Seminario "Julio de Urquijo", Donostia, 1562-1958.
- LARZABAL, P.: "Euskaldunak eta koloreak", in Euskera XX, (1975), 401-405.
- LERSCH, P.: La estructura de la personalidad, Scientia, Bartzelona, 1971.
- LURIA: Los procesos cognitivos, Fontanella, Bartzelona, 1980.
- MITXELENA, K.: Mitxelenaren idazlan hautatuak (P. Altunak prestatua), Mensajero, Bilbo, 1972.
- MÚHLHÃUSLER, P.: "Salba dezagun Babel", in Unescoren albistaria, 94 (1994), 10-15.
- ONDARROA: "Gure errian artzen ziran sagarren izenak", in Ondarroa, 19 (1984).
- OTEIZA, J.: Quosque tandem...! Ensayo de interpretación estética del alma vasca, Hordago, 1963- 1984.
- PRECIADO, Tx.: "Koloreari buruzko irakaskuntzaren egokitasuna Euskalerriko testuinguruan", in Tantak, 8 (1992), EHUko Argitarapen Zerbitzua, 19-45.
- PRECIADO, Tx.: "Bizitakoa versus ikasitakoa: horia eta urdina gatazka honen adibideak", in Tantak 9 (1993), EHUko Argitarapen Zerbitzua, 103-120.
- PRECIADO, Tx.: "Zer da urdin?", in Zehar, 26 (1994), Artelekuko aldizkaria, 9-11.
- PRECIADO, Tx.: "Zergatik berde kategoria adierazteko euskal hitz jatorrik ez?", in Jakin, 87 (1995), 77-100.
- PRECIADO, Tx.: "Euskaldunak kolorerik ez", in Jakin 92 (1996), 75-82.
- PRECIADO, Tx.: "Unibertsalismoaren arrapadalan", in Revista de Psicodidáctica, 3 (1997), 93-112.
- RANCILLAC, B.: Ver y comprender la pintura, Ediciones del Prado, Madril, 1992.
- ZAPIRAIN, L. eta beste: "Kolorearen pertzepzioa: ikasgelan duen eragina", in Hik Hasi, 75 (2003), 30-34.
- ZUBIKARAI, A.: "Arrain eta itxaski batzuen izenak", in Ondarroa (1983), 49-57.
